Morgunblaðið - 12.05.1955, Page 9

Fimmtudagur 12. maí 1955
MORGU1SBLAÐ1Ð
25
Njála — hin mesta s§ hezta meðal fslendingasagna

Eftirfarandi grein er skrifuð
af bókmenntagagnrýnanda
brezka blaðsins „Times liter-
ary supplement". þar sem liún
birtist s.l. vetur í tilefni hinn-
ar nýju útgáfu dr. Einars Ól.
Sveinssonar á Njálu. Er hún
birt hér í þýðingu með leyfi
ritstjórans.
Greinin er íslenzkum Iesend-
um skemmtilegur fengur til
viðbótar því, sem þegar hefir
verið ritað um þetta öndvegis-
verk meðal íslenzkra forn-
sagna. Það er erfitt að gera
jafn umfangsmiklu efni full-
nægjandi skil í einni blaða-
grein, og aðdáúnarvert má
kallast, hve greinarhöfundi
hefir hér vel tekizt. Er auðsæ
þekking hans á því, sem hann
skrifar hér um, skilningur
hans og innsæi í sjálfa sál sög-
unnar.
I' SLENDINGAR haía aldrei talið
það orka tvímælis, að merk-
ust allra fornsagna sé Brennu-
Njáls saga, sem enskum lesend-
um hefur verið kunn í öld í
brautryðjandaverki Dasents, þýð-
ingu hans: The Story of Burnt
Njal. Það er þó bæði leyfilegt og
eðlilegt, að menn geti átt sér aðr-
ar eftirlætissögur. Þannig er ekki
ólíklegt, að tilfinríingamýkt og
glæsimennska Laxdæla sögu
kunni að falla betur í geð ridd-
aralega sinnuðum og viðkvæm-
um lesanda. Hinum, sem unna
háfleygum skáldskap og tilþrifa-
miklum ævintýrum, mun Egils
saga alltaf verða ómótstæðileg,
en hinar innilegu mætur margra
íslendinga á sögu hins ógæfu-
sama skógarmanns Grettis opin-
bera á átakanlegan hátt, hvernig
þjóð getur séð endurspeglun
sinnar eigin sálar og kannast við
sín örlög í sögu eins manns. En
sé ætlun okkar að finna eitt verk,
sem sýni, hvílíkt afrek Islendinga
sögurnar eru, þá verður Njála
(svo að hún sé nefnd gælunafni
sínu) það verk. Framar öllum
keppinautum sínum á hún rétt á
að kallast hin þjóðlega hetjusaga
íslands.
í fyrsta lagi markar Njála bæði
fyrir aldurs sakir og bókmennta- I
legs ágætis hámark sagnalistar-
ínnar. Sagnalistin hafði þróazt af
tólftu aldar bókmenntum, sem
stundum fjölluðu mest um tíma-
tal, stundum voru helgisagnakyns
eða uppbyggilegar, en höfðu
aldrei megnað að skapa bók-
menntalegt meistaraverk. —
Á 13. öldinni má greina,
hvernig hinn skapandi lista-
maður fer að mega sín meira
en sagnfræðingurinn, og hversu
vaxandi vald á stíl og efni fylgir
frelsinu. Egils saga eftir Snorra
Sturluson er annað megin-landa-
merkið, Njála hitt. t fyrrnefnda
ritinu sýnir hinn óviðjafnanlegi
söguritari Norðurlanda, hvað
hægt er að gera við sögulegt efni
<og munnmæli, ef úr því er gerð
samfelld heild og með það farið
á listrænan hátt. Fyrsti hluti sögu
hans, sem fjallar um Harald
konung hárfagra og Þórólf
Kveldúlfsson, um vináttu þeirra.
fæð þeirra og deilu og það,
hvernig konungurinn vó hinn
volduga skjólstæðing sinn vegna
afbrýði (og samt sem áður með
nokkrum rétti), var slík glæsileg
fyrirmynd að frásögn og persónu-
lýsingum, að enginn síðari sögu-
xitari átti eftir að komast lengra
á því sviði. En framhaldið, ævi-
saga skáldsins Egils, er minnis-
stæð fremur fyrir ágæti einstakra
kafla hennar heldur en styrk
hennar í heild. Síðan, að hálfri
öld liðinni, kom fram á íslandi
sunnanverðu hinn nafnlausi
meistari, og hið fullkomna vald
hans yfir viðfangsefni sinu og
hinn fullþroskaði stíll hans átti
eftir að leiða til slíks afreks í
raunsærri frásagnarlist sem Njála
er.
Hugleiðingar brezks bókmennta-
gjagnrýnanda um NjálssÖgu í tilefni
hinnar n ýju ú tgáfu
dr. Einars Ól. Sveinssonar
Dr. Einar Ól. Sveinsson við skrifborð sitt.
Rithöfundum og fræðisetrum á I
íslandi á síðari hluta 13. aldar- ;
innar kann vel að hafa virzt svo j
sem hið fjarlæga Suður- og Suð- ;
austurland hefði lagt fram minni j
hlut en skyldi til sagnabókmennt- !
anna. Samanborið við Vestur- og 1
Norðvesturland hafði það í raun
og veru framleitt sama sem ekk- j
ert. Eða að minnsta kosti ekkert,
sem varðveitzt hefur. Vatnajökull
og Markarfljót, Fljótshlíð og
Þórsmörk voru ekki á sögukort-
inu. Hverjum þeim, sem veit,
hvers virði sögurnar eru íslenzku
landslagi og hvers virði þetta
landslag er sögunum, er þetta
furðulegt íhugunarefni. Það eru
vart ýkjur, þótt sagt sé, að Njála
hafi gætt þennan hluta íslands
sál, svo að ferðamanninum, sem
ferðast um þessar slóðir í dag,
finnst hvert örnefni helgað af
fortíðinni og steinarnir, sem hann
gengur á, bergmála við hvert
hans fótmál forna hetjudáð eða
harmsögu. Virðum fyrir okkur
yndislega Fljótshlíðina hjá Hlíð-
arenda, bæ Gunnars, þar sem
reikular kvíslir Markarfljóts
grópa sig í svarta sanda sléttunn-
ar til hafs og sjóndeildarhring-
urinn deyr í fjarska bak við
purpuralitar klettastrýtur Vest-
mannaeyja og þokuhattaðan
Eyjafjallajökul. Það var hér, eins
og Njála segir okkur, sem útlag-
inn Gunnar reið á leið til
útlegðar sinnar, og hesturinn
hrasaði og Gunnar stökk af baki,
og þá varð honum litið til heima-
bæjar síns, og hann hrópaði (þó
að hann vissi, að líf hans lá við,
að hann færi utan): „Fögr er
hlíðin, svá at mér hefir hon aldri
jafnfögr sýnzk, bleikir akrar ok
slegin tún, ok mun ek ríða heim
aptr ok fara hvergi“. — Og hann
gerði það og hlaut dauða sinn
fyrir, og æ síðan hefur hann verið
hluti af þessum stað. Auðvelt
væri að bæta við löngum lista
yfir staði, þar landvættir hefðu
aldrei numið sér land án Njálu.
Njála er ennfremur aldar-
mynd. Alveg eins og „Stríð og
friður“ innifelur í sínum sögu-
heimi ekki aðeins fólk af ættun-
um Bezukhov, Rostov, Bolkonski
og Kuragin heldur einnig bónd-
ann, hermanninn, skrifstofu-
þjóninn og saumakonuna. Ber-
thier og Kutuzov, kéisarann og
jafnvel hund Karataevs, — á
sama hátt hefur Njála ekki að-
eins rúm fyrir Njál og syni hans
Gamli bærinn að Bergþórshvoli.
og ættir þær sunnanlands, sem
voru annaðhvort vinir þeirra eða
fjendur, heldur einnig fyrir allt
stórmenni íslands, Snorra goða,1
Guðmund ríka, Skafta Þórodds-
son, og enn lengra burtu, fvrir |
konunga og jarla Noregs, Dan-
merkur, Orkneyja og írlands;
fyrir mangara, betlikonur, bænd-
ur og siómenn, jafnvel fyrjr
hundinn Sám, sem með helveini
sínu boðaði hin yfirvofandi örlög
Gunnars. í Njálu koma fyrir um
25 vandlega gerðar mannlýsing-
ar, en auk þess eru rissaðar upp
kunnáttusamlega aukanersónur í ,
tugatali, og allt betta fólk í sam- ;
einingu veitir.okkur sýn til hinna I
miklu daga þióðveldisins. Mynd-
in er ekki heldur af einangruðu .
þjóðfélagi. Enda þótt hinir ungu j
íslendingar séu bændasvnir, eru
þeir um leið stórmenni, sem átt
hafa skipti við konunea og stór-
höfðingja og ekki látið hlut sinn
fyrir neinum.
I Aðalsvið sögunnar er ísland,
frá hinum djúpu gjám Þingvalla
til ísbreiðunnar í suðaustri, en
atburðir hennar ná út yfir Norð-
ur- og Vestur-Evróou. Sérkenni-
lega er hún miklu islenzkari fyrir
þá sök, hve hún er hins ytra
heims meðvitandi. Heimalandið
verður skýrara og sannara, er
það ber við hinn víða sjóndeild-
arhring.
I Það leiðir af þessu, að Njála
er efnismikil bók. Hvergi er
hvikað frá meginþræðinum-
Njálsbrenna, það sem á undan
fór og eftir hlaut að koma, alit
þetta er sett glöggt fyrir augu
lesandans frá fvrstu setningu til
hinnar síðustu. En rás orsakar og
afleiðingar er auðguð mörgu öðru
Njála ber af öðrum íslendinga-
sögum að lögfræði; hún felur í
sér mikla stjórnskipunarsögu, og
kristnitökunni eru þar gerð hin
fyllstu skil. Lögin, stjórnarfgrið
og trúarskiptin eru snarir þættir
í sögu hverrar einstakrar per-
sónu. Njála er ekki sagnfræðileg
ritgerð, sem þarfnast mannlegra
söguhetja, heldur raunsætt skáld-
skaparverk, sem færir sér af frá-
bærri snilld þjóðarsöguna í nyt
og lætur hana þjóna skáldlegri
fyrirætlun. Hið endanlega við-
fangsefni hennar er nokkuð, sem
er ofar sögulegri staðreynd og
arfsögn — það viðfangsefni er
mannleg örlög. Til þessa þurfti
höfundurinn að taka 1 þjónustu
sína hinn forna sið og hinn nýja,
spásagnir og forneskju, ásamt
ýmis konar efniviði, göfugum og
auðvirðilegum, vizku og heimsku,
mikilvægum hlutum og léttvæg-
um og stundum tvíræðum. Allt
kemur þetta fram í hugsUnum og
athöfnum manna. Sagan í heild
er hetjuleg eða harmsöguleg, eh
oft bregður þó öðru hvoru fyrir
hinu hversdagslega og kátlega,
og leikast hin óliku efni við af
hnitmiðaðri snilld. Hvað menn
gera og hvers vegna og hvað
kemur fyrir þá, þetta eru vanda-
málin, sem brotin eru til mergj-
ar, og niðurstöðurnar, sem fram
eru settar. Njála er ekki aðeins
rituð af leikinni hönd heldur og
af fróðum huga. Höfundur henn-
ar hefur greinilega verið undir
áhrifum frá Laxdælu og vel að
sér í hinum fyrri sögum yfir höf-
uð. Hann var og fróður í sagn-
fræðilegum heimildarritum, ætt-
vísi og frásögnum, innlendum og
erlendum. Lögbækurnar kunni
hann á fingrum sér og hafði
mikla þekkingu á ritum kirkju-
feðra og öðrum bókmenntum
■ trúarlegs eðlis. Til viðbótar þess-
j ari bókmennt sinni hafði hann
; rikuleg munnmæli og nú fyrst
' er að verða ljóst, hve mikil og
margbreytileg þau hafa verið.
Aðalviðfangsefni höfundar var,
eins og fyrr er sagt, mannleg ör-
lög. Hetjan í fyrsta þriðja hluta
sögunnar er Gunnar; einn hinn.
göfugasti maður, sem uppi hefur
verið á íslandi. Það voru örlög
hans (og ógæfa) að kvænast hinu.
fagra og deilugjarna eftirlætis-
barni Hallgerði. „Hon var fagr-
hár ok svá mikit hárit, at hon
mátti hylja sik með. Hon var
örlynd ok skaphörð“. Margir
menn höfðu látið lífið vegna
þessarar hættulegu konu, sem
gerðist enn verri eftir giftingu
sína; og Gunnar v'arð dýrasta
fórnardýr hinnar drottnunar-
gjörnu og torráðnu skaphafnar
hennar. Hún flækti hann gegn
vilja hans sjálfs i svo margar
deilur, að þar kom, að fjórir tugir
óvina hans gerðu atför að hon-
um. Aðeins kona hans og móðir
voru með honum, en hann bað
þær standa fjær, þar til boga-
strengur hans var höggvinn i
sundur. Þá var það, sem hann
bað um tvo lokka úr hinu siða
hári konu sinnar til þess að snúa
saman í nýjan streng, en naður-
tunga hennar neitaði honum með
spotti um bón hans. Skömmu
síðar lá hann dauður eftir ein-
hverja ógleymanlegustu vörn,
sem um getur í hetjusögum. En
Hallgerður lifði áfram til að
flækja Njálssonu í nýja deilu,
enn alvarlegri, sem átti eftir að
fá enn hörmulegri endi.
Njáll var bezti vinur Gunnars,
aldraður maður með bæinn full-
an af ofstopafullum sonum; þar
á meðal var hinn tröllslegi, ó-
frýnilegi vígamaður, Skarphéð-
inn. Hvað eftir annað tókst Njáli
að bjarga Gunnari úr ógöngum,
sem dramb og ágirnd Hallgerðar
hafði steypt honum í. Hann var
vitur maður og friðsamur, trygg-
ur og drenglyndur; hann var og
gæddur þeim hæfileika að sjá
fyrir óorðna hluti, sjálfum sér
bæði til blessunar og kvalár. Ekki
svo að skilja, að hann væri blind-
ur örlagatrúarmaður: hann vissi,
að menn eiga kosta völ í athöfn-
um sínum, en að valinu loknu sá
Njáll fyrir afleiðinguna. Þannig
sá hann fyrir dauða Gunnars, ef
hann færi ekki utan, og að því
kom, er hann sá fyrir dauða sjálfs
sín. Hin þungbærasta af öllum
byrðum, sem vizka hans og fram-
sýni lagði á hann, var sú, er son-
Frh. á bls. 25.