Morgunblaðið - 28.10.1954, Qupperneq 10

26
MORGUNBLAÐID
Fimmtudagur 28. okt. 1954
Jón Björnsson skrifar um z
BÓKMEIMNT
©
BÓKMENNTAFÉLAGS-
BÆKURNAF, 1953
ÞÆR ERU fyrir nokkru komnar
út, talsvert á eftir tímanum eins
og undanfarin ár, þrjár að þessu
sinni, Skírnir, 2. hefti af Presta-
tali síra Sveins Níelssonar í út-
gáfu Björns próf. Magnússonar
og 1. hefti í nýjum flokki af
Safni til sögu íslands. Safnið hef-
ur legið niðri í mörg ár, en var
um langt skeið eitt af merkustu
ritsöfnum Bókmenntafélagsins. í
þessu 1. hefti Safns er upphaf
af ritgerð um Gottskálk biskup
Nikulásson og Jón lögmann Sig-
mundsson eftir Einar Arnórsson.
Verður ritgerð þessi án efa hin
fróðlegasta, enda fjallar hún um
lítt rannsakað tímabil íslandssög-
unnar.
Þá er Skírnir. Hann er fjöl-
breyttur og fróðlcgu.r að þessu
sinni, eins og svo oft áður. Hefst
hann á greinargóðri ævisögu
Árna heitins Pálssonar próf. eftir
Kristján Albertson, en Árni var
ritstjóri Skírnis í mörg ár eins
og kunnugt er. Tvær ritgerðir
eru um Stephan G. Stephansson
í tilefni af aldarafmæli hans,
önnur eftir Steingrím J. Þor-
steinsson en hin eftir Þórodd
Guðmundsson frá Sandi. Einar
Ól. Sveinsson ritar snjalla hug-
vekju um íslenzkt þjóðerni, Dag
Strömbeck um uppruna ísl. viki-
vaka, Einar Arnórsson um bæja-
nöfn og Hermann Pálsson um
íra-örnefni. Björn K. Þórólfsson
á þarna fróðlega ritgerð um ísl.
skjalasöfn, Björn Þorsteinsson
skrifar um sendiferðir og hirð-
stjórn Hannesar Pálssonar. Björn
hefur tekið sér fyrir hendur að
rannsaka sögu fimmtándu aldar-
innar og sérstaklega viðskipti
Englendinga og íslendinga á
þessu tímabili. Hann hefur rann-
sakað skjalasöfn í Englandi og
leitt ýmislegt í ljós um efnið, sem
áður var lítt kunnugt. Stefán
Einarsson próf. skrifar ítarlega
um áttatáknanir í fornritum og
auk þess Srftælki úr íslendinga-
sögum. Finnbogi Guðmundsson
ritar um Þorstein Skúlason og
birtir þar áður óprentað ljoða-
bréf eftir Benedikt Gröndal —
Eins og sjá má af þessu s.tutta
yfirliti er meginefni Skírnis fjöl-
breytt, og er aðallega helgað
rannsóknum í sögu landsins, ems
og eðlilegt er um tímarit Bók-
menntafélagsins.
Síðast í ritinu eru svo umsagn-
ir um bækur. Margir kunnir
menn hafa lagt þar til efnið. Þór-
oddur Guðmundsson frá Sandi
ritar um nokkrar nýútkomnar
Ijóðabækur og gerir það vel og
sanngjarnlega. Fyrir honum vak-
ir það eitt, að segja kost og löst
á bókunum út frá sínu sjónar-
miði, án tillits til þess hver í hlut
á; annarleg sjónarmið koma ekki
til greina hjá honum, en það er
því miður allt of títt hjá mörg-
um, sem rita um listir og bók-
menntir, en ætti aldrei að s]ást.
Hið sama verður því miður ekki
sagt um annan gagnrýnanda
Skírnis (og IPlgafells'.), Lárus
Sigurbjörnsson, en hann hefur
tekið leikrit ársins til meðíerð-
ar og þar á meðal leikrit mitt,
„Valtýr á grænni treyju.’* I
„dómi“ sínum fetar hann trú-
lega í spor „salon“-kommúnista
þeirra, sem standa að „gagn-
rýni“ Þjóðviljans og Helgafells
en eins og margir munu minnast,
leit út eins og dáindismenn
þessir hefðu fengið „tilfelli", þeg-
ar það vitnaðist að sýna ætti leik-
rit eftir mig í Þjóðleikhúsinu. Nú
gæti mér aldrei til hugar komið
að minnast á þetta, ef ekki væri
komið á daginn, að leikdómari
þessi flettir svo rækilega ofan af
sjálfum sér með skrifum sínum
um þetta leikrit mitt, að varla
má kyrrt liggja vegna þeirra
lesenda, sem ef til vill hafa hald-
ið, að honum gengi ekki ar.nað
til en áhugi á listinni, og vegna
heiðarleika í gagnrýni yfirhöf-
uð. — Eftir margar vangaveltur
um efni leikritsins, þar sem tónn-
inn í ritsmíðinni gefur nokkra
hugmynd um hinn „góða“ vilja
til óhlutdrægrar gagnrýni, kemst
hann í Skírni að þeirri nlður-
stöðu, að tvö tilgreind atriði í
leiknum hefðu alveg mátt missa
sig, en í Helgafelli (3. h. 1953,
bls. 71), telur hann það mjög
vafasamt, „spurningin er þá,
hvort leikritið hefði þá ekki
smám saman lent írpappírskörf-
unni“, segir hann orðrétt. Hvor-
um á nú að trúa, L. 8. í Helga-
felli eða L. S. í Skírni? Amað
dæmi úr Helgafelli, bls. 71:
„Skaplegasta persóna kvöldsins
var klerkurinn, bæði frá hendi
höfundar og í meðferð Jóns Að-
ils“. í Skírni segir hann um
þessa sömu persónu á bls. 229:
„Þó er þessi persóna ekki illa
gerð, og tókst leikara (Jóni Að-
ils) að gera úr henni eftirmmni-
lega mannlýsingu í sýningu Þjóð-
leikhússins". Með öðrum orðum:
Það sem í Helgafelli er „skap-
legt“ er pú allt í einu orðið „eftir-
minnilegt" í Skírni. Trúi þvj svo
hver sem vill, að slíkum „gagn-
rýnanda" gangi ekki annað til
en sannur áhugi á leiklist. Mörg
önnur dæmi mætti tilfæra af
samkvæmni og „réttsýni" þessa
ritdómara, og einn mun hann
vera um þá skoðun, að ekki verði
séð af leikritinu hvert ádeilunni
er stefnt. Vangaveltur hans um
það eru í senn skoplegar og
barnalegar, og sýna svo að ekki
verður um villzt, að hann getur
tæplega talizt „bænabókarfær" í
þessum efnum og má það und-
arlegt þykja fyrir margra h.iuta
sakir. Skal svo ekki orðlengt um
þetta frekar, en það verður varla
talin ósanngjörn krafa til rit-
stjóra og útgefanda þessa elzta
tímarits á Norðurlöndum, að þeir
sjái svo til, að þeir menn, sem
taka að sér gagnrýnina í rit-
inu, séu á ofurlítið hærra nienn-
ingarstigi en manntegund sú, sem
stendur að sorpblaðaútgáfu
þeirri, sem því miður er einn af
svörtustu blettunum á menrángu
okkar eins og stendur.
Annars fjallar meginhluti rit-
fregnanna um erlend og innlend
vísindarit, og er vafalaust gott
yfirlit yfir það sem út hefur
komið, á árinu bæði hér heima
og í nágrannalöndunum.
Sumum mun finnast sem bóka-
útgáfa hins aldna félags sé held-
ur með rýrara móti að vöxtum
í ár en oft áður, að minnst kosti
hygg ég að Annálanna verði
saknað af mörgum, en þeir cru
tvímælalaust eitt af vinsælustu
ritum, sem félagið hefur gefið
út. —
eins brosa góðlátlega að klaufa-
legum tilburðum lítilmenna til
þess að vega að hinu aldna skáldi.
Undanfarið hafa verið talsverð-
ar umræður um Hamsun og mál
hans heima í Noregi, og sú skoð-
un mun yfirleitt vera ofan á nú,
að full hvatskeytslega hafi verið
að farið gegn Hamsun og -fjöl-
skyldu hans í hita stríðslokanra,
en þar má virða löndum hans
margt til vorkunnar, eins og á
stóð, þó að því fari aaðvitað víðs
fjarri, að slíkar afsakanir nái til
íslenzkra aurkastara.
Bók Tore Hamsun: Knut Ham-
sun — min far kom út árið 1952.
Það er ævisaga Hamsuns frá upp-
vextinum í Nordland og til þess
er hann andaðist á heimili sínu,
. 1
TVÆR BÆKUR UM
KNUT HAMSUN
Bókabúð Æskunnar og fleiri
bókaverzlanir hafa undanfarið
haft á boðstólum tvær merkar
bækur um Knut Hamsun; önnur j
er eftir son hans, Tore Hamsun, j
en hin er samin af ekkju hans. j
Báðar þessar bækur eru stór
merkar, hvor á sinn hátt, og gefa
ágæta vitneskju u.m líf stór-
skáldsins frá því er hann stóð
í fullu fjöri og til elliáranna. þeg-
ar það varð hlutskipti hars, að
þræða hinn þyrnum stráða veg
píslargöngunnar, vegna stjórn-
málaskoðana sinna. >
Taísvert hefur verið um Ham-
sun rætt hér á landi s'ðan styrj-
öldinni lauk, en fæst af því hef-
ur verið á þann veg, að það verði
talið þeim, sem hlut eiga að máli, i
til sæmdarauka. Vir flest af því
mótað af smeðjulegum pólitísk-
um áróðri, rétt eins og skriffinn-
ar þeir, sem um hann rituðu eða
ræddu í útvarpi, hafi vænzt ein- j
hverra beinna eða óbeinna launa
fyrir, sem þó mun hafa brugð-
izt! — En allt þetta er nú
umliðið og eftirtímmn mun að-
Nörholm við Grimstad þ. 19.
febrúar 1952 á 93. aldursári. Ævi-
sagan er rakin á svipaðan hátt og
aðrar ævisögur skaldsins, sem
áður hafa verið samdar, en inn
á milli er brugðið npp myndum
af skáldinu heima íyrir, viðhorf-
um hans og háttum og öðru því,
sem aðeins hans nánustu gátu
vitað, en það gefur ævisögunm
stóraukið gildi vegna þeirrar
mannlýsingar, sem hún hefur að
geyma. Bókin er rituð af sonar-
legri alúð og hlýju, en það virð-
ist á engan hátt freista höfund-
arins til þess að draga fjöður
yfir neitt sem miður fór, eða
beita hludrægni. Kemur það
gleggst í ljós í lokakaflanum, þar
sem fjallað er um málarekstur-
inn gegn Hamsun. Frásögnin af
þeim atburðum er öll hófleg, jafn
vel óþarflega, að manni virðist,
því að þannig var að þessum
málum unnið, að lítil ástæða virð
ist til að taka á framferði ákæru-
valdsins með silkihönzltum, svo
sem hinum alræmda úrskurði
sálfræðingsins um andlegt ásig-
komulag Hamsuns, sem nær há-
marki í þeim dómi, að Harnsun
væri „en person med varigt
svækkede sjelsevner", en eins og
kunnugt er svaraði Hamsun sjálf-
ur þeim dómi með bókinni „Paa
gjengrodde stier“ með þeim
ávangri, að úrskurður prófessors-
ins varð að athlægi. Þessi síðasta
bók Hamsuns kom út í ísl. þýð-
ingu síðasíl. ár. Að dómi flestra,
sem um bókir.a hafa skrifað,
stendur ‘hún að ýmsu leyti jafn-
fætis því bezta sem eftir skáldið
liggur, og útkoma hennar var
talin stórviðburður,
Aður hafa komið út ítarlegar
bæku.r um Hamsun og skáldskap
hans. Ég man í svipinn eftir riti
Einars Slravlan, sem kom út á
árunum eftir 1930. En þó er margt
nýtt að finna í bók Tore Ham-
suns. Sérstaklega ma benda á
lokakaflann, um síðustu tíu ævi-
ár skáldsins, en atburðir þessara
ára eru minnzt kunnir hér, vegna
þess pólitíska moldviðris, sem
þyrlað var upp um pá. Verður
það þá ekki nánar rakið hér, en
benda má á tvær staðreyndir, sem
varpa skýru ljósi yfir þessa hluti,
það fyrst, að Hamsun var dæmd-
ur við héraðsréttinn í Grimstad
gegn atkvæði hins eina lögfræð-
ings, sem í dóminum sat, en hann
taldi ekki sannað, að Hamsun
hefði verið meðlimur Nasjonal
Samling, en það var refsivert.
samkv. úrskurði stjórnarvald-
anna. Aftur á móti fundu leik-
menn þeir (ekki lögfræðingar),
sem í dóminum sátu, ekkert at-
hugavert við að kveða upp sekt-
ardóm yfir skáldinu, sem varð
tíl þess að hann missti eigur sín-
ar. Hin staðreyndin er, að dóms-
uppkvaðningin, sem var opinber,
fór fram án áheyrenda að blaða-
mönnum undanteknum, því að j
fólkið í byggðinni mætti alls ekki j
til þess að hlusta á dóminn, svo
vinsæll var Hamsun í héraðinu.
Síðar staðfesti hæstiréttur dóm
þennan, en Gyldendals forlag
hljóp þá undir þagga með skáld-
inu og veitti honum ián, svo að
hann gat haldið Norholm, bú-
garði sínum, þar sem hann hafði
átt heima í meira en fjörutíu ár.
Það var drengskaparbragð sem
bókmenntasagan mun lengi m:nn-
ast.
í línum þessum hefur ekki ver-
ið ætlunin að rekja ástæðurnar
íil þess að Hamsun varð svo hart
útj í upplausn eftirstríðsáranna,
enda eru þær víst flestum kunn-
ar, og heldur ekkert einsdæmi í
sögunni. Hins má geta, að Ham-
sun var aldrei neinn tækifæris-
sinni og hélt sínu stryki hver
sem í hlut átti, svo sem hið
fræga samtal hans við Hitler ber
Ijósast vitni um. — Hitt var mein-
ingin með þessum orðum, að
benda mönnum á góða bók, sem
vel er þess verð að vera lesin,
einnig hér á landi. Auk þess sem
hún er skemmtileg, veitir hún
margvíslega fræðslu um þætti
í lífi skáldsins, sem bregður nýju
Ijósi yfir margt í verkum hans.
Ekkja Knut Hamsuns, Marie
Hamsun, er kunnur rithöfundur,
því að hún hefur skrifað nokkr-
ar unglingabækur, sem hafa náð
vinsældum í Noregi og víðar. En
með bók sinni Regnbuen, sem
kom út síðastliðið haust og náði
strax geysmiklum vinsældum,1
hefur hún tryggt sér öruggan
sess í bókmenntasögunni. „Regn- !
boginn“ er sagan um samlíf
þeirra Hamsuns, sett fram í út-'
dráttum úr bréfum. Marie Ham- j
sun var ung leikkona, þegar
fundum þeirra Hamsuns bar fyrst1
saman. Hann var þá iyrir löngu
orðinn víðfrægur rithöfundur. I
Hún hafði ætlað sér að helga sig
leiklistinni, en það fór á aðra
lund, því að hún mætti mjög tak-
mörkuðum skilningi hjá Hamsun
á þessari grein listarinnar, enda
þótt hann skrifaði leikrit sjálf-
ur, sem voru víða sýnd.
Það væri þýðingarlaust að
ætla sér að gera tilraun til að
rekja efni þessarar bókar. Hún
er svo full af lýsingum á smá-
atriðum, sem hvert um sig euka J
við heildarmynd skáldsins, að j
slíkt myndi aðeins verða svipur
hjá sjón. Það kemur hér fram,1
að Hamsun hefur verið heima- j
kær maður og mjög frábitinn öllu |
opinberu vafstri, að minnsta kosti ■
efíir að hann fór að reskjast. j
Jafnvel það, að verða að konaa'
opinberlega fram í sambandi við
afhendingu Nobelsverðlaunanna,
kom svo óþægilega við hann, að
hinir sænsku vinir hans, Albert
Engström, skopteiknarinn frægi,
og fleiri, urðu að stappa í hann
stálinu. En við þetta tækifæri
hélt Hamsun ógleymanlega ræðu,
þar sem hann hyllti æskuna.
Hamsun var fyrst og fremst tals-
maður æskunnar í verkum sín-
um. , ii i.i.a.1*
Það hefur ekki ætíð verið
vandalaust að vera húsmóðir á
heimili skáldsins, og erfitt að
komast hjá árekstrum. Auk þess
sem hann um langt árabil sendi
frá sér hvert snilldarverkið á
fætur öðru, lagði hann stund á
margt annað, en landbúnaður
var, næst eftir skáldskapnum, að-
al-áhugaefni hans. Kemur það
víða fram, að hann vildi helzt
láta skoða sig bónda.
I bók Marie Hamsun finnast
fjölmargar upplýsingar um verk
Hamsuns og vinnuaðferð meðan
hann var að semja þau. Hann átti
oft mjög erfitt með að koma sér
af stað, og þá hvíldi á húsmóð-
urinni að sjá um, að hann væri
ekki truflaður. Veittist það oft
erfitt, eins og sjá má á frásögn
-hennar. Stundum fór hann að'
heiman og dvaldi þá langdvölum
á einhverju afskekktu hóteli og
lét konu sína annast búskapinn
á meðan. En hann fylgdist alltaf
mjög vel með öllu heima.
Frú Hamsun rekur söguna ó-
slitið um meira en fjörutíu ára
skeið, að árunum 1940—1949 und-
anskildum, en um það tímabil
mun hún hafa skrifaö sérstaka
bók, sem ekki er þó komin út
ennþá. Þeirrar bókar verður án
efa biðið með mikilli eftirvænt-
ingu, þar sem hún mun fjalla um
málareksturinn gegn Hamsun og
meðferð þá, sem frú Hamsun sjálf
varð að þola.
Þessi endurminningabók er
skemmtilega skrifuð og ótrúlega
fjölþætt. Enda þótt hún að sjálf-
sögðu fjalli aðallega um Hamsun,
koma þó margir aðrir við sögu,
og einnig er þar að finna
skemmtilegar frásagnir af lífi
listamanna í höfuðborgum Norð-
urlanda um langt skeið. Það er
því ekkert undarlegt, þótt hún
yrði ein af metsölubókunum á
norska bókamarkaðinum síðast-
liðið ár.
ÞÝDDAR SKÁLDSGGUR
Finnskar bókmenntir eru tals-
vert kunnar hér á landi bæði af
þýðingum eftir einstaka höfunda
og ritgerðum um finnskar bók-
menptir. Allir þekkja 8ögur her-
læknisins eftir Topelius í þýðingu
Matthíasar, og ýmsar barnabæk-
ur eftir sama höfund. Nobelsverð-
launahöfundurinn Sillenpá er
einnig þekktur hér í þýðingum.
Fróðlegar ritgerðir um finnskar
bókmenntir komu í Eimreiðinni
á sínum tíma, en á síðustu ára-
tugum hafa risið upp mörg ágæt
skáld meðal Finna, og eitt þeirra
er skáldsagnahöfundurinn Mika
Waltari, en eftir hann er skáld-
sagan Egyptinn, sem Bókaforlag
Odds Björnssonar á Akureyri gaf
út í þýðingu Björns O. Björns-
sonar.
Mika Waltari er einn af fræg-
ustu skáldsagnahöfundum Finna,
sem nú er uppi. Hann er fædd-
ur í Helsingfors árið 1908. Að.
loknu háskólaprófi gerðist hann
blaðamaður og tók jafnhliða að
skrifa skáldsögur og leikrit, auk
þess sem hann samdi kvikmynda-
handrit. Hann hefur samið
nokkrar leynilögreglusögur, og
þykir standa framarlega í hópi
þsirra, sem slíkar bækur skrifa.
En vinsældir sínar á hann aðal-
lega að þakka hinum stóru sögu-
legu skáldsögum sínum. Þær eru
margar með blæ ævintýrisins,
skrlfaðar í hinum hefðbundna
skáldsagnastíl, þar sem heimild-
um um aldaranda og niðurstöðum
fornfræði- og sögurannsókna
er nákvæmlega fylgt. Flestar af
skáldsögum hans túlka löngu
liðna viðburði í ljósi samtímans
og hafa þannig „aktuelt" gildi.
Af sögulegum skáldsögum eftir
hann mun „Egyptinn“ vera þekkt
ust. Hún hefur komið á fjölda
tungumála og hefur hvarvetna
hlotið hinar beztu viðcökur Hún
gerist á umrótstímum um 1400
Frh. á bls. 27