Morgunblaðið - 20.07.1947, Blaðsíða 5

[ Sunnudagur 20. júlí 1947
MORGUNBLAÐIÐ
5
^taðarlýsing.
Kirkjustaðurinn og prests-
isetrið Reykholt í Reykholtsdal
I Borgarfirði er einn af þjóð-
kunustu stöðum hjer á landi,
bæði að fornu og nýju, fyrrum
sem bústaður hins mikla stór-
höfðingja, lögsögumanns, fræði
manns og auðmanns, Snorra
Sturlusonar og annara stór-
menna, er með honum voru í
Reykholti, svo sem Styrmis
prests og lögsögumanns hins
fróða, Kárasonar, og Egils
prests Sölmundarsonar, er var
systursonur Snorrat en á síðari
tímum aðseturstaður ýmsra
merkismanna, er þar voru
prestar á 18. og 19. öld, og nú
að síðustu sem skólasetur.
Reykholtsdalur er nú kennd-
ur við hinn kunna bæ, og hefir
það verið gjört lengi, en fyrr-
um nefndist hann Reykja(r)-
<dalur; og því heitir á sú, er
rennur um hann Reykjadalsá
enn í dag. Til aðgreiningar frá
hinum Reykjadalnum, er nefnd
ur er nú Lundar-Reykjadal-
ur, kenndur við kirkjustaðinn
og prestssetrið þar, var hann
fyrrum nefndur oft Reykja(r)-
dalur hinn nyrðri, og. Lundar-
Reykjadalur Reykja(r)dalur
hinn syðri. Stundum hefur
Reykholtsdalur verið nefndur
Reykholts-Reykjadalur fyrr-
um.
Reykholtsdalur hefur beina
stekiu frá vestri, undirlendi
Bc íarfjarð'ar, til austurs. •—
Be, ja vegna við hann eru
fr' ir_ lágir hálsar milli hans
og 'ustu dala, að sunnanverðu
Fi lals, en hins vegar þess
nc ' j usa dals, sem Hvítársíða
er i norðanverðu. Hálsar þess
ir ; einna hæstir á móts við
Rf olt, og heitir þar Stein-
dc. iðaöxl á hálsinum að
su rverðu, talin nær 400 m.
að '5, en Skáneyjarbunga á
hc um að norðanverðu og
mi - hún vera um 260 m. að
hcc . Það mun álitamál, hversu
lar r skal telja dalinn. All-
ur ■ nri og eystri hluti hans
ne : Hálsasveit, eða telst til
Há. hrepps, þeir bæir að norð-
an\ rðu dalsins, sem eru inn-
an\ ; Reykholt og Breiðaból-
staói, en að sunnanverðu þeir,
sem eru innan-við*gil það, er
Rauðsgil nefnist og fellur nið-
ur í clalinn austan við Stein-
dórsstaðaöxl. Dalmyndunin
hefst að innan- og austanverðu
nálægt bænum Giljum eða
raunor nokkru austar. Myndast
Rey’.;adalsá þar af giljum
nokkrum, er falla sunnan af
hóíendinu og koma saman þar,
og sie þaðan talið og allt vest-
úr til enda dalsins mun mega
líta svo á, að hann sje.rösklega
20 i-m. að lengd, og Reykholt
um briðjung þeirrar vegalengd
ar frá takmarkinu að vestan,
en venjulega mun þó talið svo,
að það sje nær því í miðjum
dalnum. Það stendur að norð-
anverðu árinnar, um 850 m. frá
henni, nokkru fjær hlíðinni en
bæirnir utar í dalnum. Öll er
landareignin grasgefin. Holt
það, sem bærinn hefur verið
kenndur við, hefir efalaust dreg
íð nafn sitt af reyk frá hverum
Jveim, sem þar eru um 110 m.
Yfirlit yfir sögu þess til og
um dugu Snorru Sturlusonur
Eítir
Matthías Þórðarson
þjoominja voro
Camli bærinti í Reykholti.
norðaustur frá bænum. Hæð bjuggu þeir síðan á Breiðaból-
þess er mjög lit.il, svo að varla stað í Reykjardal hinum nyðra“
má það holt heita, og stendur
bærinn á nokkru meiri hæð,
sem nefnist Laugarhóll, og verð
ur þar þó raunar lítið vart hól-
myndunar nema að neðan- eða
suðaustanverðu, er þar brekka
nokkur . upp frá lauginni, sem
hóllinn hefur verið kenndur
við, sennilegá þegar í fornöld.
Stendur þar nú skólahúsið. —
Hverirnir hafa mjög einkenni-
leg nöín, heitir annar Skrifla,
og er það nafn líklega dregið
af samhljóða sagnorði; kunna
menn eða skepnur að hafa
stundum skriflað á hvergrýtis-
hellunum; en hinn hverinn
heitir Dynkur, og mun það
nafn hafa verið gefið honum
af dynkjum þeim; er gos hans
valda. Er í báðum hverunum
sjóðandi vatn og skamt í milli
þeirra.
Landnám og fyrstu
ábúendur.
Kunnugt er, hver nam í önd-
verðu land það, þar sem Reyk-
holt er, en ekki hve nær þar
var fyrst bær rcistur. I Land-
námabók er sagt, að Önundur
breiðskeggur Úlfarsson, Úlfs-
sonar Fitjumskeggja, Þórisson-
ar hlammanda, hafi numið
„tungu alla milli Hvítár og
Reykjadalsár“ og búið á Breiða
bólstað, en bær með því nafni,
nú nefndur venjulega Breiða-
bólstaöir, er um 850 ,m. norð-
austur frá Reykholti uppi í
hálsinum. Sonur Önundar var
hinn kunni hjeraðshöfðingi og
goði Tungu-Oddur, kenndur
við tunguna, sem faðir hans
hafði numið, en dóttir Önund-
ar hjet Þórodda. Fjekk hennar
Torfi Valbrandsson, „og fylgdi
henni heiman hálfur Breiða
bólstaður“. „Þeir feðgar1
Valbrandur og Torfi, „gerðu
fjelag við Tungu-Odd. Af því
Odds voru, og bærinn, sem nú
er eyðibýlið Litli-Breiðabóls-
staður, verið í sömu landareign,
bæðj, eins og þau hafa verið
um ómunatíð og eru enn. Virð-
ist Tungu-Oddur því hafa búið
þar sem nú er eyðibýlið, en
bær þá enn ekki reistur í Reyk
holti.
Tungu-Oddur hefir sennilega
búið á Breiðabólstað forna
til æviloka og dáið þar um
990. Synir hans, Þóroddur og
Þorvaldur, voru þá báðir úr
landi og var talið, að hvorugur
þeirrá myndi koma aftur. —
Virðast engar líkur til, að nein
ir afkomendur hans hafi sest
að á bæ hans eftir hans daga,
og eigi er heldur getið neinna
annara, er þar hafi búið síð-
an. Að sjálfsögðu hefur enginn
gjört það, er bygð var hafin
í Reykholti og bær reistur þar,
en eigi er kunnugt, hve nær
það hefir verið.
Geitlendingar —
Reykhyltingar fornu.
Svo segir í Landnámabók, að
Geitlendingar hafi átt „að halda
upp hofi því“, sem var á Hof-
stöðum í Reykholtsdal og verið
hefur höfuðhof, „að helmingi
við Tungu-Odd“. Geitlendingar
voru afkomendur Úlfs, er nam
land í Geitlandi, „milli Hvítár
og Suðurjökla“, og bjó þar. —
Þar er nú blásið hraun og sand
ar. — Úlfur var sonur Gríms
háleyska, er Skalla-Grímur
hafði gefið land á milli Anda-
kílsár og Grímsár og bjó á
Hvanneyri. Þeir Úlfur og
Tungu-Oddur voru systrasyn-
ir, dætra Þormóðar hins gamla
á Akranesi, Bersasonar. Mun
það hafa valdið því, að Úlfur
tók sig upp úr Andakílnum og
nam sjer land uppi við jökla,
cg jafnframt því, að hann og
næstu aíkomendur hans óttu
að halda uppi hofinu á Hof-
stöðum. Síðar tókust einnig
mægðir með þeim Breiðbæl-
ingum og Geitlendingum; Hró-
aldur sonur Úlfs í Geitlandi
segir enn fremur í Landnáma-
bók (Hauks). í sambandi við
þetta er þess að geta, að um
400 m. neðar í hálsinum, sem
Breiðabólstaður stendur á, er
í Reykholtslandi fornt eyðibýli,
sem kallast Litli-Breiðabólstað
ur, eða stundum áður Forni-
Breiðabólstaður. Er ekki ólík-
legt, að hjer hafi annarhvor
þeirra mága, Torfi eða Tungu-
Oddur, búið, en hinn á þeim
bænum, sem enn er bygður.
Kemur nú til greina önnur frá
sögn í Landnámabók, er nokk
uð bendir til þess, á hvorum
bænum hvor þeirra hafi búið.
Er það hin hryllilega sorgar-
saga um Hallgerði, dóttur
Tungu-Odds, og mann hennar,
Hallbjörn Oddsson frá Kiðja-
bergi. ,,Þau voru með (Tungu-)
Oddi hinn fyrsta vetur“, eftir
að þau giftust. „Óástugt var
með þeim hjónum“. • '
Hallbjörn bjó ferð sína
um vorið að fardögum, en er
hann var í búnaði, fór Oddur
frá húsi til laugar í Reykja- kvæntist Þuríði Valþjófsdóttur^
föðursystur Torfa Valbrands
sonar, sem átti Þóroddu, syst-
ur Tungu-Odds, eftir því sem
talið er í Landnámabók, þótt
ólíklegfr megi virðast.
Bróðir Hróalds var. Hrólfur
auðgi í Geitlandi, en sonur Hró-
alds var Hrólfur yngri, er fór
að ekki muni bær enn! vestur að Ballará og var síðan
holt, — þar voru sauðahús hans
- og vildi hann ei vera við,
er Hallbjcrn færi, því að.hann
grunaði, að Hallgerður myndi
ei fara vilja með honum“. Skal
hjer cigi lengra rakin harm-
saga þessara manna. En af því,
sem nú var greint, virðist mega
ráða,
hafa bygður verið í Reykholti,
er þetta bar til, en búin þar
til laug og reist sauðahús, til-
hcyrandi þeim Breiðabólstað,
er Tungu-Oddur bjó á. Líkur
eru til, að þau Torfi og Þór-
odda hafi verið farin að búa
á öðrum hvorum Breiðaból-
staðnum áður en þau Hallgerð
ur, „bróðurdóttir hennar, og
Hallbjörn giftust, og að þá þeg
ar hafi Reykholt, staðurinn,
þar sem laugin og sauðahús
kenndur við þann bæ, en syn-
ir hans voru þeir Illugi rauði,
sem bjó um tíma á Hofstöðum,
og Sölvi í Geitlandi. — Illugi
var kvæntur Sigríði Þórarins-
dóttur hins illa, en er hann tók
upp á þeim endemum, að kaupa
við annan mann „bæði lönd-
um og konum og fje öllu“,
„hengdi Sigríður sig í hofinu,
því að hún vildi ei mannakaup
in“. Gerðist þá önnur harm-
sagan, skammt frá bæ Tungu-
Odds. En óvíst er, hvort þessi
kona hafi ekki, með því að
fórna lífi sínu á eftirminnileg-
an hátt, forðað mörgum kyn-
systrum sínum frá þeirri sví-
virðingu, að farið væri með
þær sem „skynlausar skepnur“.
Sonur Sölva í Geitlandi var
Þórður í Reykholti. Er hann
hinn fyrsti maður, sem þar hef
ir búið, svo kunnugt sje, og
er vafasamt, hvort nokkur ann
ar hefur búið þar á undan hon
um eftir dauða Tungu-Odds.
Eins og hjer var áður bent á,
mun Tungu-Oddur hafa orðið
háaldraður maður og líklega
ekki liðið á löngu til kristni-
töku frá því, er hann dó, en.
Þórður þessi í Reykholti, sem
var bróðursonur hofgoðans 111-
uga rauða, kann að hafa veriðt
um tvítugt, er Tungu-Oddur
fjell frá. Er líklegt, að Þórð-
ur hafi reist fyrstu kirkju í
Reykholti, því að sonur hans,
Magnús, er hinn fyrsti prest-
ur þar, svo vitað sje. Hann var
vígður af Gissuri byskupi. Giss
ur var byskup frá 1082 og til
dauða sins, 28. maí 1118, en
eftirmaður hans? Þorlákur Run
ólfsson, hafði verið vígður af
erkibyskupi 30 dögum áður (28.
apríl) og var hann vígður til
„staðar 1 Reykholti í Borgar-
firði“, segir í Iiungurvöku, því '
að erkibyskup „taldist eigi
kunna að setja höfuð á höfuð
ofan“. Var þessi byskupsvígsla
til Reykholts þó að sjálfsögðu
formsatriði eitt, því að ekki
var þar byskupsstóll. Gissur
byskup hafði sjálfur lag „lög
á það, að stóll byskups þess, er
á Islandi væri, skyldi vera í
Skálaholti“, og samþykt síðan,
að annar skyldi vera að Hólum
í Hjaltadal, er Jón Ögmundsson
hafði verið vígður byskup að
bón Norðlendinga og Gissurar
byskups og sett byskupsstól þar
1106._ — Eftirmaður Þorláks
byskups, ágætismaðurinn Magn
ús byskup Einarsson, er var
vígður 1134, ólst upp hjá Odd-
nýju dóttúr Magnúsar prests í
Reykholti, hún var stjúpmóð-
ir hans.
Ekki er full kunnugt, hváðc
ár Magnús þessi Þórðarson vai'
prestur í Reykholti, en ætla má.
að það hafi verið síðustu 15—
20 ár 11. aldarinnar og hanr
dáið um 1100—1110. Hanr.
kynni því að hafa verið fædd-
ur um 1030, og Þórður, faðir
hans, um 970—75, en allt er
það óvíst.
Getið er tveggja sona Magn-
úsar prests, Þórðar í Reykholti
í frásögn í Sturlungasögu un.
draum, sem hann dreymdi um.
alþingistímann sumarið 1120
og Sölva. Þórður mun hafa bú-
ið að Reykholti . eftir föður
sinn. Hann var faðir Helgu,
konu Böðvars Þórðarsonar ii
Görðum, og var dóttir þeirra,
Guðný, móðir Snorra Sturlu-
sonar.
í einum gömlum annál er
Sölvi Magnússon sagður vígð-
ur árið 1128 og í öðrum, Kon-
ungsannál, er getið um „víg
Sölva Magnússonar“ árið 1129.
Mun í báðum annálunum átt
við Sölva, bróður Þórðar í Reyk
Framh. á bls. 6 ,