Morgunblaðið - 22.03.1947, Blaðsíða 11

Laugardagur 22. mars 1947
MORGUNBLAÐIÐ
11
Sambandssíðan byrjar í
dag að birta erindi um lýð
ræði, sem Jóhann Hafstein
flutti á stjórnmálanám-
skeiði Heimdallar. Fram-
hald erindisins mun birtast
á næstu síðum S. U. S.
ORÐIÐ lýðræði hljómai-;
víða nú á dögum. Menn berj-
ast af eldmóði fyrir lýðræði
og lýðræðislegum hugsjón-
um. Menn tala um lýðræðis-
ríki og einræðisríki. Hver er
Jnunurinn? Hvað er lýðræði?
Jeg hefi látið mjer detta í
hug að reyna að svara lítil-
lega síðari spumingunni, —
hvað lýðræði sje. Víst er það,
að ekki er ótímabært, að
menn hugleiði málefnið.
I Hugtaksskýring
Hugtakið lýðræði - er tví-
þætt. Það táknar í senn form
og hugsjón.
f fyrri skilningi táknar lýð
l'æðið ákveðið form eða fyr-
irkomulag þjóðfjelagslegrar
stjórnskipunar, sem grund-
yallast á sjálfstjórn fólksins,
sem framkvæmist af fulltrúa
Samkomum, þar sem þjóðar-
fulltrúar eru kjörnir í al-
inennum, frjálsum og leyni-
legum kosningum.
í síðari skilningi táknar
lýðræðið fjelagslega hugsjón
um persónulegt frelsi ein-
staklinganna, jafnrjetti og
efnahagslegt sjálfstæði.
II. Þróun lýðræðisins
A. f öðrum löndum
Lýðræði, sem ytra tákn
þjóðfjelagsskipunar að meira
eða minna leyti er æfa fornt.
Orðið lýðræði í flestum Evr-
Öpulöndum er komið úr forn
grískunni — demokratia, sem
var samsett orð úr — „de-
mos“, sem þýddi fólk eða
þjóð, og „krátos“, sem þýddi
stjórn, þ.e. fólkstjórn, eða
eins og við segjum — lýð-
ræði, þar sem lýðurinn þ.e.
fólkið, þjóðin, ræður.,
Lýðræði í þessum skilningi
var alþekt í Grikklandi til
forna. Saga forn-Grikkja þeg
ar hún stendur með mestum
blóma, er saga borgríkja,
annarsvegar hinna lýðræðis-
legu og hinsvegar hinna ein-
l'æðissinnuðu (oligarchic), en
Aþena og Sparta voru önd-
vegis borgríki hvors flokks
um sig. Þetta forna lýðræði
var mjög ófullkomið, þar sem
innri hugsjón þess um jafn-
l'jetti og persónulegt frelsi
var vanþroska, sbr. t.d. þræla
haldið og forrjettindi bundin
við ættir og auð.
Það var og í ytra formi
ÞRQUN ÞESS
QG HUGSJÚNIR
Eftir Jóhann Hafstein
sínu mjög ólíkt því lýðræði,
sem nú tíðkast. Það var
„beint“ eða lýðræði í bókstaf
legum skilningi, þar sem
fólkið sjáft kom saman og
setti lög og reglur, en um-
bpðsmenska var óþekt eða
fulltrúasamkomur, með um-
boði fólksins. Gat þetta orðið
aðeins vegna smæðar borg-
ríkjanna, sjaldan stærri en
10 þús. borgara.
Á miðöldum þróaðist lýð-
ræðið ekki, en einveldi var þá
í algleymingi.
Talið er, að baráttan fyrir:
lýðræði seinni tíma haldi
smát og smátt innreið sína
á 17. öldinni, og liafa sumir
litið á England 17. aldarinn-
ar sem vöggu lýðræðis seinni
tíma.
í stjórnmálaátökum á öíd-
inni var einveldið brotið á
bak í Englandi, og enda þótt
þróun lýðræðisins væri hæg-
fara misti hún þó aldrei fót-
anna upp frá því.
Síaukin stjórn þjóðmál-
anna færðist í hendur þings-
ins (Parliament), sem efld-
ist að áhrifum og valdi jafnt
og þjett og kosningarjettur-
inn rýmkaðist smátt og
smátt.
Lýðræðið endurvaknaði á
þessum öldum fremur á
grundvelli hinna innri hug-
sjóna, vaknandi hugsjónum
jafnrjettis og frelsins, held-
ur en aukinni fullnægingu
hins ytra forms. Þannig var
það, að vald þinganna, sem
smátt og smátt eru að koma
til sögunnar, er mjög tak-
markað og kosningarjettur
til þeirra ennþá takmarkaðri,
bundinn við vissar stjettir,
eignir, kyn, embætti og ment
un o.s.frv.-
í lok 18. aldarinnar koma
til sögunnar Bandaríki Norð-.
ur-Ameríku, þar sem lýðræð
ishugsjónin festi æ dýpri
rætur.
Um líkt leyti og þó fyrr
gerir mikið stormaveður lýð-
ræðislegra hugsjóna í Evrópu
við frönsku stjórnbylting-
una 1789. Mannrjettindayfir
lýsing byltingarinnar hafði
Igeysileg áhrif, og ekki síst í
hinum nýja heimi, Ameríku,
þar sem frelsisstríð Banda-
ríkjanna og fi’elsissókn hinna
ungu ríkja var í deiglunni.
Franska byltingin krafðist
— frelsis einstaklinganna,
jafnrjettis og bræðralags.
Að vísu spratt upp úr bylt-
ingunni einveldi Napoleons,
en hugsjónir hennar lifðu, og
breiddust út um álfuna með
herjum Napoleons og einnig
í löggjöf hans.
En þegar liin fjögur stór-
veldi, Bretland, Austurríki,
Prússland og Rússland, höfðu
gjörsigrað Napoleon og sent
hann til St. Ilelena, var ráð
fyrir gert af þeim, að bylt-
ingaraldan skyldi kæfð í álf-
unni. Þrjú þessara stórvelda,
að Bretlandi undans*kyldu,
voru einvaldsríki og beittu á-
hrifum sínum til þess að
bæla niður frelsishreyfingar
fólksins.
Samt sem áður ólgaði bylt-
ingarhugurinn undir niðri í
álfunni, enda braust hann
bráðlega út á ný í mörgum
löndum.
Það eru aðallega þrjú við-
horf þessarar ólgu og um-
brota í álfunni, sem koma til
athugunar.
1. Það er krafan um pólitískt
frelsi, skoðana- og mál-
frelsi, athafnafrelsi og
írjáls viðskipti, og framar
öllu öðru krafan um áhrif
fólksins á stjórn ríkjanna.
2. Það er í öðru lagi krafan
um þjóðerníslegt frelsi og
einingu, krafan um sjálf-
stæði þjóðlönd.
Það er fyrst, er hjer
kemur sögu, að sú skoðun
tekur að . ryðja sjer til
í’úms, að sjerhver þjóð, að
eins vegna þess að hún
býr yfir sjerstöku þjóð-
erni, eigi rjett'á því að
vera frjáls og sameinuð.
3. f þriðja lagi byrja svo um
þetta leyti að koma fram
kröfur um víðtækar þjóð-
fjelagslegar endurskipu-
lagningar, sem tryggi
fjöldanum, verkalýðnum,
góða efnahagslega af-
komu, sem aðeins fáir sjeu
aðnjótandi. Það er upphaf
hins theoretiska social-
isma.
Áhrif hinna fyrstu social-
istísku kennisetninga eru lít-
il á þessum tíma.
Það ‘er aðallega frelsishreyf
ingin, krafan um pólitískt
frelsi, og þjóðernisvakning-
in, sem móta umbrot tímanna
og leiða til byltinga og nýrra
átaka. .
Þegar hjer er komið sögu,
dregur óðum að því, að sam-
an fári þróun í þá átt, að lýð-
ræðið að ytra formi og innri
hugsjónum, ryðji sjer til
rúms meðal þjóðanna.
Tvennar byltingar, á 19.
öldinni hafa mikil og víðtæk
áhrif. Báðar eiga.upptök sín
í Frakklandi, en áhrifa
beggja gætir mjög víða um
álfuna. Þetta eru júlíbylting
in 1830 og febrúarbyltingin
1848.
1848 leiddi tveggja daga
uppreins í París til þess, að
konungdæmi millistjettanna
frá 1830 var að velli lagt og
boðað til þings, þar sem karl
ar áttu kosningarrjett og
skyldi þetta þing setja Frakk
landi ný grundvallarlög eða
stjórnarskrá.
Þingið afgreiddi grundvall
arlög eftir amerískri fyrir-
mynd og skyldi ko.sinn for-
seti lýðveldisins af þjóðinni,
með sjálfstæða handhöfn
framkvæmdarvaldsins, en
löggjafarvald skyldi vera hjá
þjóðþingi og forseta. Flest
önnur lönd álfunnar inn-
leiddu hjá sjer þingstjórnar-
fyrirkomulag í einni eða ann
arri mynd, með meira eða
minna takmörkuðum kosn-
ingarrjetti karla.
Þó að þingin og raúnveru-
leg áhrif fólksins væru víða
meira í sjón en raun, hafði
þó krafan um pólitískt frelsi
þegnanna unnið mikla sigra..
Afturkippir áttu að vísu
eftir að gera vart við sig.
M.a. í Frakklandi, þar sem
bróðurson Napoleons mikla,
Lo^is Napoleon, hafði verið
kosinn forseti. Hann tók völd
in brátt í sínar hendur og
endurreisti keisaradæmið,
(Napoleon III.).
f Þýskalandi, Austurríki og
ítalíu lenti alt í sama farinu
aftur.
En í ýmsum hinna smærri
ríkja hjelt hin frjálslyndari
stjórnskipun velli. — í Belg-
íu, Sviss, Danmörku og Hol-
landi.
Afturkippirnir voru þó ekki
langvinnari en svo, að um
1880 var á ný einhvers konar
þingstjórnarskipulag, mis-
jafnlega frjálslegt og þrosk-
að og misjafnlega lýðræðis-
legt, í öllum i’íkjum Evrópu,
nema Rússlandi og Tyrk-i
landi.
Ekki er þó hægt að tala um
þingræði í þeirri merkingu,
sem nú er átt við með því
stjórnarformi, þar sem þing-
ið bindur vald þjóðhöfðingj-
ans miklu meir en þingstjórn
arskipulag 19. aldar ráðgerði.
Tilkoma þinganna, sem
bundu vald kónga og einvalda
og gáfu fólkinu hlutdeiíd í
stjórn ríkjanna, var stórt
spor í þróunarsögu lýðræðis-*
ins.
Hitt er augljóst, að í engu
landi var þin gstj órnarfyrir-
komulag í því formi, sem full
nægði ytri kröfu lýðræðisins
um raunverulega sjálfstjórn
fólksins. Valdsvið þinganna
var sumstaðar of takmarkaði
og kosningarjetti til þeirra
nijög ábótavant.
Á síðari hluta 19. aldar og
í upphafi 20. aldarinnar mið-
ar þeirri þróun hins vegar
jafnt og þjett áfram í hinum
einstöku ríkjum, að þingin
eflist og kosningarrjettur
rýmkist, verði almennur og
frjáls.
En ef okkur verður aðeins
litið til Bretlands, sem þá
var fyrirmynd þingræðisins,
sjáum við, að þróunin þar
var hæg.
Það er fyrst árið 1867 sem
segja má að faglærðir verka-
menn (artisans) fái kosning
arrjett og árið 1884 landbún
aðarverkamenn. Þarna varð
bið um lengri tíma. Og við
endalok fyrri heimsstyrjald-
ar (1914—18) höfðu .aðeins,
tæplega % hlutar fullorðinna
karla kosningarrjett. En þá
fyrst fengu ekki aðeins allir
karlar, heldur einnig konur
almennan kosningarrjett.
í síðustu kosningum í Bret
landi fyrir fyrri heimsstyrj-
öldina (1914—18) voru að
eins greidd rúmlega 6 milj. at
kvæði. En í kosningunum
1935 greiddu 22 millj. atkv.,
og um 25 millj. í júlí s.l.
Þó var það svo, eftir 1884,
að flestir fullorðnir karlmenn
gátu fengið kosningarrjett,
ef þeir sóttu um það, eða upp
fyltu viss skilyrði.
Svipaða sögu er að segja
um önnur ríki álfunnar að,
þessu leyti.
Frh.