Morgunblaðið - 23.11.1947, Page 2

2
MORGUTSBLAÐIÐ
Sunnudagur 23. nóv. 1947!
P. V G. Kolka :
JMÍnningarrit aldarafmælis Prestafjelagsins
eftir sr. Benjamín Kíristjánsson
Aldarsaga með ágöllum
FÁÍR muriu neita þvi nú á tím-
tmi, ef frá eru teknir ofstækis-
■rnenn með vagl á báðum augum,
að kristin kirkja hafi um alda-
♦aðir verið helsti frömuður og
verndari vestrænnar menningar.
Á jeg þar ekki eingöngu við þau
göfgandi áhrif, sem kenning
Krists hefur haft á hugi manna,
heldur og söguleg áhrif hins
ytra umbúnaðar við sjálfa guðs-
þjónustugerðina. Kaþólksa kirkj
an, voldug og auðug. hefur allt
aí lagt mikið upp úr viðhöfn við
framkvæmd helgisiða sinna. —
Bygging glæstra dómkirkna
leiddi til merkilegrar verkmenn-
ingar, en myndhöggvarar, mál-
arar, tónsnillingar og skáld
fengu bæði tækifæri og mögu-
leika til að starfa að list sinni í
skjóli kirkjunnar. Einnig urðu
þeir, sem helgisiðina fram-
kvæmdu, að læra svo til verka
sinna, að guðsþjónustan gæti
fram farið með viðeigandi hátíð-
leik. Því risu upp sjerstakir
prestaskólar^njög snemma á öld
um x sambandi við biskupsstól-
ana. Brátt tóku menn að leggja
stund á aðrar fræðigreinar á
þessum menntasetrum. Guð-
. fræðin varð móðir annara há-
skólafræðigreina. Þannig varð
fyrsti háskóli Evrópu til í sam-
bandí við erkibiskupsstólinn í
Salerno og var hann orðinn
frægur fyrir læknisfræðiiðkanir
.sínar þegar á 9. öld. Áhrif hans
bárust alla leið til íslands, sem
sjá má af sögu Hrafns Svein-
bjarnarsonar, frægasta læknis
JNioi’ðurlanda frá miðöldum. —
Undirstaðan að fiestum sjer-
gieinum læknisfræðinnar var
lögð við ýmsa aðra kaþólska há-
skóla á næstu 6—7 öldum og er
það því mesta staðleysa, að
kxrkjan sem slík hafi yfirleitt
staðið í vegi fyrir framförum í
læknisfræði.
Forgöngumenn hins lútherska
siðar lögðu mestu áherslu á það,
að Guðs orð væri prjedikað rjett
og hreint og laust við alla páp-
iksa villu. Lútherski rjetttrún-
aðurinn krafðist þvi einnig
skólahalds til undirbúnings und-
ír prestsstarfið\og þeirri kirkju-
legu nauðsyn eigum við íslend-
íngar það að þakka, að allt
skólahald lagðist ekki niður hjer
6 íandi við siðaskiptin. Kennsla
fxrestlinga hefur þvx í nærfelt
þúsund ár verið veigamikill
þáttur í menningarlífi þjóðar-
Innar.
Með stofnun Prestaskólans
1847 var stigið stórt spor og
xmerkilegt og það á tvennan hátt.
Menntun presta var aukin, en
þeir voru úti um allar sveitir
leiðtogar fólksins í andlegum
efnum og oft einnig í veraldleg-
um efnum. Til þeirra gátu nám-
fúsir unglingar helst flúið til
þess að leita ájer fræðslu og
margur íslenskur sveitadrengur
» prestinum sínum það að þakka,
að hann fekk að leggja út á
m enhtabrautina. Prestast jettin
ísJehska hefur Iíka jafnan haft
á a'ð skipa mörgum ágætis-
möhhum, þótt stundum hafi þar
fundist misjafn sauður í mörgu
fje.
Prestaskólinn varð einnig
fyrsti vísirinn að íslenskum há-
skóla, enda vakti það fyrir ýms-
um þeirra, er börðust fyrir stofn
un hans. Hjer fór því sem víðar,
að í kjölfar guðfræðinnar sigldi
ástundun annara vísindaiðkana.
•h
Það verður að teljast maklegt
og vel við eigandi, að Prestaf je-
lag íslands og guðfræðideild Há-
skólans minntúst stofnunar
Prestaskólans með myndarlegu
minningarriti á 100 ára afmæli
hans. Það er nú útkomið í 2 bind
um með fjölda mynda og kosta
bæði bindin ekki nema 100 kr.
Síra Benjamín Kristjánsson hef-
ur ritað fyrra bindið, sem er
saga Prestaskólans Og Guðfræði
deildar, en síra Björn Magnús-
son, doc.ent, hið síðara og er það
guðfræðingatal. Þess y&r orðin
þörf, því að bæði voru áður til
nákvæmar Sýslumannaæfir og
yfirlitsritið Læknar á íslandi,
sem nýlega var gefið út af Sögu-
fjelaginu og heilbrigðisstjórn-
inni í sameiningu. Jeg hef engin
skilyrði til að benda á skekkjur
í þessu guðfræðingatali dócents-
ins, ef nokkrar eru, en mjer
finnst það nokkur galli, að ekki
er látin fylgja starfskrá eftir
stöðum, svo sem gert er í Lækn-
ar á íslandi, en aftur á móti hef-
ur það þann kost fram yfir, að
börn guðfræðinganna eru talin,
þótt helst til of lauslega sje. Að
öllu samanlögðu er stór fengur
að þessu nýja guðfræðingatali,
sem hlýtur að hafa kostað mjög
mikla vinnu ög rannsóknir,
enda á höfundurinn miklar þakk
ir skilið fyrir það.
Saga Prestaskólans og Guð-
fræðideildar eftir síra Benjamín
er að sjálfsögðu með alt öðru
sniði, en vel rituð og lipurlega,
eins og vænta mátti af jafn ágæt
lega ritfærum manni og höfund-
inum. En þrátt fyrir þann mikla
fróðleik, sem þetta bindi hefur
að geyma, tel jeg það gallað sem
afmælisrit gefið út við hátíðlegt
tækifæri og að nokkru á vegum
vísindalegrar stofnunar, sjálfs
Háskóla íslands. Höfundurinn
tók á sínum tíma talsverðan þátt
í því trúmálaþrasi, sem átti sjer
stað innan íslensku kirkjunnar
í ungdæmi okkar og nokkuð lif-
ir eftir af enn. Hann virðist ekki
hafa vaxið svo að víðsýni með
hækkandi aldri, að hann geti
skrifað um þessi mál nokkurn-
veginn hlutlaust en til þess verð-
ur að ætlast í riti, sem er gefið
út með styrk úr Sáttmálasjóði
og á því að gæta vísindalegrar
óhlutdrægni. Þar að auki kennir
á stöku stað hjá honum nokkurs
spjátrungsháttar, sem gaman
getur verið að í blaðagrein, en
er illa viðeigandi í afmælisriti,
tengdu jafn virðulegri stofnun
og Háskóla íslands. Mun jeg
koma að því síðar.
Áratugirnir beggja megin síð
ustu aldamóta voru byltinga-
tími og baráttuskeið í trúmál-
um. Þær uppgötvanir í líffræði,
sem gerðar voru af Lamarck og
Darwin, höfðu raskað mjög skoð
unum manna á lífinu og tilver-
unni. Efnishyggjan fór eins og
logi yfir akur um hinn mentaða
heim, en hún er í því fólgin að
draga. í efa eða afneita með öllu
hverju því, sem ekki verður veg-
ið með mælitækjum eðlisfræð-
inga og líffræðinga. Frægustu
brautryðjendur þessarar stefnu
voru prófessorarnir Huxley í
Englandi og Háckel í Þýska-
landi. Hvorugur ljet eftir sig
merkar vísindalegar uppgötvan-
ir, en báðir voru herskáir og
snjallir áróðursmenn, ákveðnir
andstæðingar kirkju og kristin-
dóms og höfðu geysimikil áhrif.
Margir töldu þá daga kirkjunn-
ar talda og spáðu því, að innan
skamms yrði síðasti konungur-
inn hengdur í görnum þess síð-
asta prests.
Guðfræðingar um víða veröld
snjerust við þessum nýju við-
horfum á næsta mismunandi
hátt. Sumir vildu í engu hvika
frá sjónarmiðum liðinna tíma
og einangruðu sin því frá frjófg-
andi áhrifum hinna nýju vís-
inda. Aðrir gengu efahyggj-
unni eða jafnvel efnishyggjunni
á hönd að meira eða minna leyti,
hugðust að kaupa kirkjunni líf
með því að afsala sjer smám-
saman trúnni á flest hið yfir-
skilvitlega í kenningum hennar,
án þess þó' að vera sjálfum
sjer það samkvæmir að hafna
trúnni á það, sem er yfirskilvit-
legast af öllu og lind allra leynd
ardóma, en það er sjálfur Guð.
Fyrri stefnan, hinn blákaldi
rjetttrúnaður, kom sjer út úr
húsi hjá vísindunum, en síðari
stefnan reyndi að tryggja sjer
þar heimilisrjett sem hornkerl-
ing og niðursetningur. Þessi
stefna var einkum uppi meðal
þýskra guðfræðinga og hefur
stundum og það rjettilega verið
kölluð aldamótaguðfræðin þýska
Síra Benjamín, sem virðist vera
eindreginn andstæðingur kirkju-
legra játninga, dregur mjög
taum þessarar guðfræðistefnu
og virðist ekki vilja vita af, að
til sje þriðja stefnan, sú sem
metur arfhelgi kristinna játn-
inga, en túlkar þær á táknrænni
hátt en áður og ekki eins bók-
staflega. Mjer virðist þó fyrir
mitt leyti að einmitt þessi stefna
ráði mestu innan flestra kirkju-
deilda nú á tímum og bæði sá
17. aldar rjetttrúnaður, sem
höf. getur um, og aldamótaguð-
fræðin þýska sjeu nú að mestu
geymd í ruslakistunni. Þessi játn
ingastefna í víðsýnni mynd hef-
ur minkað bilið milli kirkjudeild
annan innbyrðis og fært þær
nær kaþólsku móðurkirkjunni,
sem altaf hefur lagt mikið upp
úr aríheiginni og jafnan skiiið
gildi þess táknræna fyrir trúar-
líf og tilfinningalíf mannanna.
★
Rannsóknarandi sá, sem nýj-
ar uppgötvanir í náttúruvísind-
um leysti úr læðingi, náði m. a.
til bókmentafræðinnar og skap-
aði þar ný viðhorf. Þýskir pró-
fessorar, sem mafgir hverjir eru
öðrum mönnum lúsiðnari og and
lausari, tóku að rannsaka forn-
ar ritningar, ekki aðeins Gyð-
inga, heidur og Grikkja og ís-
lendinga. Upp úr þeim rannsókn
um spratt auðvitað ýmislegt
gott og nýtilegt, en brátt lenti
þó þessi rýnistefna inn á villi-
götur. — Náttúrufræðingarnir
gátu notað nákvæma vog og lög
gilda stiku til mælinga sinna, en
ritrýnendurnir urðu oftast nær
að feta sig áfram gegnum myrk-
viðri liðinna alda og mæla allar
fjarlægðir í skrefum, sem voru
eins mislöng og mennirnir voru
margir. Ritrýnin var um síðustu
aldamót orðin mest í því fólgin
að búta fornritin sundur í kafla,
sem eignaðir voru ólíkum og oft-
ast óþektum höfundum á mis-
munandi tímum. Alt var þetta
mótað af subjectivu áliti hvers
einstaks. ritrýnanda og átti því
lítið skylt við vísindi, eins og
það orð er skilið af þeim, sem
rannsaka náttúruna. Þessi rit-
rýnistefna leit svo á, að heil-
steypt listaverk, eins og t. d.
Njálssaga, væri til orðin á lík-
an hátt og tuskuteppi, sett sam-
an úr eintómum skæklum. —-
Henni sást yfir það, að snildin
hefur altaf verið einstaklings-
eign og ekkert stórfenglegt lista
verk hefur verið skapað af hluta
f jelagi. Mjer skilst, að þessi and
lausa fræðastefna eigi litlu dá-
læti að fagna meðal þeirra, sem
nú fást við íslenskar fornbók-
mentir, þótt hún sje ef til vill
ekki útdauð hjá einstaka guð-
fræðingi>
★
Aldamótaguðfræðin þýska var
barn síns tíma, smituð af efnis-
hyggju, að því er játningar
snerti, og var því dumb gagn-
vart þeim, sem leituðu svars við
trúfræðilegum ráðgátum. Þessi
spekingslega þögn hennar átti
að vera vísindaleg, en var það
ekki, því að vísindin leitast við
að gefa mönnum svar við ráð-
gátum og nota oft til þess fræði-
legar, en ósannanlegar kenning-
ar sem working hypothesis eða
skýringargrundvöll. Hið sama
gerir kaþólska kirkjan, sem við-
urkennir hreinskilnislega, að
márgt í trúfræðikerfi hennar sje
ekki dogma eða óskeikull sann-
leiki, heldur aðeins starfhæf
kenning, reist á grundvelli arf-
helginnar. Hin andlausa alda-
mótaguðfræði sýndi loks óbyrju
hátt sinn í því að skoða skyn-
semina sem mælisnúru trúarinn-
ar, skiljandi ekki það, að hvorki
trúárlíf mannanna nje ástalíf
þeirra hlítir lögum kaldrar skyn
semi. Það er eitthvað bogið viði
kirtlastarfsemi þess einstaklings
sem þekkir ekki og viðurkennir*
ekki annað en skynsamlegt ásta-
líf, og sá guðfræðingur er varla
á marga íiska, sem metur trúar-
lífið eftir sömu lögum.
★
Það var ekki nema eðlilegt, að
fyrstu guðfræðiprófessorarnir
við Háskóla íslands yrðu fyrir
nokkrum áhrifum af þýsku alda
mótaguðfræðinni, sem þá var í
blóma, en þeir voru of miklir
andans menn til að fylgja henni
út í æsar, einkum Haraldur
Níelsson, sem hændi ýmsa unga
og vel gefna menn að guðfræði-
námi með hinni jákvæðu af-
stöðu sinni til þess yfirskilvit-
lega og lífsins eftir dauðann. Á
þeim árum sló oft í sennu milli
háskólaguðfræðinganna og á-
hangenda játningarstefnunnar
og virðast þeir árekstrar hafa
haft heldur óholl áhrif á suma
guðfræðingana, gert þá sjálf-
byrgingslega og umbux-ðarlitla
gagnvart þeim, sem höfðu á-
ltveðnari trúarskoðanir. Þessa
gætir allvíða í Prestaskólasögu
síra Benjamíns og rýrir gildi
bókarinnar. Hann talar með á-
líka lítilsvirðingu um heimatrú-
boðið danska og þeir Hafnar-
stúdentar, sem voru uppbelgdir
af kenningum Brandesar um
síðustu aldamót. Hann ber jafn-
vel varmensku a fulltrúa játn-
ingastefnanna hjer.á landi og
getur þess oftar en einu sinni,
að þeir hafi borið prófessor Har
ald Nielsson rógi við Biblíufje-
lagið enska og sagt hann falsa
bitílíuþýðingu sína vísvitandi.
Hann gerir á heldur galgopa-
legan hátt gys að þeirri helgi,
sem jólaguðspjallið hefur í hug-
um landa vorra vestan hafs. —
Hann segir, að almenningur hafi
skoðað það vera til skammar
fyrir Iláskóla íslands, að próf-
essor Hallesby frá Osló var leyft
að flytja þar fyrirlestra, en
hann er mikilsmetinn kirkjuleið
togi og prestaskólastjóri í heima
landi sínu. Miklir menn erum
við, Hrólfur minn!
Síra. Friðrik Friðriksson, dr.
theol., getur þess í minningum
frá Ameríkudvöl sinni, að í
Minnesota hafi verið 3 mismun-
andi söfnuðir, sem studdu hver-
ir aðra í því að koma sjer upp
kirkjum. Þannig lögðu ýmsir
Jútherskir menn fram ókeypis
vinnu við byggingu kaþólsku
kirkjunnar þar. Þetta gæti verið
til fyrirmyndar fyrir frjálslynda
guðfræðinga hjer á landi því sð
ýmsum þeirra virðist vera meira
uppsigað við þá, sem hafa aðrar
trúarskoðanir, heldur en hina,
sem afneita allri trú. Frjálslyndi
er auðvitað ekki undir því kom-
ið, hverju menn trúa eða trúa
ekki, heldur því, hversu menn
skilja og meta skoðanir annara.
Á þetta bæði við um trúmál og
stjórnmál, þar sem ákveðnir
flokkar flagga með frjálslyndi
sínu, en virða þó lítt heiðarlegar
skoðani’r annara. — Mormónar
Framh. á bls. 4 <