Tíminn - 01.05.1965, Síða 9

LAUGARDAGUR 1. maí 1965
TIMINN
Þessi sjón er enn þá býsna algeng { höfuðborg landsins, Teheran. Er við ókum inn í borgina sáum
við víða konur þvo þvotta sína í opnum lækjum, sem runnu meðfram aðalgötum borgarinnar. Nú
er þetta að breytast og hreinlæti eykst hröðum skrefum. Eftir nokkur ár verður sjón sem þessi
óþekkt fyrirbæri í Teheran.
munu ekki láta þar staðar num
ið',
Óhætt er að fullyrða, að al-
þýða manna _ og velflestir
menntamenn í fran dá og elska
keisara sinn. Það fór ekki á
milli mála, einmitt á meðan
við dvöldumst þar eystra. Þá
var gerð tilraun til þess að
ráða keisarann af dögum, þótt
vestrænar fréttastofur virðast
hafa gert sér að góðu þá túlk-
un hins opinbera í íran, að þar
hafi verið um innbyrðisátök
meðal lífvarðanna að ræða. Við
sáum það glöggt á því fólki,
sem við ræddum við um þessi
mál, að fréttin hafði djúp áhrif
á það. „Þá hefði allt verið rif-
ið niður, sem búið er að byggja
upp í áratugi" var viðkvæðið,
þegar spurt var um hvað orðið
hefði, ef . ..
Samtíðarsaga írana er svo
nátengd sögu keisara þeirra og
föður hans að hvorug sagan
verður sögð án þess hin fylgi
með. Saga núverandi keisara-
ættar er ekki löng sem slík.
Það var faðir núverandi keis-
ara, sem hóf ættina til vegs og
virðingar er hann tók völdin
í landinu í sínar hendur
snemma árs 1922. Þá hafði
lengi ríkt mikið öngþveiti í
innanríkismálum írana. Tvö
stórveldi, Bretland og Rúss-
land keisaratímans, _ höfðu
keppt um yfirráð í íran og
þá jafnan gengið á ýmsu. Þau
höfðu jafnvel gert með sér
samninga, þar sem þau skiptu
landinu í áhrifssvæði, án þess
að spyrja íbúana eða innlenda
valdhafa álits. Hins vegar virð-
ast báðir aðilar hafa verið
staðráðnir í því að halda samn
ingana ekki nema að því marki
sem þeir töldu sér sjálfum
hentast og mögnuðu óspart inn
anlandsdeilur og styrktu sér
hliðholl öfl til áhrifa. Ekki
minnkaði áhugi þeirra á land-
inu, þegar þýðing olíunnar
jókst upp úr aldamótunum og
ljóst varð, að íran var eitt af
olíuríkustu löndum veraldar-
innar. Á fyrstu tveim áratug-
um aldarinnar logaði allt í
óeirðum og keisarar landsins,
„shah“arnir réðu ekkert við
ástandið. Reynt var að fá er-
lenda sérfræðinga til að rétta
við fjárhag ríkisins, sem var
orðið algerlega gjaldþrota, en
tillögur þeirra náðu ekki fram
að ganga og þeir hrökkluðust
úr landi.
Svo gerðist það að keisara
Rússa var rutt frá völdum og
kommúnistar tóku völdin Þeir
áttu sér sem kunnugt er for
mælendur fáa, en Persía var
með fyrstu ríkjunum sem við-
urkenndu sovét-stjórnina Sov-
ét-menn sáu sér leik á borði
að ávinna sér vinsældir og
lýstu þegar í stað yfir því að
Rússar hættu að skipta sér af
innanríkismálum Persa. Þeir
afsöluðu sér öllum þeim fríð-
indum, sem Rússar höfðu afl-
að sér í Persíu, sögðu upp öll-
um þeim samningum sem keis-
araveldið rússneska hafði
þröngvað upp á Persa, ýmist
með góðu eða illu, lýstu yfir
að Persum væru heimilar sigl-
ingar á Kaspíahafi, gáfu upp
allar skuldir Persa í Rússlandi
og afhentu Persum öll rúss-
nesk fyrirtæki í Persíu. Þetta
kom eðlilega miklu róti á hugi
manna í Persíu og hleypti
mörgum ungum framgjörnum
Persanum kappi í kinn. Þeim
fannst nýr tími runninn upp
og óforsvaranlegt að láta slikt
tækifæri ganga þjóðinni úr
greipum. Nú yrði að grípa gæs-
ina og taka upp nýja hætti.
En stjórn landsins var of veik
og hikandi og ekkert virtist
ætla að breytast.
Þá var það að maður að
nafni Saiyid Zia al-Din, sem
var ritstjóri eins áhrifamesta
blaðs landsins, gerði samkomu-
lag við foringja kósakkaher-
sveita ríkisins. Sá var af Pahl-
evi-ættinni og hét Reza Khan.
Hann hélt með fjögur þúsund
manna lið til höfuðborgarinn-
ar og hélt innreið sína í hana
22. febrúar, 1921. Hann tók all-
ar stjórnarbyggingar í sínar
hendur og myndaði ráðuneyti
undir forsæti Zia al-Din, en
var sjálfur hermálaráðherra.
Raunverulega var það Reza
Khan sem ráði lögum og lof-
um og forsætisráðherrann fór
sjálfviljugur í útlegð áður en
langt um leið, en sneri aftur
til lands síns í siðari heims-
styrjöldinni, þá fjörgamall mað
ur. Fjórum dögum eftir valda-
tökuna var undirritaður samn-
ingur ‘við Rússa, sem byggðist
á áðurnefndum tilboðum
þeirra og sama dag var nýj-
ustu samningum við Breta sagt
upp. Nýtt tímabil var runnið
upp I sögu írans, tímabil, sem
stendur e.m, valdatímabii Pahl
evi-ættarinnar, þótt enn liði
nokkur tími þar til völd ætt-
arinnar yrðu opinberlega al-
ger. Reza Khan vann að því
að treysta sig í sessi og rak
hinn dáðlausa Shah úr landi og
í árslok 1925 fékk hann þing-
ið til að viðurkenn sig sem
Shah Persíu og son sinn Mo-
hammed Reza, sem erfingja
krúnunnar og þar með ætt
sína sem arfgenga keisaraætt
Persíu.
Reza Khan tók engum veltl
ingatökum á viðfangsefnum
sínum. enda hefur vafalaust
ekki verið nm qnnif' rð ræða
fyrir hann en að beita misk
unnarlausri hörku eða nrökki
ast frá völdum ella. eins og í
pottinn var búið Siálfsagt
liggja engar tölur fyrir hendi
um það, hve margir menn
létu líf sitt í innanlandsátök-
um í íran næstu árin, en víst
er að þeir voru margir. En
stjórn Reza Khan varð stöðugt
styrkari og styrkari. Hann
bætti mjög fjárhag ríkisins og
náði um leið undir sig óhemju
eignum, en ekki fer á milli
mála að stjórn hans var góð
að ýmsu leyti. Nýi tíminn hélt
innreið sína í íran undir hans
stjórn, vegir voru lagðir, sjúkra
hús reist, atvinnufyrirtæki með
nútímasniði sett á stofn og
fyrstu skrefin til að útrýma
örbirgðinni stigin. Þegar tek-
ið er tillit til þess hvernig
ástandið var, þegar hann tók
við völdum, er næsta ótrúlegt
hve miklu hann áorkaði. Þó er
því ekki að neita, að hann var
íhaldssamur um marga hluti,
til dæmis mun honum hafa ver-
ið mjög lítið um það gefið að
útlendingar kæmu nálægt hirð
hans og það fer ekki á milli
mála að ríki hans var lögreglu
ríki. Persar höfðu sjálfir eng-
in tök á því að hagnýta hin
ar miklu olíulindir sínar og
sömu við erlend olíufélög.
sem reistu æ umfangsmeiri olíu
vinnslustöðvar á persneskri
grund. Keisarinn samdi við
hin erlendu olíufélög um vissa
greiðslu fyrir hvert olíutonn.
en meirihluti ágóðans rann þó
úr landi Þó tókst Reza Khan
tínnv, «’Pr-‘ * • *v-» * i>5
erlendir aðilar næðu neinum
úrslitaáhrifum í innanlands
stiórnmálum landsins Til bess
var hann of valdamikill og
snjall.
Ekki er gott að segja, hve
lengi hann hefði ríkt, ef hann
hefði ekki loks gert þá skyssu,
sem varð honum að falli. Sú
skyssa var ekki á sviði innan-
landsstjórnmála, heldur al-
þjóðamála. þegar Þjóðverjar
undirbjuggu síðari heimsstyrj-
öldina gerðu þeir sér mjög
dælt við Persa, sem undir niðri
voru ekki of hrifnir af Bret-
um, sem drógu óhemjufjár-
jnagn úr landinu með olíu-
fyrirtækjum sínum. Þjóðverjar
buðu Persum margskyns tækni-
og fjárhagsaðstoð og um það
bil er stríðið brauzt út var
Teheran orðin ein aðai áróð-
ursmiðstöð þeirra i austurlönd-
um. Þegar hersveitir banda-
manna fóru hinar miklu ófar-
ir í upphafi styrjaldarinnar
trúði gamli keisarinn því að
það yrðu Þjóðverjar sem yrðu
sigurvegarar styrjaldarinnar
Hann studdi þa leynt og ljóst.
því hann vildi ekki veðja á
skakkan hest — en gerði það
þó einmitt. Þegar jafnvægi fór
að skapast í styrjöldinni og
Rússar voru orðnir stríðsaðili
þótti þeim og Bretum komitin
tími til að taka i taumana í
Persíu. sem þá hét raunar orð
ið íran, þvi árið 1936 hafði
verið skipt um nafn á landinu.
Brezkar hersveitir stigu á land
'ið Persaflóa og rússneskar
<omu norðan að '.andió va;
bernumið. Þjóðverjar teknir
fastir og fluttir úr landi. og
keisarinn var nevddur til að
afsala sér völdum. Hann var
fluttur úr landi og lézt í út-
legð í Suður-Afríku árið 1943.
Þar með hófst annar hluti
valdatímabils Pahlevi-ættarinn
ar og mun óhætt að fullyrða að
hann sé um allt glæstari en
fyrri hlutinn. Við völdum tók
Mohammed Reza shah, eða
Shahanshah eins og hann er
nefndur. Hann var þá aðeins
tæplega hálfþrítugur að aldri,
Evrópumenntað glæsimenni,
sem vildi breyta stjórnarhátt-
um lands síns í lýðræðislegra
form og bæta hag þjóðar sinn-
ar. Sennilega kannast flestir
íslendingar helzt við hann
vegna hjúskaparmála hans og
erfiðleika við að eignast ríkis-
erfingja, en hann á það vissu-
lega skilið að hans sé minnzt
fyrir annað. Ef málin eru rann
sökuð hlutlaust niður í kjöl-
inn er vafasamt að margir
aðrir þjóðhöfðingjar hafi lagt
sig meira fram um það að bæta
hag þegna sinna, og ekki hvað
sízt ef hinar ótrúlega „rfiðu
innanlandsaðstæður eru hafð-
ar í huga: Áhrif forréttinda-
stétta auðmanna og trúarleið-
toga, ættflokkadeilur, fátækt
og menntunarleysi alþýðunn-
ar, og tiltölulega mjög lítill
nútíma atvinnurekstur tuttugu
milljón manna þjóðar. Hann
hefur margsinnis orðið að sigla
milli skers og báru, orðið að
knýja mál sitt fram með margs
konar samningum og málamiðl
un, þótt einvaldur eigi að heita.
Ef til vill hefði honum veitzt
léttara að koma ýmsum hugð-
arefnum sínum fram og ef til
vill einnig að bæta hag þegn-
anna í efnahagslegu tilliti enn
meira, ef hann hefði haldið
fram hörku föður síns, en
hann hefur reynt að þoka
stjórnarháttum fram á við i
iýðræðisátt og þar með orðið
að taka tillit til skoðana þegna
sinna, einnig þeirra, sem berj-
ast gegn þjóðfélagsumbótum
þeim. sem hann vill koma
fram.
í næstu grein mun sagt
nokkuð frá þeim miklu breyt-
ingum i þióðlífi írana. sem nú
eru á döfinni að undirlagi
keisara þeirra og íramfarasinn
aðra afla í landinu, og fram-
tíðaráætlunum þeirra.
Uppbygging Teheran hefur genghS vel síðustu árin, gömlu hverfin . . . og þannig lítur út í dag á sömu slóðum.
rýma fyrir nýjum. Þannig var umhorfs fyrir nokkrum árum ....