Morgunblaðið - 18.02.1949, Síða 7

Föstudagur 18. febrúar 1-949.
MORGUXBLAÐIÐ
7
SKÁLDRIT Alexanders Kiel-
lands eru nú á dögum meira
lesin í Noregi, en rit nokkurs
annars 19. aldar höfundar. —-
Hann hafði hæfileika, sem
sjaldgæfir eru meðal Norð-
manna. Þess vegna hafa norsk-
ir lesendur svo mikið dálæti á
honum. Hann er glaður, ör-
uggur, glæstur. Hamarshögg
Ibsens voru þung og dimm. —
Björnson gat barið sjer á brjóst
og opnað sinn breiða faðm. En
Alexander Kielland forðaðist
öll stóryrði og mikillæti.
Það var ekki að hans skapi
að halda ræður og koma fram
á mannamótum. Sjálfshæðni
hans var sívökul, glettnin ávalt
við hendina. Það kom fyrir að
honum sló fyrir brjóst af hátið-
legum orðræðum Bjömsons. En
svo var Kielland líka það bet-
ur settur en stórskáldin tvö,
fyrirrennarar hans, að hann
var 20 árum yngri. Hann til-
heyrði því nýjum tíma og átti
auðvelt með að komast fram
úr mörgu því, er valdið hafði
hinum erfiðleikum.
★
Tvær eru ástæður fyrir sjer-
kennum Kiellands. Hann var
Vestlendingur. Og hann var
alinn upp á menningarheimili,
með aldagömlum erfðavenjum.
Jakob Kielland flutti til Stav-
angurs um miðja 18. öld. Hann ,
var kaupmaður og efnaðist vel.
Ríkidæmið fór vaxandi í hönd-
um sonar hans, Gabriels. Þeir,
feðgar versluðu með korn og
salt, og ráku skipaútgerð. Gab- j
riel Kielland. Jakobsson víkk- |
aði starfssvið fyrirtækisins, og
var heppinn. Hann varð einn af
ríkustu mönnum Noregs. Er
hann dó var fyrirtækið leyst
upp, og eignunum skift milli |
sonanna. Einn af þeim var fað- j
ir Alexanders Kiellands, Jens
Zetlitz Kielland. |
Kiellandsættin fekkst við
fleira en verslun og fjármál.
Þetta var gáfufólk, er hafði
rúman fjárhag, og átti því auð- '
velt með að tileinka sjer menn-
ingu samtíðar sinnar. Kiellands
fólkið hafði farið víða, var vel
heima í bókmentum Evrópu og
lífsstefnum. A ferðum sínum
hafði það keypt sjer bæði bæk-
ur, innanstokksmuni, föt, borð-
búnað eftir smekk tímans. —-
Sveitasetur ættarinnar, hið
stóra hús Leedal, rjett fyrir ut-
an Stavanger, var útbúið sem
fagur og höfðinglegur fyrir-
mannabústaður þeirra tíma. —
Þar var haldið uppi glæstu og
fjörugu samkvæmislífi, er hafði
fengið fastan svip, með erfða-
venjum kynslóðanna.
Hjer var lögð rækt við söng
og hljóðfæraslátt, því að allt
Kiellandsfólkið var mjög söng-
við. Hjer rúmaðist Ijettúðar-
gáski og hárskörp gagnrýni,
sem oft var þó breytt yfir með
áferðarfallegri kímni.
★
í uppvexti Alexanders Kiel-
lands var ættarvenjunum hald-
ið við. Hjer kyntist hann hinu
snyrtilega samkvæmislífi. Hann
lærði því fljótt að meta form-
fastar umgengnisvenjur. — En
snillisvörin, glæsileikinn og
gáskinn voru honum í blóð bor-
ið. Hann var „aristokrat“ —
en heilbrigður „aristokrat“. —
F. 18. febrúar 1849. — D. 6. mars
I tilefni af því, að í dag eru liðin hundrað ár, frá fæð- saklausa til samanburðar við
ingu norska skáldsins Alexanders Kiellands, hefur frú hið himinhrópandi fals.
Kari Hamre ritað eftirfarandi grein fyrir Morgunbiaðið,
urn þetta merka skáld Norðmanna.
Meðfædd andúð hans á öllu
brauki og uppskafningshætti
þróaðist í honuum — andstygð
á öllum þeim, er þóttust vera
meiri en þeir voru — öllum
yfirdrepsskap Þetta var sterk-
asti strengurinn í eðlisfari Kiel
lands— andstygðin á yfirdreps
skapnum, gerði han'n að lista-
manni.
Alexander Kielland gekk í
Latínuskólann í Stavangri. —
Síðar gaf hann skuggalega lýs-
ingu á þessum skóla í skáld-
söguunni ,,Eitur“. Þar lýsti
hann hinu andlausa grísku- og
latínustagli, sem ætlaði að gera
út af við hann. Hann las lög
nokkur ár í Kristianiu og kom
Alexander Kielland
Georg Brandes skrifar Kiel-
land, að nú verði hann næst
að reyna að spreyta sig á að
semja langa skáldsögu. Kielland
verður ákaflega þakklátur fyr-
ir þá uppörfun. George Brand-
es var maðurinn, sem hafði
komið með nýja strauma tímans
til Norðurlanda. Með bók sinni
,,Höfuðstraumunó“, hafði hann
opnað gluggan út til Evrópu.
Kielland segir oft í brjefum sín-
um, að hann ráfi heima hjálp-
arlaus, og viti hvorki upp nje
niður. En svo opni Brandes hon
um rjetta leið.
George Brandes gerði nýjar
kröfur til norrænna rithöfunda.
Þeir áttu að taka þjóðfjelagsmál
in til meðferðar. Kielland var
heim að afloknu prófi árið 187!, um H C 4ndersen að hinum hreykinn yfir að fylla þeirra
um H. C. Antíersen, aö mnum flokk> gem þgð ggra Hann vm
vera með í baráttunni. Brandes
á að vera andlegur leiðtogi hans.
Og hann lofar því, að í róman-
inum skuli tilgapgurinn koma
gifti sig og kevpti tígulsteina- giæsilega stíl hans og síkviku
smiðju á Jaðri. glaðværð.
★
Á stúdentsárunum, og jafn-
vel næstu árin þar á eftir, náði Kielland var 29 ára gamall, Ijósara fram en í smásögunum.
hann í bækur, sem höfðu gagn- þegar fyrsta bók hans kom út, Þetta heppnast ekki fyllilega. í
gerð áhrif á alla andlega þróun ,,Smásögur“ Þær vöktu feikna höndum hans verða söguper-
hans. Snemma fekk Kielland fögnuð. Hjer var kominn nýr,' sónurnar, að hans áliti, alltof
smekk fyrir verk Heine. Þar persónulegur still. Fólk hló og spakar. Rómaninn átti upp-
fann hann andlegan skyldleika. skemti sjer yfir sögunum. Nú runalega að heita „Hinir óá-
Hann hafði ánægju af hinu kyntist Kielland Björnson og nægðu“, en „svo er fjandans
skarpa háði Heine. Kaldhæðni Edward Brandes, en Georg fóikið svo harðánægt, að mað-
hans og glettum, gagnvart öllu Brandes nokkru seinna. Þessi ur getur grátið yfir því. Jeg
því, sem uppskrúfað var og til- nýja bók hans gaf honum kjark skal svei-mjer finna það í fjör-
gerðarlegt. í brjefi til Georgs og sjálfstraust En Kielland unni í lokin“. segir hann í
Brandesar þakkaði Kielland líkaði ekki að fólk skyldi ekki brjefi. Bókin var skírð upp og
honum fyrir það, sem hann gera annað en hlæja og skemta 1 hjet „Garman og Worse“.
hafði skrifað um Heine, fyrir sjer yfir smásögum hans. Til J Brandes skrifaði einu sinni
„lausnarorðið góða“. „Heine hat, grundvallar þeim öllum lá um „Garman og Worse“: „Sag-
aði alla stórmensku og oddborg- hneykslun hans og háð gagn- ’ an er eins og fyrsta kampavíns
araskap. Þess vegna skilja Þjóð- vart þjóðfjelaginu. | glasið, sem kemur af sjálfu sjer
verjar hann ekki, Skilja ekki j Það var umbótakrafan, er rak UPP ur flöskunni. Hin glösin
hina fordómalausu einbeittni Kielland til þess að skrifa — Jeru kannske eins góð, en í þau
Heine, sem í mínum augum er krafan um sanpará, betra mann er hellt“. Þetta er alveg rjett.
innsta eðli fians*. j fjelag. Hann vildi ekki, að skáld ^ í engri annari bók Kiellands
Kielland fann líka andlegan skapur hans yrði ekki annað en er þrótturinn eins yfirfljótan-
skyldleika sinn við S. Kierke- fagurfræðileg nautn fyrir les- .legur og í þessari frásögn. Það
gaard. En þessi andans maður endann. Skáldskapur hans átti er eins og maðurinn hafi haft
hafði úrslitaáhrif á heila kyn- ag koma að gagni, af honum sjálfskrifandi penna. Ánægja
slóð norskra og danskra skálda. átti að verða andlega siðabót hans yfir því, að hafa fengið
Dulskyggni Kierkegaards og fyrir samtíð hans. Og svo kom lausan tauminn, skín út úr frá-
trúarbragðahugl. voru Kiel- fólk og hló, og sagði, að þetta sögninni. Hjer er hann meira
land fjarri skapi. En það, sem væri fjandi vel gert hjá hon- skald en leiðbeinandi. — Hjer
vakti eftirte|ft Kiellands, í fari um. Hinar beisku piflur í rit- gerði hann hinar töfrandi, ó-
og ritum Kierkegaards, var um hans höfðu fengið á sig svo gleymanlegu myndir af náttúru
sannleikleit hans, árásir hans á fína smekkhúð, að menn Jaðars, sem hann elskaði. af
fals og fláttskap allan, hálf- gleyptu þær, eins og ekkert Stavangri, hinum hressa, starf-
velgjuna og hin innantómu orð, væri. En strax í smásögum hans sama bæ, með skipin og sjó-
einkum í munni prestastjettar- koma fram mörg af þeim við- búðirnar, myndir af fjölskyldu-
innar. Hann kallar Kierkegaard fangsefnum, sem hjeldu áfram lífinu á hinu fína, gamla f jöl-
„þann rithöfund, sem hann gegnum öll skáldverk hans. ; skyldusetri Sandsgaard. Lýs-
hafði mest dálæti á“ og hann Hann hæðist að þeim, sem ingin á eldsvoðanum er litauð-
vill að „Augnablikið“ eftir sitja á hátindiwum. hafa sett US og spennandi. En þó er Kiel-
Kierkegaard geti komið út í al- þar á sig spekinessvip og beita lar‘d líkari sjálfum sjer í hinni
þýðuútgáfu. hörku gagnvart þeim, sem neð- varkáru frásögn af gömlu
Auk þess var Kielland að ar voru settir. *Han nhæðist að mönnunum tveim, sem fóru til
sjálfsögðu vel heima í verkum hinni einsýnu embættismanna- vínkjallarans. Þar er frásögnin
Darwins. Og hin frjálslyndu dýrkuun og því kjaftlipra örúgg og einföld í formi, með
rit Stuarts Mills voru eftir-' smjaðri er henhi fylgir og bend sjerstæða kímni, sjerstæð geð-
litsbækur hans. | ir á órjettlæti það, sem ríkir hrif sem leggja að vitum les-
Ýms af áhugamálum Mills í þjóðfjelaginu | andans eins og fín angan af
komu fram í skáldsögum Kiel- | Söguform hans hefir mótast gömlu víni. Lýsingarnar á haf-
lands, þar á meðal áhuginn fyr- af rökrjettri byggingu í verk- inu eru lyriskar, næstum því
ir kvenrjettindum. Sem sagna- um Kierkegaard og í andstæðu 1 eins og hljóðfærasláttur. , Ekk-
höfundur hefir Kielland orðið kenningum Hegels. Hann bygg- ert er eins rúmgott og- hafið,
fyrir mestum áhrifum frá Dic- ir frásögn sína æfinlega á and- hvergi er aðra eins þolinmæði
kens. Eins og Dickens skapaði stæðum. Á þann hátt verður að finna. Á hinu breiða baki
sína æfintýralegu Lundúna- ávalt ljóst hvað hann er að fara. sínu ber það smáfólk jarðar,
borg, eins skapaði Kielland sitt Hann setur son upp á móti föð- eins og fiíl, og í hinu dimma,
skemtiiega Stavangur. Kielland ur, óhófsveislur í samanburð kalda djúpi getur það rúmað
hefir líka laðast mikið að verk- við sult almúgans, hið einfalda,! alla heimsins eymd“.
I iýsingunni af Sparre pió-
fasti kemst Kielland að kjarn--
anum, er hann segir frá hinum
rólynda presti, sem leggur
mjúka og kæfandi ábreiðu sína
yfir allar tilraunir til reiknings
skila eða til hreinskilni. Til-
gangur hoíundar kemur líka í
Ijós í andstæðum milli allsnægt
anna hjá þeim ríku, og eymd-
inni í verkamannahverfinu,
með drykkjuskapnum og öllum
soltnu krakkaöngunum. — Með
sárbeittu háði dregur Kielland
andstæðurnar upp á útfarar-
daginn, þegar Garman konsúll
ekur í fyrsta flokks vagni, með
silfurenglum og skrauti, og
ræða hans er löng og hátíðleg
— en, saumastúlkan Marianna,
fær ekki annað en afmældar
þrjár rekur á fátæklega kistu
sína, hún, sem þó einu sinni var
ástmey Morten Garmans
Næsta skifti ætlaði Kielland
að taka dýpra í árinni. Það
gerði hann í sögunni „Verka-
fólk“, þar sem hann ræð'st á
skriffinskuna, og alla þá sjálfs-
elsku, þann sljóleika ög skeyt-
ingarleysi, sem þar ríkir Þes.si
heiftarlega arás vakti inikla
athygli. Bókin hefir ekki mikið
listagildi. En Kielland kærði
sig ekkert um það. Aðalatriöið
fýrir honum var að hafa áhrif.
Árásin varð að vera einhliða
og sterk. Þar skoðaði hann hlut
verk sitt fyrst og fremst það,
að vera siðbætandi, en Ijet sig
minna skifta listagildið.
í öðrum skáldsögum .hans
, Eitur“, „Fortuna“, „Jóns-
messuhátíð“, tekur Kielland alt
af þjóðfjelagsmálin til með-
ferðar. Uppeldið og skólarnir
þurfa endurnýjunar við Um
það skrifar hann í „Eitri“. —•
Átakanleg er frásögnin urn litla
Marius, af þjáningarferli hans
gegnum latnesku grammatík-
ina. Metcrðagirni móður hans,
og ömannúðleg, þyrkingsleg
kensla í skólanum, varð hon-
um að bana.
Hræsnin í kringum ferming-
una er líka tekin til rdeðferðar.
Og ennfremur sveiflar Kielland
svipu gagnrýni _ sinnar yfir
spilta verslunarhætti, yf.ir
prestastjettinni, sem hann álít-
ur að eyðileggi alla heilþrigða
lífsgleði og alla alvarlega sann-
leiksást yfir hinni útsjónarsömu
velgerðarstarfsemi og herra-
móralinum. I realistiskum róm-
önum á árunum 1880—90 kom
það oft 'fyrir, að varnar'iausar
ungar stúlkur fjellu fyrir rík-
um höfðingjum og lentu síðan
, fljótlega niðri á neðstu þrepum
þjóðfjelagsins.
| Worse skippari er sjerstæður
meðal skáldsagna Kiellands, —
Þar skrifar hann um trúarflokk
inn Haugianana, er var krist-
inn bræðrasöfnuður, áhangend-
I ur hins ólærða prjedikara Hans
,Niels Hauge. Kielland lýsir trú-
| flokki Hauge með nokkurri sa:m
,úð. Hreyfing þessi átt rót sína
|að rekja til alþýðlegra óska um
^hlýlegri, innilegri kristindóm.
|Prestastjettin hafði ofsótt trú-
Jflokk þenna af skammsýni og
sjergæðingsskap. En Kíellanct
sýnir fram á hvernig heilag-
leiki þessara trúbræðra var oft
ekki annað en yfirdrepsskapur,
skálkaskjól fyrir hrekkjabrögð
Framh. á bls. 8.