Morgunblaðið - 07.10.1954, Blaðsíða 2

18
MOKGVISBLAÐIÐ
Fimmtudagur 7. okt. 1954
Rætt við leikritahöíundi
ur Miller
Frh. af bls.17.
en samt ánægður með þann
•óvænta sigur sem hann hafði
unnið. — Noregur hlýtur að vera
indælt land, sagði hann svo eins
og upp úr eins manns hljóði.
mdælt land. — Á Norðuriöndum
■er ágætisfólk, ég hefi bæði verið
i Sviþjóð og Danmörku og kunni
J_>ar ágætlega við mig. Næst ætla
ég til Noregs og íslands, langar
mikið að kynnast þessum tveim-
uv Norðurlöndum, sem ég þekki
svo ailtof lítið.
SÍDAN röbbuðum við drykk-
langa stund um ísland, land og
Jjjóð, og vissi Miller talsvert
míkið um hvorttveggja. Einkum
liafði hann áhuga á Þjóðleikhús-
inu og starfsemi þess og ljómaði
atlur, er ég sagði honum frá
blómlegu leiklistarlífi í Reykja-
vik. — Dásamlegt, sagði hann,
disamlegt. Ég hefi eínmitt barizt
iyrir því, að við eignuðumst þjóð-
leikhús hér í Bandaríkjunum,
nokkurs konar leiklistarmiðstöð,
en án árangurs ennþá. Þetta
kemur þó allt, .kannski eftir 10—
30 ár.
Nú barst talið, eins og vænta
mátti að Sölumaður deyr og þótti
MiHer gaman að heyra, hversu
vol hefði tekizt til um sýningar
á leikritinu hér.
★ „VITLAUSIR MENN . . . .“
— Kvikmyndin var einnig sýnd
Iteima í vetur sem leið. Hvernig
líkaði yður hún?
— Illa. Mér líkaði hún mjög
illa. Átti í miklu stríði við þá í
Hollywood, en þeir eru svo vit-
lausir, að engin leið er að koma
íyrir þá vitinu. Myndinni var illa
tekið hér í Bandaríkjunum, en
ég hefi heyrt, að hún hafi hlotið
meiri vinsældir í Evrópu. Hún
er þó langt frá því að vera eins
vel úr garði ger og unnt var.
I*etta eru vitiausir menn, það má
liú segja; ómögulegt að tala við
lȇ.
Aftur á móti held ég, að leik-
xitið sjálft hafi hlotið betri við-
tökur hér í Bandaríkjunum en í
Evrópu.
★ SKRÍTNIR FUGLAR
— Hvernig tóku bandarískir
kommúnistar Sölumaður deyr.
Sögðu þeir, að það sýndi skip-
brot hins kapítalska þjóðfélags,
eins og þeim var svo lagið að
nefna það sums staðar í Evrópu?
— Já, ég hefi heyrt eitthvað
um það. Annars eru þeir svo
skrítnir fug-lar, að ómögulegt er
að átta sig á þeim. Afstaða þeirra
til mín hefir verið talsvert und-
-ai'leg. Já, hálfhlægileg. — Þegar
Sölumaður deyr var sýnt hér,
xéðust þeir á það af miklu offorsi
í málgögnum sínum, einkum
vegna þess hversu mjög það
íékkst við sálfræðileg vandamál
«g þó frekar fyrir þá sök, að
.sumir „kapítalistarnir“ voru
ágætisfólk (Charlie) er gat orðið
Jiamingjusamt og náð lífstak-
marki sínu (sonur Charlies).
JCommúnistarnir hér ákærðu mig
tfyrir að láta þessar persónur
Jjjóna þeim tilgangi einum að af-
saka þjóðskipulag okkar og lýstu
Jjví yfir, að enginn gæti verið
Itamingjusamur í þessu landi.
★ GEGN ÖLLUM ÖFGA-
STEFNUM
En eftir að síðasta leikrit mitt,
The Crucible (Deiglan), hafði ver
ið sýnt, föðmuðu kommúnistar
mig að sér, eins og þeir ættu í
mér hvert bein. Þeir vissu, að í
5>essu leikriti er sneitt að Mac
■Carthyismanum, en gættu þess
ækki, að í því er ráðizt gegn öll-
ni m öfgastefnum, svo að leikritið
er einnig hrópandi mótmæli gegn
Jiví sem gerzt hefir og gerist í
Jlússlandi og annars staðar, þar
íem kommúnistar hafa varpað
andstæðingum sínum á „galdra-
bálin“. í sannleika sagt á ég von
a því, að álit þeirra á mér breyt-
ist eftir hvert nýtt leikrit sem ég
sendi frá mér. Það skiptir mig
þó engu, — bætir Miller við með
kankvíslegu brosi.
★ LYSIR OKKAR EIGIN OLD
— Hvenær byrjuðuð þér að
skrifa The Crucible?
— Fyrir tveimur árum. Aftur
á móti byrjaði ég að hugsa um
efnið árið 1938, þegar ég var að
ljúka háskólanámi, Og eins og
þér getið séð af því, er leikritið
ekki fyrst og fremst skrifað gegn
McCarthyisma, eins og margir
halda, því að hann var ekki til
þá, heldur öllum öfgastefnum,
hverju nafni sem nefnast, er
revna að ná fótfestu með rann-
; uðvaldsafla, og í Ameríku eiga
nllir aðrir en aftu.iialdsmehn á
h.ættu að vera sakaðir um að eiga >
samneyti við hið rauða vlti. Af |
,essu fær hverskonar pólitisk j
mdspyrna djöíullegan grimmd-
’.rsvip, er réttlætir, að allar hefð-
hundnar venjur um samskipti
siðmenntaðra manna séu numdar !
úr gildi. Stjórnarstefna er þannig ;
lögð til jafns við siðferðilegan ;
rétt og öll andspyrna talin af
l.inu vonda. Þegar tskizt hefir að
koma á slíkri jafngildingu valds
og siðferðiiegs réttar, verða í
þjóðfélaginu samsæri og gagn-
samsæri og ríkisstjórnir líta þá
ekki lengur á sig sem gjörðar-
dómarar, heldur eins konar svipu
guðs.“
Leikritið „Sölumaður deyr“ hefur verið sýnt í Þjóðleikhúsinu und-
ir frábærri leikstjórn Indriða Waage, sem einnig lék aðalhlutverk-
ið, sölumanninn Willy Loman. Á þessari mynd sést Willy Loman
ásamt Lindu konu sinni, sem leikin var af Regínu Þórðardóttur.
sóknardómstólum og allsherjar
ógnaröld. — Ég dróst strax að
þessu söguefni, fannst það sér-
kennilegt og heillandi á vissan
hátt. Leikritið finnst mér hafa
komið á réttum tíma. Hinn sögu-
legi bakgrunnur þess lýsir vel
okkar eigin öld. Eldtungurnar frá
galdrabrennum 17. aldarinnar
ber enn við himin og varpa
drungalegu svipleiftri á atómöld
nútímans.
í fyrsta þætti leikritsins kem ég
inn á ýmis vandamál okkar tíma
og lýsir eftirfarandi kafli t. d.
vel skoðunum mínum á vanda-
málum sem við nú verðum að
horfast í augu við: — „Okkur
veitist örðugt að trúa á það sem
e. t. v. mætti nefna pólitískan
áhrifamátt djöfulsins. Þessi van-
trú okkar stafar fyrst og fremst
af því, að andstæðingar okkar
eru ekki einir um að vekja upp
djöfulinn og afneita honum, held-
ur gera ýmsir af liðsmönnum
j okkar slíkt hið sama. Það er al-
: kunna, hvernig kaþólska kirkjan
notaði rannsóknarréttinn til að
, gera djöfulinn að erkióvini, en
' andstæðingar kirkjunnar beittu
engu síður kölska til að ná tökum
1 á hugum manna. Lúther sjálfur
var sakaður um samneyti við
djöfulinn, en sjálfur bar hann
sömu villu .á andstæðinga sína.
Ekki bætti það úr skák, að Lúth-
er þóttist hafa náð fundum kölska
og rökrætt um guðfræði við hann.
Slíkt kemur mér reyndar ekki á
óvart. Á háskólaárum mínum
hafði kennari minn í sögu (sem
var Lútherstrúarmaður) þann
sið að stefna saman stúdentum,
draga tjöld fyrir glugga og reyna
að ná sambandi við sjálfan
Erasmus. Ekki vissi ég til þess,
að hann hlyti opinberlega ákúrur
fyrir þetta framferði sitt, enda
eru stjórnendur háskólans, eins
og flestir aðrir, í hópi þeirra sem
aldir hafa verið upp í trú á djöf-
ulinn. Á vorum dögum eru Eng-
lendingar eina þjóðin, sem hefir
forðazt þá freistingu nútíma-
mannsins að dýrka djöfulinn. í
löndum kommúnismans er hvers
konar andspyrna talin eiga rót
sína að rekja til hinna djöfullegu
★ Ilvað um McCarthy?
— Maður getur ímyndað sér.
hvernig kommúnistar taka slíku.
En hvað um McCarthyistana?
— Þetta finnst áhangendum
McCarthys hér í Bandaríkjunum
ekki góð latína, og sannast sagna
hata þeir mig áreiðanlega eins
og pestina. Þeir vita, að ef fólk
skyldi þennan boðskap, ef al-
menningur væri eins vel á verði
og nauðsyn er á, væri hér enginn
McCarthismi. Aftur á móti erum
við nú á hættulegum vegamót-
um, því að hegðun komm-
únista hefur orsakað mikla
hræðslu almenning.s og af þessari
hræðslu reyna sumir að nota sér:
með því að ala á henni geta þeir
blindað menn, svo að þeir sjá
ekkert nema kommúnistana, en
verða ekki varir við að þeir sog-
ast sjálfir með annarri öfgastefnu
án þess að vita af. Á þenna hátt
m. a. hefir McCarthyisminn orðið
til. — Þó að hann hafi nokkur
ítök hér í Bandaríkjunum nú
tel ég ólíklegt annað en hin
frjálslyndu öfl beri sigur úr být-
um'að lokum. En framundan eru
erfiðir tímar og nauðsynlegt að
vera vel á verði.
— Álítið þér að gengi Mc
Carthys sé minnkandi?
— Margir álíta, að McCarthy-
isminn sé á undanhaldi hér í
Bandaríkjunum. Það er einnig
mín skoðun, en þó er langt frá
því að búið sé að uppræta hann.
Eina von hans er, að möguleikar
séu á stríði. Ef kalda stríðinu
linnir, er úti um McCarthyism-
ahn, því að þá minnkar komm-
únistahræðslan, en hún er nær-
ing hans og lífgjafi, eins og ég
sagði áðan. Honum er ekki eins
illa við neitt og friður haldist við
kommúnista. Þess vegna hefir
McCarthy reynt að varpa sumum
ágætustu sonum Bandaríkjanna
út í yztu myrkur, fyrir þá sök
eina, að þeir hafa reynt að hlúa
að þessum friði. Við munum eftir
árásinni á Marshall fyrrv. utan-
ríkisráðherra í sumar. McCarthy
reyndi að stimpla hann föður-
landssvikara. Hann og hans líkar
eru ímynd djöfulsins í augum
McCarthys og annarra þeirra,
sem ni reyna að k^/nda galdra-
bálin hér í Bandaríkjunum.
★ VXNNUBRÖGSIN
— Hvernig munduð þér lýsa
vinnubrögðum McCarthys?
— H :nn reynir að finna ein-
hvern veiican blett á fórnardýr- |
um s'num, eg vitanlega er slíkt
ofurauðvelt, því að enginn maður
er gallalaus. S'ðan dregur hann |
þennan ákveðna galla fram og
básúnar hann út, svo að þeir sem
ekkert þekkja til, álíta, að fórn-
ardýrið sé hin mesta ófreskja
Hitt forðast hann eins og eldinn
að draga fram heildarmynd af
manninum, kosti og galla, því að
þá veit hann, að málið fer að
vandast.
★ E ÍNA VONIN
— Hvert er þá álit yðar á al-
þjóð.amálii’n. ÁUtið þér, að hægt
sé að halda friði við kommún-
ista?
— Já, a.m.k. er það eina vonin.
Það er trúa m'n. að kommúnista-
lönáin cg lýðræðislöndin geti bú-
ið saman í sátt og samlyndi,
Rússar eg Bandaríkjamenn geti
unnio saman í friði. Kjarnorkan
hefir þar komið til hjálpar og
cvo það, að menn hafa það betra
í heiminum nú en áður fyrr, en
velsæld stuðlar að útrýmingu
haturs og öfundar og er þung á
metaskálum friðar og öryggis.
Einnig er gott að hafa það hug-
fast, að á s.l. 100 árum hafa stríð
sýnt mönnum fram á, að enginn
getur hagnazt á þeim. Áður fyrr
gétu heil þjóðlönd stórgrætt á
styrjöldum, svo að þær þóttu
jafnvel eftirsóknarverðar, ef
pyngjan var tekin að tæmast. En
nú hafa t'marnir broytzt sem
’ etur íer.
★ ÁíIRIF IBSENS
— Svo að við förum út í aðra
sálma að lokum. Hafið þér lesið
nokkuð af íslenzkum bókmennt-
um, t. d. íslenzkar fornsögur?

— Ég hefi ekki lesið mikið af
íslenzkum bókmenntum, nei. Þó
man ég eftir því, að ég las nokkra
úrvalskafla úr íslenzkum forn-
bókmenntum, þegar ég var f
menntaskóla, en lítið man ég nú
eftir efninu.
— Hafið þér þá ekki orðið fvrir’
neinum áhrifum frá bókroennt-
um Norðurlanda?
— Jú, ég held nú það Ibsem
dró mig fyrstur allra að leiklist-
inni. Hann var stórkostlegt leik-
ritaskáld, mannvinur og hugsuð-
ur. Þegar ég kynntist honum
ungur maður, fannst mér ég finna
sjálfan mig í sál hans og anda;
það var eitthvað sem dró mig að
honum. Eftir kynni mín af verk-
um hans tók ég að fást við leik-
ritagerð. — Þá hefir Strindberg
einnig haft mikil áhrif á mig.
★—©—★
VIÐ röbbuðum síðan nokkra
stund um Ibsen og verk hans og
það var eins og hinn frægi leik-
ritahöfundur tækist allur á loft,
þegar hann rifjaði upp Villiönd-
ina og þó einkum Heddu Gabler.
— Mér finnst Hedda Gabler
bezta leikrit Ibsens, sagði Miller
svo eftir dálitla þögn og umhugs-
un, og þó @r erfitt að gera upp á
milli þeirra. A.ð hugsa sér t. d.
Villiöndina, hvernig honum tekst
að gera symbólið — villtu önd-
ina — raunverulegt og áhrifa-
mikið. Meistaralegt, það má nú
segja ....!
Þegar hér var komið samtalinu,
fannst mér tími til að kveðja.
Hafði tafið Miller nógu lengi,
að mér fannst. Ég stóð þvl
upp, þakkaði fyrir mig og bjóst
til brottferðar. Arthur Miller
fylgdi mér til dyra og á leiðinni
niður stigann röbbuðum við um
það,hversu gaman væri, ef nýj-
asta leikrit hans, The Crucible,
yrði sýnt heima á íslandi. — Þér
sendið mér þá einhverjar blaða-
úrklippur, sagði hann kímileitur,
um leið og hann bauð mér góða
ferð yfir hafið.
úú þonga“ — og John
Pnocior stóð við mólstað sinn
ARTHUR MILLER er íslending-
um að góðu kunnur fyrir hið
ágæta leikrit sitt SölumaSur deyr
sem sýnt var ekki fyrir ýkja-
löngu í Þjóðleikhúsinu undir frá-
bærri leikstjórn Indriða Waage.
Bifi (Jón Sigurbjörnsson) og
Willy Lornan (Indriði Waage) í
„Sölumaður deyr“.
Er óhæct að fullyrða, að sjaldan
hafa íslenzkir leikhúsgestir séð
betri heildarleik og fullkomnari
sviðstækni, enda naut þetta
áhrifamikla leikrit Millers sin til
fulls og gagntók leikhúsgesti. Þá
var kvikmynd sú sem gerð var
eftir leikritinu og Miller ræðir
um í viðtalinu hér að framan
einnig sýnd í Stjörnubíói við góð-
ar viðtökur. Er þess nú að vænta
að ekki líði á löngu, þar til The
Crucible verði einnig sýnt hér-
lendis. Það hefir bæði verið sýnt
í Ameríku og Evrópu við ágætar
undirtektir, t. d. í Noregi ekki alls
fyrir löngu og þótti það mikill
leiklistarviðburður þar. Það á
áreiðanlega ekki síður erindi til
okkar en frænda okkar á Norð-
urlöndum.
★—★
ARTHUR MILLER er fæddur í
New York City 17. okt. 1915.
Hann stundaði nám við Abraham
Lincoln High School, en fór síðan
í háskólann í Michigan 1934. Þar
skrifaði hann fyrstu leikrit sín og
þóttu sum þeirra svo góð, að hann
hlaut verðlaun fyrir þau og gat
með því móti haldið áfram námi.
Að loknu háskólaprófi 1938
hélt hann aftur til New York,
ferðaðizt síðan um nokkurt skeið
og festi ráð sitt, — en hélt samt
áfram ritstörfum. Þó gat hann
ekki haft ofan af fyrir sér og fjöl-
skyldu sinni með ritstörfunum
einum saman; var það að vissu
leyti gæfa hans, því að vegna þess
arna varð hann að fást við ýmiss
konar atvinnu aðra og komst á
þann hátt í nána snertingu við
hinn bandaríska almúgamann,
sem oft hefir verið aðalviðfangs-
efnið í leikritum hans.
★ BLÖÐIN í TEBOLLANUM
Miller var orðinn 29 ára gam-
all, þegar fyrsta stórleikrit hans,
, ef svo mætti að orði komast, The
Man Who Had AH the Luck, var
frumsýnt á Broadway. Þar notap
hann efni, sem átti eftir að vera
uppistaðan í tveimur öðrum aðal-
leikritum hans, All My Sons og
Sölumaður deyr: — sambandið
Framh. á bls. 27. j