Morgunblaðið - 13.10.1950, Page 7

Föstudagur 13. okt. 1950.
MORGUNBLAÐIÐ
7 }
RÁÐSMENNSKA SAMVINNUREKSTRARINS
Á FJÁRMUNUM SVEITANNA
ÞAÐ ER augljós staðreynd, að
forystumenn samvinnufjelags-
skaparins keppa nú til víðtæk-
ari yfirráða í f jármálum og við-
skiptamálum landsins, en þeir
höfðu þorað að láta sig dreyma
um fyrir nokkrum tíma síðan.
Stjórnmálaflokkur þessara
manna hefur veitt þeim margs-
konar hagræði, sem öðrum veit
jst ekki og aðstaða þeirra gagn-
vart almenningi hefur orðið
sterkari. Á tveim undanförnum
Fjármagnið sogað ár sveitunam
til fjárlestíngnr onnars staðar
ur til þess að unt sje að dylj;v
þau og við og við má sjá undir
hjúpinn, sem brugðið er yfir,
eins og til dæmis þegar hag-
fræðingarnir sýndu með tölum
að samvinnureksturinn var
einn af þremur aðilum, seno.
. þyngst hafði langst á pyngjn
maðurinn fær ekki handbært land? Þeir penmgar, sem SIS hafa verið til að dreyfa. Þessar I pjóðbankans á næstliðnu tíma-
fje, nema af mjög skornum notar til að gera út skip, stofna „eignir byggðanna“, — kaup- bili áður en þeir birtu álit sitt
skammti, þó hann eigi það inni. fyrirtæki og kaupa fasteignir í fjelögin, undir stjórn Tíma-1 Afstaða þessa reksturs tii
Slíkum aðferðum er auðvelt að Reykjavík, svo dæmi sjeu manna, komu hjer ekki við Landsbankans er annars í aðal-
beita bar sem náðst hefur ein- nefnd, eru frá þeim sömu „hjer- sögu. Heldur ekki Samband ís-
áratugumhafa þessir menn náð oklm> Því Þá er ekkert að flýja öðum“ komnir, sem H. P. tal- lenskra samvinnufjelaga
þeirri aðstöðu, sem þeir hafa á
sviði fjármála og viðskipta með
því að nota sjálft löggjafarvald-
ið og vald embættismanna og
nefnda í sína þágu af fullkomnu
virðingarleysi fyrir hagsmun-
um allra anna'ra, en sín eigin.
En hin breytta aðstaða hefir
haft fleiri afleiðingar en þá að
veita forkólfum samvinnu-
rekstrarins aukin völd og áhrif.
Hún hefur smátt
breytt rekstrinum
þannig að hann færist sífellt í
þá átt að verða tæki sjálfra for-
kólfanna en fjelagslegir hags-
munir þeirra, sem upprunalega
voru kjarni þessa rekstrar, hafa
orðið að Júta í lægra haldi. Þótt
íorkólfarnir kalli verslanir sín-
nema til kaupfjelagsins.
dráttum kunn, þó ekki hafi ver-
ið birtar opinberar tölur uno
ar svo mjög um. En kaupfje- Reykjavík, sem er eign þessara það etni
lögin úti á iandi fara einnig í sömu hjeraða, sem eiga „hinj
Sparisjóðsrekstur sömu áttina. Þau þurfa alltaf allsráðandi og algóðu kaupf je- i Sveitirnar eru afskiptar.
án eftirlits. meira og meira f je til rekstr- lög, sem eru skjól og skjöldur I Það væri auðvitað til of mik-
Það fer ekki á milli mála að ar við sjávarsíðuna en það fje fólksins", eins og það heitir á ils mælst að samvinnurekstur-
kaupfjelögin ráða yfir miltlu er runnið frá byggðarlögun- máli H. P. og hans líka. | inn hefði eipn verið algerlega
f je en hitt orkar fremur tví- j um í kring. Það er síður en j Vegna vandræðanna eystra ósnortinn af f járfestingarkapp-
svo, að samvinnureksturinn varð eins og sjálfsagt var, að hlaupi undanfarinna ára, Á
hafi fest fje sitt í sveitunum, leita til ríkissjóðs og hann veitti sama tíma og aðrir aðilar gætrv
þó H. P. vilji sýnilega láta svo þegar í stað milljónir, sem styrk ekki hófs. Hitt er aftur athuga-
vera. Þau hafa þvert á móti sog- eða lán af óhjákvæmilegri nauð verðara, að þessi rekstur skuli
ið frá þeim fjármagnið og það syn. En hvar hefðu hin nauð- einmitt fram á síðustu tíma haf.'V
er, án alls efa, ein af. orsökum stöddu hjeröð getað leitað jafnvel gengið á undan öðrutn
flóttans úr mörgum byggðar- j trausts og halds ef ekki hefði um hóflitlar fjárfestingar og
lögum til sjávarsíðunnar, þar verið unnt að snúa sjer Það meira að segja eftir að öll-
sem peningarnir eru látnir til ríkissjóðs, en í þessu sam- um var orðið ljóst að lengur
mælis, hvort slík fjárráð fari
ætíð vel úr hendi. Fjármála-
stjórnin er misjöfn í kaupfje-
lögunum eftir ástæðum. Sum-
og smátt st&ðar eru sparisjóðir fjelag-
“sjáifum, ann'a v°i tryggðir en sumstað-
ar ekki. Kaupfjelög mega á-
vaxta sparifje í rekstri sínum
og gera það án nokkurs eftir-
lits. Þar sem reksturinn er
traustur er þetta fje vel tryggt
en annars ekki.
Það má segja að á pappírnum
velta.
Skrum H. P. og harðindin.
bandi er vert aS minnast þess, yrði ekki haldið áfram á þess-
að þeir sem nú stjórna sam- ari braut. Er þess skemmst acT
vinnufjelagsskapnum vilja fyr- minnast þegar forkólfar sam-
Ef það væri rjett sem H p '»r hvern mun komast hjá þvi vinnurekstursins knúðu fram \
vill vera láta að kaupfjelögin að le^a nema sem minnst lil ***?**£ “dan<?
-'■1—-- -— ^—J-*s- - veitt yrði fjarfestingarleyfi fyr
ir nýrri olíustöð, sem eftir geng-
isfellinguna getur ekki kostaíl
minna en 30—40 milljónir kr.
lítil áhrif í þá átt, einkum þar | sem s]ík fjelug fara ein með Ö11 Almennar skattgreiðslur slíkra
sem kaupfjelögin hafa eflst fjárráð ekki vera svo gersam_ fjelaga kalla þeir „fjárflótta til
ar „verslanir almennings“ eiga fjelagamir sjálfii að ráða __________________________ ^____
þeir minni og minni samleið hvern>fi fjelagi þeiira ei stjorn- Jbalcli fjármagninu heima í hjer- r*k>ssjóðs og eru verndaðir i
með þeim almenningi, sem þar að.fn 1 r^n<^nmibafa , aði, mundu víðlend hjeröð, þar Þy* cfn‘ með sjerstökum lögum
er um að ræða. Þó fjármagn,
sem þessir menn hafa til um-
ráða fyrir mörg fjelög margra
einstaklinga, verður sífelt í rík-
ara mæli að spekulations fje
fárra manna. Þessi breyting hef
ur gerst hægt og hægt og-' er
enn að þróast í þá átt, sem hjer
er bent á.
Til þess að breiða yfir það,
sem raunverulega er að gerast |
eru birtar áróðursgreinar í,
„Tímanum“ þar sem reynt er J
að telja lesendunum trú um að.
kaupmenn og Sjálfstæðisflokk-
urinn sje höfuðóvinurinn, sem |
eigi að afmá með öllu. Síðustu
daga hefur Hannes Pálsson,
fyrrverandi bóndi, birt grfein-
ar í Tímanum um þessi efni.
Eru þær greinar með höfundar-
ins marki brendar og komið
víða við. Er ekki unt að gera
öllu, sem hann tæpir á full skil
að sinni, en greinarhöfundur
víkur að ráðsmennsku sam-
vinnufjelagsskaparins á þvi al-
menningsfje, sem hann hefur
mjög. Þar er það fámennur
'flokkur manna, sem öiiu ræð-
ur, hinn almenni maður hefur
ekkert að segja. Það er vegna
þessara pappírsákvæða um af-
stöðu fjelagsmanna og fjelags,
almenna fundi og atkvæða-
greiðslur o. s. frv., sem ekki
I hefur verið talin þörf á að
neinskonar opinbert eftirlit sje
með þeirri fjármálastjórn, sem
ýms kaupfjelög hafa með hönd
um, fýrir mikinn fjölda manna,
en fyrir rás viðburðanna er án
efa kominn tími til að endur-
skoða það fyrirkomulag, eins og
svo margt annað í aðstöðu þess
opinbera gagnvart samvinnu-
fjelagsskapnum i landinu í
heild.
Fjefietting hjeraðanna.
H. P. telur það einn aðalkost-
inn við fjárstjórn kaupfjelag-
anna að arðurinn af viðskiptuni
fólksins, sem byggir tiltekið
lega fjárþrota, sem þau eru. , Reykjavíkur“ og telja þeir síst
Það hefur ekki farið fram af ÖUu Þörf að efla sameigin-
nein heildar-rannsókn í þessu le^an sjóð landsmanna, ef
efni en einstöku sinnum svifta um Það er að ræða, að^sana-
atburðirnir þó hulunni af, svo vinnureksturinn eigi að leggja
allir hljóta að sjá. Hvernig «e hans á sama hatt °Z aðr'
sýnist, til dæmis, vera farið ir'
fjárráðum margra byggðarlaga
í Austfirðingafjórðungi? Á Raðsmennska, sem
þessu svæði hafa kaupfjelög ver fer * felur' ,
ið einráð í áratugi. Þar tókst Raðsmennska Sambands is-
að ráða niðurlögum kaupmanna lenskra samvinnufjelaga og
með skattpíningu og þá ekki einstakra fjelaga uti um Jand á
síður með rangindum í stjórn hví almennmgsfje, sem þessar
innflutningsmála, höfða-tölu- stofnanir hafa til umraða, hef-
reglu og öðrum slíkum aðferð- ur með árunum orðið storfeld-
um. Frjáls samkeppni ruddi ur ^attur i fjarmalalifi lands-
íns. En þo hefur a morgum
sviðum verið farið mjög dult
með hvemig þessari ráðs-
er staðreynd að engir kaup- mennsku er varið i einstökum
menn hafa verið til að glepja atriðum’ enda birtir SI® aðeins
samvinnureksturinn í þesum mJ°f IausleSa °S vfn'borðs'
kenda reiknmga, sem komast
þessum kaupmönnum ekki úr
vegi, eins og H. P. vill vera
láta, en það er önnur saga. Hitt
undir höndum á þann hátt að hjerað, verði „ævarandi eign“
rjett er að gera við það nokkr-
ar athugasemdir.
þess en renni ekki x vasa ein-
stakra kaupmanna, sem í fyll-
ingu tímans flytji fjeð burt úr
Hin nýja selstaða. hjeraðinu. Hjer á H. P. við það
Það er rjett, sem H. P. segir ákvæði í samvinnufjelagalög-
að hin ýmsu kaupfjelög á land- j unum að eignir kaupf jelags,
inu hafa nú í höndum mikið sem hættir starfrækslu skuli
fje, sem almenningur á. Þetta geymast á nánar tiltekinn hátt
f je er ýmist sjóðsinneignir eða í hjeraðinu en þetta ákvæði hef
reikninsinneignir fjelags- j ur hipgað til litla þýðingu haft. líkar hafa skrifað ár eftir ár
manna og jafnvel sparisjóðsfje Þegar þetta ákvæði er notað í um það öryggi, sem samvinnu-
þeirra, þar sem kaupfjelögin áróðri, eins og hjá H. P., lítur reksturinn veiti sveitunum
starfrækja sparisjóði. Auk þess það dável út á pappírnum, eins vegna yfirstjómar þeirra á fjár
byggðarlögum á mestu veltiár-
um íslensks landbúnaðar að
undanförnu. Svo ber það við að
mörg stór og ágæt hjeröð og
sveitir austanlands urðu sjer-
lega illa úti um heyöflun nú í
sumar vegan óvenjul. votviðra,
þannig að nær heilar sveitir eða
einstök bú stóðu heylítil eða
heylaus uppi. Hvert var þá að
leita í þrengingum fólksins?
Ef heil brú væri í öllu því,
sem Hannes Pálsson og hans
fyrir í nokkrum línum í tíma-
ritsgrein í „Samvinnunni'* á
hverju ári og einstök kaupfje-
lög hafa svipaða aðferð.
En fjármál samvinnurekst-
ursins eru þó of áberandi þátt-
Slík fjárfesting er auðvitacf
meira en lítið vafasöm frú
sjónarmiði heildarinnar, þó ein
stakir samvinnuforkólfar hyggi
gott til hennar. Almenningur
verður að neita sjer um brýn-
ar neysluvörur til þess að unl
sje að rísa undir þessum og
þvílíkum fjáraustri, því auð-
vitað er ekki hægt að láta gjaícl
eyri til fjárfestingar, eins og
nýrrar olíustöðvar og annars
svipaðs eðlis, nema með því oíS
rýra þann vöruforða, sem al-
menningur ætti að hafa til
sinna nota. En auk þess, sem
slík meðferð fjár er varhuga-
verð gagnvart hagsmunum
heildarinnar, - hlýtur það a®
vera mjög athugavert fyrir sam
vinnureksturinn sjerstaklega
hvort kröftum hans gæti ekki
verið betur varið annars stað-
ar en við dreyfingu olíu hjex'
við Faxaflóa og annað álíka»
— Dæmin frá hinum dreyfði*
byggðum austanlands, og ann-
ars staðar, sem H. P. gerir sjer
svo tíðrætt um, gætu óneitan-
lega bent til þess.
eiga viðskiptamenn jafnan mik-
ið inni fyrir innlagðar vörur,
því þær eru ekki greiddar að
fullu, ekki einu sinni í reikn-
ing, fyrr en löngu eftir að lagt
var inn. Ýms kaupfjelög hafa
og svo margt annað í sambandi málum” dreyfbýlisins og við-
við samvinnureksturinn, eins skiptamálum þeirra, hefði ef til
og hann er orðina nú, en reynd- 1 vill verið hægt að hugsa sjer að
in er sitthvað annað. ; sú mikla samsteypa sem sam-
Það er auðvitað, misjafnt eft- 1 vinnureksturinn er orðinn um
ir því hvernig rekstri samvinnu allt land, hefði að einhverju
lagt á það mikla stund að safn. | f jelags er varið, hvort það á- leyti getað veitt nokkurn stuðn-
í rekstur sinn sem mestu af; vaxtar það fje, sem það hefur ing, þegar annað eins illæri
fjármunum fjelaga sinna. Það til umráða í h. oraðinu eða ekki. dyni>v yfir og verið hefur á
scpn
s töðu - kaupmönnunum
gömlu var með rjettu lagt mest
til lasts v;. að þeir hefðu eng-
En alltaf fer þessi rekstur meira nc rð-austurlandi i sumar. Það
og meira í þá áttina að binda hefðx mátt ætla að hinn vold-
sig ekki við einstök hjeruð, * ugi samvinnurekstur hefði
in viðskipú nema í útskriftum heldur ætln r.jer víðara svið. látið sig nokkru skipta að
og úmskriftum, eins og það var, SÍS þax-f alltaf meira og meira hjálpa til að afStýra því, að á
kallað, en Ijetu sem sjaldnast fje til umráða til margvíslegra einu hausti yrði skorinn niður
peninga at hendi. Sum kaupfje-iframkvæmda v'.ð s.iávars.ðuna, unginn úr bústofninum á ein-
lög hafa nú * kið upp sama en hvafían er >að fje fengið hverjum bc>stu sauðfjarsvæðum
háttuui, þannig að viðskipta- jma firi úti um landsins, En alíku virðist ekki.
Fjelagsvist og dans
f G.T.-HÚSINU í KVÖLD KL. 8,30.
Góð spilaverðlaun. — Dansinn hefst kú 10,30.
Aðgöngumiðar seldir frá kl. 8. Sími 3355.
4m iierbergja íbí 1 |
óskast til leigu. Fyrirframgreiðsla ef óskað er. — Uppl. •
í síma 5852 og 31525. •