Morgunblaðið - 15.01.1955, Blaðsíða 9

Laugardagur 15. jan. 1955
MORGVNBLAÐItí

01
ömul hús I umsjá þjóðminjúwarðar
l
NÝLEGA kom ég að máli við
Kristján Eldjárn þjóðminja-
vörð og spurði hann, hve margar
gamlar byggingar hann eða safn-
ið hefði í umsjá sinni. En einn
þáttur í starfi safnsins er, að láta
sitt hvað af fornum byggingum
standa, eftir því sem föng eru á.
Flestar eru þær á fallanda fæti,
sem ekki eru horfnar með öllu.
Og hverjar eru hinar merkustu
þeirra?
HÓLA-DÓMKIRKJA
Merkust þeirra bygginga, sem
Ljóðminjasafnið hefur umsjón
með, er Hóla-dómlcirkja og vegleg-
iust, því hún er steinbygging.
Kirkjan var byggð á árunum 1757
til 1763. En hún er með elztu
Bteinhúsum, sem hér voru reist.
Árið 1886 voru hinir fyrstu
innviðir, bekkir og milligerð milli
kórs og framkirkju, rifið úr|
að hún er áreiðanlega elzta torf-
kirkja landsins.
Sú kirkja er að Gröf á Höfða-
strönd. Er hún mikið minni en
Víðimýrarkirkja, enda var hún
upphaflega bænhús. Hún er að
stofni til frá 17. öld. Gísli biskup
Þorlákson lét endurbæta hana og
skreyta í biskupstíð sinni, 1657—
84, en um þær endurbætur sá
Guðmundur Guðmundsson, bóndi í
Bjarnastaðahlíð í Vesturdal í
Skagafiiði. Eftir hann er útskurð
ur, aðallega á altár inu og á vind-
skiðum kirkjunnar. Sami Guð-
mundur í Bjarnastaðahlíð gerði á
sínum tíma skírnarfontinn í Hóla-
dómkirk.ju, sem er skorhln úr
tálgusteini. Hann var víðkunnur
listamaður á sinni tíð.
Ragnheiður Jónsdóttir, ekkja
Gísla biskups Þorláksonar, bjó
lengi í Gröf. Fékk hún þessu bæn-
I húsi breytt í þriðjungskirkju. En
bænhús. En fuliri viðgerð á hús-
inu var lokið á árinu 1953 og það
vígt á ný sem guðshús. Umhverfis
| er kringlóttur garður svo sem títt
var fyrr á tímum.
HOFS-KIRKJA í ÖRÆFUM
Sérkennileg lítil torfkirkja er
Ilofskirkja í Öræfum. Er hún
einnig í umsjá Þjóðminjasafnsins
nú orðið. Hún mun vera einhver
síðasta torfkiikja, sem gerð hefur
verið á íslandi. Hún var byggð
árið 1883, enda er hún að innan
miklu líkari timburkirkju og mjög
frábrugðin Viðimýrarhkirkju og
bænhúsinu í Gröf.
Nú hefur farið fram rækileg við-
gerð á kirkjunni að Hofi, og þeirri
viðgerð var lokið á síðast liðnu ári
Að utan er kirkjan m.jög falleg
og fer vel í umhverfi sínu, sem
allt er í bezta samræmi við húsið
sjálft.
Grafarkirkja
kirkjunni. Varð hin gamla kirkja
þá innantómur geimur. En nokkru
eftir að Matthías Þórðarson tók
við stjórn Þjóðminjasafnsins
beitti hann sér fyrir því, að koma
Hólakirkju í það horf, sem hún
hafði áður verið í.
En svo vel vildi til, að sitthvað
reyndist vera til af því, sem rifið
shafði verið, og eftir þeim leifum
tókst Matthíasi að gera kirkjuna
mjög lika því, sem hún uppruna-
lega var. Einnig var gert við þak
hennar svo varanlega, að tekið var
fyrir allan leka.
i Höfðaströnd
eftir dauða hennar snemma á 18.
öld lagðist þetta bænhús alveg nið-
ur og var notað fyrir skemmu.
En sem betur fer lenti þetta fyrr-
verandi bænhús ekki í algerðri
vanhirði. Innviðirnir héldust í
KELDNABÆRINN
Á RANGÁRVÖLLUM
Eru þá taldar þær kirkjur, sem
eru í umsjá Þjóðminjasafnsins.
En nokkrar aðrar byggingar á
Þjóðminjasafnið að sjá um. Hér
á Suðurlandi er þá fyrst að nefna
Keldur á Rangárvöllum. Gamli
bærinn þar er að mörgu leyti afar
merkilegur. Aðalhúsið er langhús,
hinn svonefndi Keldnaskáli. Hann
mun vera mjög gamall að stofni
til, en erfitt er að greina það með
vissu eða ákveða ártöl í því sam-
bandi. Auðséð er t. d. á sumum
viðum í bænum, að þeir eru ákaf-
lega gamlir, og bera þeir það með
sér, Ekkert verulegt byggðasafn
er geymt í bænum, en þó eru þar
ýmsir hlutir frá búskapartíð Skúla
bónda Guðmundssonar að Keldum,
og setja þeir nokkurn svip á bæ-
inn. Við vesturenda skálans er
baðstofa, sem Skúli og heimafólk
hans notaði. Stundum er látið í
VÍÐIMÝRARKIRKJA
Viðhald Víðimýrarkirk.ju tók
fyrverandi Þjóðmynjavörður að
sér árið 1936. Nauðsynlegt er, að
viðhald hennar sé í fullkomnu lagi
sem annarra torfbygginga, svo að
hún gangi ekki úr sér. Núverandi
Víðimýrarkirkja var byggð árið
1834. Matthías Þórðarson lét gera
mikið við hana, svo hún er nú
stæðilegt hús jafnframt því, sem
hún er fallegasta torfkirkjan á
landinu.
Burstarfell í Vopnafirði
BÆNHÚSTD í GRÖF
FRÁ 17. ÖLD
Önnur torfkirkja er í umsjá
Þjóðminjasafnsins, sem að mörgu
leyti er merkileg, m. a. vegna þess,
því óskemmdir. Árið 1939 keypti
þáverandi þjóðminjavörður, Matt-
hías Þórðarson þetta hús. Síðan
var gerð gangskör að þvi að færa
húsið í það lag, sem verið mun
hafa, meðan húsið var notað sem
veðri vaka, að gamli bærinn á
Keldum sé allt frá Sturungaöld.
En allar slíkar getgátur eru ó-
staðfestanlegar.
BYGGÐASAFN SKAGFIRÐ-
INGA AÐ GLAUMBÆ
í Glaumbæ í Skagafirði stendur
stór og mikill torfbær, sem að
miklu leyti var byggður á dögum
Jóns prófasts Hailssonar, þótt
nokkur hús hans séu eldri. Fyrir
nokkrum árum var lokið við að
gera við þessi bæjarhús. Þá fluttu
Skagfirðingar byggðasafn sitt inn
í hann. Það safn hefur nú verið
til sýnis fyrir almenning síðast
liðin þr.jú ár.
í Glaumbæ er reynt að láta hlut-
ina vera á sínum stað í bænum,
til þess að þarna skapist heildar-
mynd af bænum og því, sem í
honum er og var. Matarílát og út-
skornir kistlar og landbúnaðar-
verkfæri eru þarna staðsett, þar
sem þau voru, þegar þessi gamli
bær \’hr í notkun.
RURSTARFELL
í VOPNAFIRDI
Að Burstarfelli í Vopnafirði er
stór og merkiiegur torfbær, sá
eini af þessum gömlu, myndarlegu
Altari eftir Guðmund í Bjarnastaðahlíð í kirkjunni í Gröf
Keldur, skáli, stóra skemma, litla skemma, smiðja og hjallur
bæjum sem enn eru notaðir til
ibúðar. Þar býr nú Methúsalem
Methúsalemson, en hann hefur
sýnt þessum gamla bre mikla
tryggð og verið ötull við að halda
honum í horfinu. Allt eins eftir að
bærinn komst í ríkisins eign.
AD GRENJAÐARSTAD
Grenjaðarstaður í Þingeyjar-
sýsu er geysiiega stór prestseturs-
bær. Nokkuð hefur verið unnið við
að endurreisa hann og halda hon-
um við, en þvi verki er þó hvergi
næri iokið. Óráðið er, hvort Þing-
eyingar koma þar upp byggða-
safni sínu, eins og Skagfirðingar
hafa gert í bænum að Glaumbæ.
Vonandi verður þess ekki langt að
bíða, að hægt verði að l.júka við-
gerð Grenjaðarstaðabæjarins og
koma honum í sama horf og bæn-
um í Glaumbæ, svo að þar verði
hægt að koma fyrir byggðasafni
Þingeyinga, ef svo vill verkast.
í LAUFÁSI
Laufás við Eyjafjörð er einn af
þeim torfbæjum, er ætiunin hefur
verið að halda við á sama hátt og
hinum fyrrnefndu. — Þar hefur
þó enn lítið verið unnið, hvað sem
seinna verður, enda ekki hægt að
snúast við öilu í einu. Þetta er að
mörgu leyti fallegur og merkileg-
ur bær, er byggður var í tíð séra
Björns Halldórsonar.
Allir þessir torfbæir, sem nú
hafa verið nefndir, eru mjög
stórir og reisulegir, en dýrt er að
endurreisa þá og halda þeim í
horfinu. Þess vegna sækjast þéssi
störf nokkuð seint, en þeim miðar
í rétta átt, þótt ekki beri allt upp
á sama daginn.
BÆJARLEIFAR SKÚLA
FÓGETA AD ÖKRUM
Auk þessarra bæja, sem nefndir
hafa verið, hefur Þjóðminjasafnið
nýlega fengið i henduf leifar af
bæ Skúla landfógeta Magnússonar,
er upnistandandi hafa verið á.
Stóru-ökrum í Blönduhlíð i
Skagafirði. Byggði Skúli þennan
bæ á þeim árum, er hann var
sýslumaður Skagfirðinga. Ennþá
standa þarna bæ.jardyrnar, sem
eru úr ákaflega gildum viðum.
Við hiiðina á þessum bæjardyrum
Skúla fógeta stendur þinghús, sem
að nokkru leyti er úr torfi, byggt
á síðast iiðinni öld.
Síðast liðið sumar var byrjað á
að gera við þesi hús. Mun því
verða lokið á sumri komanda.
FYRSTA MÁLARASTOFA
ARNGRTMS GÍSLASONAR
Að Gullbringu í Svarfaðardal er
lítið hús, sem þjóðminjavarzlan
hefur líka fengið i sína umsjá. Er
það stofa, sem Arngrímur Gísla-
son málari byggði þar, til þess að
nota fyrir vinnustofu við málverlc
sín. Gólfflötur hennar er aðeins
3X3 m að stærð, með tveim all-
Framh. á bls. 10
Stóru-Akrar í Skagafirði