Morgunblaðið - 03.12.1949, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ
Laugardagur 3. des. 1949
Framh. af bls. 9.
næst ekki um annað, er hins-
ve gar rík þörf á almennum um-
raiðum þjóðarinnar um þessi
éfii. Menn verða til hlítar að
ge ra sjer grein fyrir, hvað þeim
fi: mst nú helst athugavert og
þ' er ráð mega verða til bóta,
lr erjir sjeu kostir þeirra og
g: llar.
Í því efni verða menn þó að
hafa hugfast, að engin stjórnar-
skrá læknar öll mein þjóðfje-
lagsins.
Engin þjóð hefur sett sjer
fleiri stjórnarskrár eða af meiri
hugkvæmni og skarpskyggni
en Frakkar, en hvergi hafa
stjórnarskrárnar enst ver en
þar og engin af öllum þessum
stjórnarskrám hefur megnað
að skapa þar fesíu í stjórnar-
háttum eða eyða sundrungar-
öflunum, sem stöðugt knýja á.
: Weimar-stjórnarskráin þýska
frá 11. ágúst 1919 var sett með-
an lýðræðisöflin voru öllu ráð-
andi í Þýskalandi eftir ósigur
Þjóðverja í fyrri heimsstyrjöld-
inni. Að setningu hennar áttu
hlut skarpvitrir, margfróðir og
frelsisunnandi stjórnlagafræð-
ijigar. Raunin varð samt sú, að
Hitler gat innan ramma stjórn-
arskrárinnar hrifsað völdin til
sín. Hafa ýmsir talið, að Hitler
hafi í allri einræðisstjórn sinni
aldrei framið beint stjórnlaga-
rof, heldur haft formlega lög-
legar heimildir fyrir athöfnum
sínum. Á svipaðan hátt notaði
Mussolini form stjórnarskrár
ítalska konungsríkisins til að
eyða frelsisanda hennar og
hrifsa til sín einræðisvald.
Formið eitt tryggir hvorki
frelsi nje góða stjórn. Sundur-
lynd þjóð öðlast ekki allt í
einu samheldni við það eitt að
setja sjer góða stjórnarskrá,
jafnvel þótt þau undur yrðu,
að samlyndi skapaðist og ent-
ist til slíks þrekvirkis. Stjórnar-
hættir þjóðar, góðir eða illir,
eru háðir mörgu öðru en stjórn-
Skipunarlögum hennar.
Engin stjórnarskrá hversu
góð, sem hún kann að vera,
getur ein út af fyrir sig hindr-
að eða eytt óáran, sem er í
mannfólkinu sjálfu. Hitt er aft-
ur á móti jafnvíst, að stjórn-
skipunarlögin geta skapað mis-
munandi miklar líkur fyrir
góðum stjórnarháttum.
Flokkasundrungin
aðal-gallinn
Ef menn íhuga stjórnmálaá-
standið á íslandi nú, hljóta
állir, hvar í flokki, sem þeir
standa, að játa, að verulegir
éallar sjeu á. Flokkasundrung-
in, og þar af leiðandi skortur
á meirihluta, sem möguleika
hafi til að fara með völdin
stefnu sinni samkvæmt og béri
síðan ábyrgð gerða sinna, er
áreiðanlega aðalgallinn.
Flestir játa þetta með orðum.
En þegar til kosninga kemur
er þó greinilegt, að þetta sjón-
armið ræður atkvæði mjög
fárra. Hver kýs þá þann flokk,
sem hann af einhverjum á-
stæðum aðhyllist, þótt hann
harla litlár líkur sjeu til, að
geri sjer ljóst, að engar eða
sá flokkur einn fái nógu sterka
aðstöðu til að fara með völd-
in.
Sumir kenna þetta fyrirmæl-
um stjórnarskrárinnar. Senni-
lega eiga þau einhvern þátt í
þessu. En jeg er hræddur um
að þvílíkt jafnræði flokka og
togstreita þeirra á milli, sern
við eigum að venjast hjer á
landi, mundi hvarvetna leiða
til vandræða um stjórnarfram-
kvæmdir og þvílík tímabil ó-
tryggs meirihluta á löggjafar-
samkomunum hafa einnig ver-
ið í þeim löndum, svo sem Bret-
landi og Bandaríkjunum, sem
helst er litið til um fyrirmynd
ir um góða.og hagkvæma stjórn
skipun.
Stjórnarfyrirkomulag þeirra
veitir því engan veginn fult
öryggi gegn því, að slíkur glund
roði geti skapast, sem við
þekkjum af eigin raun.
Þess ber og að minnast, að
Bretland, sem um margra alda
skeið hefur haft einna farsæl-
legasta stjórnarhætti, hefur
enga stjórnarskrá í okkar merk
ingu, heldur er þar einkum
stuðst við venjur og lög, sem
breyta má á sama hátt.og hverj
um öðrum lögum. Það er stjórn-
málaþroski þjóðarinnar og
margra alda æfing í frjálsleg-
um stjórnarháttum og sú stjórn
skipun, sem af þessu hefur
smám saman mótast sem þar
gerir gæfu muninn, en ekki
stjórnarskrárfyrirmæli, sett
með sjerstökum, hátíðlegum
hætti.
Kostir og gallar mikils
forsetavalds
En þótt það sjeu að minnsta
kosti ýkjur að kenna stjórnar-
skránni íslensku einni um vand
ræði okkar nú, þá er víst að
setja má reglur, sem dragi úr
líkunum fyrir, að þvílík vand-
ræði skapist, sem við eigum við
að búa, og betur tryggi, að land
inu verði sjeð fyrir öflugri
stjórn en nú er.
Sumir segja, að vandinn sje
ekki annar en sá, að greina
nógu vel á milli framkvæmd-
ar- og löggjafarvalds, svo sem
gert sje í þeirri stjórnarskrá,
sem lengst hefur staðið, sem
sje Bandaríkjanna frá 1789.
Þeir, sem þessu halda fram
telja, að ef við á sama veg og
þar er gert eflum forsetavald-
ið og látum trúnaðarmenn hans
fara með ríkisstjórnina og ætl-
um Alþingi það eitt að fara með
löggjafarvaldið en látum það
ekki ráða, hverjir sjeu ráðherr-
ar, eins og tilsetlunin er nú, þá
mundi betur fara.
Aðrir hafa vantrú á, að það
sje frambúðarlausn að efla svo
mjög völd eins manns hjer á
landi. Þeir hafa bent á, að saga
Islands sýni, að íslendingar sjeu
andsnúnir of miklum völdum í
eins manns hendi jafnvel um
: skamma stund, hvað þá til
lengdar. Jafnaðartilfinningin,
sú, að hver telur sig jafnhæfan
og góðan öðrum, er áreiðanlega
hvergi ríkari en hjer á landi.
Þessvegna hafa margir dregið
í efa, að það yrði þolað, að
einn maður, þótt hann væri
kosinn af þjóðinni, færi með
allt framkvæmdavaldið og Al-
þingi rjeði þar engu um. Þessu
er auðvitað öðru vísi háttað í
hinum stærri löndum, þar sem
hin persónulegu sjónarmið,
kunningsskapurinn og andúðin
einstakra manna á milli, kem-
ur alls ekki til greina neitt til
líkingar því, sem er í okkar
litla þjóðfjelagi. Af þessum á-
stæðum hafa sumir einnig tal-
ið, að hvergi væri brýnni á-
stæða til þess en á íslandi, að
æðsti maður þjóðarinnar stæði
utan við daglegar deilur og
aurkast, heldur gæti látið að
sjer kveða sem mannasættir og
úrskurðarmaður, þegar mjög
mikið liggur við.
Nauðsyn samvinnu ríkis-
stjórnar og Alþingis
Á þetta hefur einnig verið
bent, að fullkominn ófarnaður
leiði af því, ef annari stefnu
væri haldið í framkvæmdum
ríkisins af ríkisstjórn en þeirri,
sem ríkir í löggjöf Alþingis.
Slíkur ágreiningur hefur nokkr
um sinnum orðið í Bandaríkjun
um, fyrirmynd þeirra, sem
sterkt forsetavald vilja, og þá
á stundum horft til fullkominna
vandræða, þótt sjaldnar hafi
raunar orðið en menn skyldu
ætla.
Æskilegast er áreiðanlega, að
fullkomin samvinna sje milli
ríkisstjórnar og Alþingis. Besta
tryggingin fyrir því er auðvit-
að sú, að Alþingi ráði ríkis-
stjórn, sem síðan ráði miklu eða
mestu um gerðir Alþings, svip-
að því, sem er til dæmis í Bret-
landi. Þar ræður neðri deild
þingsins því raunverulega, hver
verður forsætisráðherra, en á
meðan hann gegnir starfinu
ræður hann og stjórn hans
mestu um störf þingsins.
Jeg hygg lítinn vafa á, að
þetta fyrirkomulag sje það
besta. En horfast verður í augu
við staðreyndirnar. Hin síðari
ár hefur Alþingi reynst mjög
erfitt að mynda ríkisstjórnir.
Forseti íslands taldi sig 1942
neyddan til að skipa utanþings-
stjórn, án þess hún hefði yfir-
lýstan stuðning Alþingis. Sú
ráðstöfun var þá gagnrýnd af
sumum. En ekki tókst Alþingi
að mynda meirihlutastjórn fyrr
en nær tveim árum síðar. Þegar
sú stjórn fór frá eftir h. u. b.
2 ár tók 4 mánuði að mynda
nýja ríkisstjórn með stuðningi
meiri hluta Alþingis. Og nú er
hún fer frá hefur með öllu
reynst ómögulegt að fá þing-
meirihluta til stuðnings nokk-
urri stjórn. Þess vegna hefur
það ráð verið tekið að mynda
minnihlutastjórn, sem aðeins
einn þingflokkur, að vísu sá
stærsti, styður. Enn er ósýnt
hvernig það ráð reynist. Með
öllu er óvíst, að slík minnihluta
stjórn eigi hægara með að
koma málum fram á Alþingi
en utanþingsstjórn.
Setja verður ný ákvæði
um stjórnarmyndun
En nú þegar er ótvírætt, að
síðustu atburðir og reynsla und
anfarinna ára, hljóta að ýta
undir, að ráðstafanir verði gerð
ar til annars tveggja: Að þau
stjórnarskrárákvæði sjeu sett,
sem knýi Alþingi beinlínis til
myndunar stjórnar eða hin raun
verulegu völd yfir skipun rík-
isstjórnar verði tekin af Al-
þingi og fengin forseta lýðveld-
isips.
Vel væri hugsanlegt, að Al-
þingi kysi ríkisstjórn til til-
tekins tíma, annað hvort meiri-
hlutakosningu eða hlutfallskosn
ingu. Dæmi þessa er í Sviss
og hefur þar gefist vel, og eru
þó á þessu auðsæir annmark-
ar. Ef meirihluta ætti að krefj-
ast fyrir kosningu ríkisstjórn-
ar kynni hann að verða vand-
fenginn, og hlutfallskosning
tjáir ekki, ef einhver flokkur
er slíkur, að aðrir telja hann
ósamvinnuhæfan.
í þessu sambandi hafa kom-
ið fram tillögur um, að sá flokk
ur sem flest atkvæði eða þing-
menn fær við kosningar, en þó
ekki hreinan meirihl., fái með
einum eða öðrum hætti hrein-
an meirihluta á Alþingi. Með
þessu væri sjeð fyrir, að Al-
þingi gæti myndað meirihluta-
stjórn, en ekki hefur staðið á
mótmælum gegn þessari
tillögu vegna þess að hjer
væri um ólýðræðislega aðferð
að ræða. Sennilega mundi slík
tilhögun hafa þau áhrif að
þjappa mönnum saman í tvo
höfuðflokka, og að því Ieyti
verka svipað og meirihlutakosn
ing í einmenningskjördæmum.
Óhæft kosningafyrir-
komulag
Hvort sem Alþingi verður lát-
ið halda fyrri áhrifum sínum
á skipun ríkisstjórnar eða ekki,
munu nú flestir eða allir orðn-
ir þeirrar skoðunar að breyta
verði kosningaaðferðinni til
þingsins.
Um hana koma tvö höfuð-
sjónarmið til greina ef menn
á annað borð viðurkenna, að
allir þjóðfjelagsþegnar eigi að
hafa jafnrjetti til áhrifa í þessu
Sem sje, hvort menn vilja held-
ur, að meiri likur sjeu fyrir
öflugum þingmeirihluta eða að
öll sjónarmið eigi þess kost að
njóta sín á Alþingi. Ef menn
vilja það fyrra, er líklegasta
ráðið að hafa einmenningskjör-
dæmi með meirihlutakosningu.
Ef menn leggja meiri áherslu á
hið síðara, er eðlilegust hlut-
fallskosning í einu kjördæmi.
um land allt eða fáum stórum
kjördæmum.
Kosningafyrirkomulag til Al-
þingis nú hvílir á sögulegum
rökum, en er svo mótað af
hentistefnuúrræðum, sem grip-
ið hefur verið til, af því að
meirihluti fjekkst ekki fyrir
heildarlausn, að ekki er við-
hlítandi til lengdar. Ákvæði
kosningalaganna um það, hverj
ir hljóti uppbótarsæti, gera og
allt fyrirkomulagið enn frá-
leitara en vera þyrfti, sam-
kvæmt sjálfri stjórnarskránni.
Samkvæmt þeirri skipan, sem
nú er, eru þingmenn
1) kosnir hlutfallskosningu í
Reykjavík 8,
jr
2) með hlufallskosningu í tví-
menningskj ör dæmu m,
3) meirihlutakosningu í ein-
menningskjördæmum,
4) sem uppbótarþingmenn eft-
ir atkvæðamagni,
5) sem uppbótarmenn eftir hlut
fallslegri atkvæðatölu, og
6) sem uppbótarmenn eftir röð
un á landlista.
í framkvæmd er þetta fyrir-
komulag svo, að fullkomið happ
drætti er stundum, hver kosn-
ingu nær, og flokkur getur haft
af því hreinan óhag. að flokks-
menn hans kjósi hann, ef í.
röngu kjördæmi er.
Stundum hefur viljað til, að
með þessu næðist nokkurn veg
inn jafnrjetti á milli flokka um
•skipun Alþingis, en stundum,
eins og t.d. nú, fer því fjarri,
að svo sje. Enginn er ánægður
með þessa skipun, og eftirtekt-
arvert er, að þeir eru hávær-
astir um breytingar, sem helst
má þó telja, að hlunnindi hafi
af henni, sem sje þeir, er búa
í hinum fámennari landshlut-
um. En ef þeir vilja ekki una
þessu fyrirkomulagi, hafa hin-
ir, er í fjölbýlinu búa, sannar-
lega miklu síður ástæðu til að
halda í það.
Dreifbýli gegn þjettbýli
Eina röksemdin, sem hægt
er að færa fyrir núverandi skip
an, er sú, að með sæmilegu
jafnrjetti á milli flokka tryggi
hún mun meiri áhrif dreifbýl-
isins um skipan þingsins, en
ella mundi verða. í stað þessa
fyrirkomulags vilja að vísu
sumir, að neðri deildin ein
verði þannig skipuð að menn
hafi nokkurn veginn og þó ekki
fullt jafnrjetti, hvar sem þeir
búa, en vilja hinsvegar, að efri
deild, sem á að vísu að hafa
minna vald en nú, og þó halda
algjöru synjunarvaldi um laga-
frumvörp í sumum tilfellum,
verði mjög skipuð dreifbýlinu
í hag.
Þessi tillaga er vitni þeirrar
skoðunar, sem víðs vegar hef-
ur mikið fylgi einkum úti um
land, að völd yfir málefnum
þjóðarinnar sjeu nú um of dreg
in undir ýmsar stofnanir hjer
í Reykjavík. Er sjálfsagt nokk
uð til í því. En á hitt ber þó að
líta, að samskonar skipting
valdsins á milli hjeraða, sem
tiðkíist sumstaðar erlendis í
miklu víðlendari og allt að því
þúsundfalt mannfleiri ríkjum
en hjer, getur auðvitað ekki
átt við í okkar litla þjóðfjelagi.
Hjer er þó vissulega úrlausnar
efni, sem íhuga þarf til hlítar
og án fljótræðis, því að sann-
arlega breytir Island um eðli,
: ef landsbyggðin leggst niður
og allir streyma til Reykja-
víkur. Eiga allir mikið undir
að svo verði ekki, og engir þó
meira en Reykvíkingar sjálfir.
Mun þó mörgum finnast, að
til of mikils sje mælst, að Reyk
víkingar samþykki, að sett sje
nýtt stjórnskipulag, sem bein-
Iínis miði að því, að þeir hafi
minni rjett en aðrir lands-
menn.
Framhald á bls.12.'