Morgunblaðið - 12.05.1957, Blaðsíða 8

8
MORCUNBLAÐÍÐ
Sunnudagur 12. maí 1957
iiiiiiiiiitut IVIagnús Vlcjlund sson ræðismcfðc/r * iHHiiiniiiniiiiiiiniiiiiiiiMiiiiiiiiiiiniiiiiiiiih
I Einar Benediktsson var frum-
| herji nýrrar tæknimenningar
í atvinnulífi íslendinga
Hugsjónir hans og baráttumál eru nú
yt smám saman að komast i framkvæmd
EINAR BENEDIKTSSON lætur
svo ummælt í snjallri ljóðkveðju
til Matthíasar Jochumssonar, að
hann eigi söfnuð og sókn hvar-
vetna þar, sem íslenzk tunga er
töluð. En svo óumdeilanleg sem
þessi fullyrðing er, þar sem í
hlut á hið ásisæla þjóðskáld,
séra Matthías, þá segir hún þó
ekki síður allan sannleikann um
Ijóð þess, er kveðjuna sendi. Svo
ótvíræða viðurkenningu hafa
íslendingar veitt skáldskap
Einars Benediktssonar.
Söfnuður Einars Benedikts-
sonar var að vísu ekki ýkjastór
í öndverðu, en hann hefir jafnt
og þétt farið stækkandi, og þessi
söfnuður er styrkur í trúnni .á
boðskapinn, sem honum er flutt-
ur. Mun áhættulaust að full-
yrða, að áhrifa frá orðfæri
Einars Benediktssonar gæti
verulega, og í vaxandi mæli,
hvarvetna þar, sem íslenzk
orðmennt er iðkuð af kostgæfni,
og íslenzk tunga skipar það önd-
vegi, sem henni sæmir. —
Þótt Island .hafi frá upphafi
vega án efa fóstrað stærri hóp
góðra skálda og rithöfunda hlut-
fallslega, en nokkurt annað land,
eru þó þar í sveit ekki margir,
sem talizt geti hliðstæðir Einari
Benediktssyni. Mér finnst þar
ekki koma aðrir til greina en
Egill Skallagrímsson og Snorri
Sturluson, og er þá aðeins til
þeirra jafnað, er ágætir hafa
orðið af ritum um veraldleg
efni.
SKÚLI FÓGETI----------
EINAR BENEDIKTSSON
En þótt Einar Benediktsson
hafi nú hlotið næsta ríkulega
viðurkenningu andlegra verka
sinna, gegnir nokkuð öðru máli
um þau efni, sem hann, jafn-
hliða skáldskapnum, helgaði
ævistarf sitt. Er þar átt við
langa og þrautseiga baráttu
hans fyrir þvi, að íslendingar
tækju upp breytta og bætta at-
vinnuháttu, léðu tækni nýrrar
framfaraaldar þegnrétt í at-
vinnulífi þjóðarinnar.
Ennþá þiggur sú skoðun nær-
ingu frá djúpstæðum og seigum
rótutn. að Einar Benediktsson
hafi í veraldlegum efnum verið
ævintýramaður og „spekúlant".
Áform hans hafi í senn verið
óraunveruleg og óframkvæman-
Aðstoðar-
óskast
Hagnús R.Gíslason,
tannlæknir,
Mosgerði 1.
leg, hallir í skýjum, er skort
.hafi nauðsynlega innviðu til að
geta haft jörð að undirstöðu.
Ég hallast hins vegar að
þeirri skoðun, að áform Einars
Benediktssonar um tæknifram-
farir í atvinnulífi íslendinga, hafi
verið vandlega hugsuð og næsta
raunveruleg, en hins vegar hafi
á skort, að þjóðin og leiðtogár
hennar bæru gæfu til að aðhyll-
ast þessi áform, og vinna með
honum að framkvæmd þeirra.
Það er sannfæring mín, að ekki
líði á löngu þar til þessi störf
Einars Benediktssonar verði
metin til jafns við baráttu Skúla
fógeta á sínum tíma til eflingar
og uppbyggingar íslenzku at-
vinnulífi. Mætti þá svo til takast,
að Einar Benediktsson hlyti í
hugum íslendinga einnig fulla
sæmd-af sýslan sinni um verald-
leg málefni, og myndi þá fátt á
skorta um fulla samstöðu hans
með Agli á Borg og Snorra í
Reykholti.
Hvaða augum leit Einar Bene-
diktsson á efnahagsmál og at-
vinnuháttu fslendinga er hann,
fyrir meira en hálfri öld síðan,
hóf baráttu sína fyrir nýjum úr-
ræðum í atvinnulífi þjóðarinnar?
í hvaða efnum þótti honum
helzt bóta vant?
Ekki þarf hér langt að seilast
til öruggra heimilda. Rit hans
+ Fyrri grein *
sjálfs, bæði í bundnu máli og
óbundnu, taka af öll tvímæli um
þessi efni. Hann sá ljóslega, að
taka þurfti til hendi, þar sem
svo var ástatt, að íslendingar
áttu engin skip til sóknar á
íslandsmið, einhverjar feng-
sælustu fiskislóðir veraldar. Hér
voru aðeins árabátar og segl-
skip tiltæk, en ílslenzkir sjó-
menn hlutu að horfa á útlend
botnvörpuskip ausa upp á
skömmum tíma ríflegum fisk-
afla, er framandi þjóðir skyldu
nýta og njóta. Stundum var jafn-
vel kastað í landsmenn, sem
ölmusu, fiski, er var afgangs
hjá hinum útlendu veiðimönn-
um, og þeir fengu ekki flutt neð
sér til heimahafnar.
Svo auðmýkjandi aðstaða
brýndi vopn Einars Benedikts-
onar, og það var sízt að undra,
þótt honum þættu harðir kostir
fyrir landann, að vera svo að
segja „bjargarlaus við frægu
fiskisviðin".
Hjá landbúnaðinum, elzta og
helzta bjargræðisvegi íslend-
inga, var heldur ekki sérlega
Fermingarskeyti
sUmarbúða K. F. U. M. og K.
í Vatnaskógi og Vindáshlíð
eru afgreidd í dag að Amtmannsstíg Z B,
Kirkjuteig 33 og
í Drafnarborg frá kl. 10 f. h. til 5 e. h.
Stjómin.
glæsilegt um að litast. Húsa-
skortur yfirleitt eins og hjá frum-
stæðum þjóðum, enginn vegar-
spotti, sem því nafni mætti nefn-
ast, engin brú yfir hin óteljandi
vatnsföll landsins, en það, sem
verst var: kyrrstaða og vonleysi
ríkti hjá bændastéttinni yfirleitt.
Túnin voru lítil, og oftast illa
ræktuð, sem og var von, þar sem
tækniþróun annarra þjóða í
ræktunarmálum náði ekki til ís-
lands. Sú staðreynd, að megin-
hluta fóðurs handa bústofninum
varð að sækja á „rotnar og rýrar
sinumýrar", spáði engu góðu
bændafólkinu til handa.
Hér við bættist, að mikill
fjöldi dugandi sveitafólks hafði
undanfarna tíma tekið sig upp,
yfirgefið ísland, og flutt alfarið
til Vesturheims. Þeir flutningar
voru tæplega enn að fullu stöðv-
aðir. Það var því aðkallandi, að
sú stund rynni upp, er um gjör-
vallar byggðir íslands mætti líta
björt og reisuleg bændabýii með
„ræktuðu engi og beittan haga“.
Við síðustu aldamót var ekki
að ræða um iðnað sem atvinnu-
veg á íslandi. Sjálfgert þótti um
þær mundir, að láta útlendinga
sjá um framleiðslu þess iðnaðar-
varnings, er íslendingar gátu
eignazt. Hugsjónir Skúla fógeta
um iðnað á fslandi höfðu enn
ekki öðlazt fylling, „Tröllbrot
rafar og eims“ náðu ekki til ís-
lands er hér var komið sögu.
íslendingar, sem ekki höfðu
búið við eigið forræði um mál-
efni sín í hálfa sjöundu öld, höföu
þannig dregizt óralangt aftur úr
öðrum menningarþjóðum á öll-
um sviðum atvinnulífsins. Þetta
var raunveruleikinn umbúða-
laus. Hið gamla fat varð ekki
bætt. Óhjákvæmilegt var því að
„velta í rústir og byggja á ný“.
STEFNA EINARS BENE-
DIKTSSONAR
Hver voru þá einkóm áform
Einars Benediktslsonar? Hvaða
úrræði bjuggu honum í huga til
viðreisnar og uppbyggingar at-
vinnuvegum þjóðarinnar?
Af ritum hans sjálfs, og öðrum
heimildum er fullljóst, að hann
taldi fyrst og fremst nauðsyn-
legt, að íslendingar tækju full-
komna tækni í þjónustu sína á
öllum sviðum atvinnulífsins, á
svipaðan hátt og aðrar menning-
arþjóðir gerðu um þær mundir.
En undirstaða slíkrar atvinnu-
byltingar var nægileg raforka.
Án þeirrar orku gæti vélamenn-
ingin ekki sagt sitt.
Það lá því framsýnum og
glöggskyggnum manni beint við
augum, að hagnýta „hvítu kol-
in“ aflið sem fossar og fallvötn
íslands byrgðu inni. Þegar virkj-
un þeirra hefði komizt í fram-
kvæmd, myndi raforkan verða
atvinnulífinu lyftistöng, á ís-
landi sem annars staðar. Þá væri
hægt að framleiða tilbúinn
áburð, og þá myndu túnin fljótt
aukast svo, að allra heyja yrði
aflað á ræktuðu landi. Einar
Benediktsson bar jafnan hag og
menningarmál íslenzkra bænda
fyrir brjósti, og það var honum
harmsefni að sjá, hvað við vorum
langt á eftir nágrannaþjóðum
okkar í landbúnaðarmálum.
Skammt var og að leita saman-
burðar, er Danir voru þá langt
komnir áleiðis með ræktun Jót-
landsheiða, þrekvirki unnið með
■ átaki vakandi, samhuga þjóðar.
Einar Benediktsson.
Jafnframt hlaut raforkan að
renna stoðum undir marghátt-
aðan iðnað, en breyta aðstöðu
og hag sjávarútvegsins í betra
og menningarlegra horf.
Svo traustur var sá grunnur,
sem áætlanir Einar Benedikts-
sonar um rafvirkjanir, var byggð-
ur á, að ég hefi fyrir satt, að er
áætlanir þær um virkjun Þjórs-
ár, er hann lét gera, voru nýlega
athugaðar af tæknifróðum mönn-
um, hafi komið í ljós, að mörg
atriði þessara áætlana fengju
ennþá staðizt sem hagnýtur
grundvöllur í veigamiklum at-
riðum, ef þessar virkjanir kæmu
til framkvæmda.
Virkjun Þjórsár er nú aftur
komin á dagskrá fyrir alvöru,
eftir að þau mál hafa að mestu
legið í þagnargildi síðan er
Einari Benediktssyni féll þar
verk úr hendi. Ég get ekki stillt
mig um, að vitna í þessu sam-
bandi í fróðlega grein um Þjórs-
árvirkjun, er Jakob Gíslason raf-
orkumálastjóri ritar í Janúar-
hefti tímaritsins „íslenzkur Iðn-
aður“, er Félag íslenzkra Iðn-
rekenda gefur út. í formálsorð-
um fyrir þessari grein segir
Pétur Sæmundsen viðskiptafræð-
ingur:
„Mesta hagsmunamál þjóðar-l
innar er skynsamleg hagnýt-
ing á náttúruauðæfum lands-
ins, og að framkvæmdirnar
miðist við hvaða möguleika
þær bera í skauti sínu til
bættra lífskjara fyrir þjóðar-
heildina".
En upphafsorð ritgerðar Jakobs
Gíslasonar eru:
„Þjórsá er aflmesta á íslands.
Líklega er um það bil þriðj-
ungur af öllu vatnsafli lands-
ins í þeirri á“.
Einar Benediktsson hefir þvi
skilið rétt, að Þjórsá myndi ekki
verða aflfátt við að hefja Grettis-
tök til bættra lífskjara fyrir
þjóðarheildina.
ERLENT FJÁRMAGN OG ÍS-
LENZKUR HÚSBÓNDA-
RÉTTUR:
Þótt áform Einars Benedikts-
sonar og undirbúningsstörf væru
þannig í fyllsta máta byggð á
traustum grunni, var _ engu að
síður auðsætt, að íslendinga
sjálfa skorti algjörlega fjármagn
tii þessara framkvæmda. Hlaut
þessu einnig að vera svo varið
um fámenna þjóð, er um margar
aldir hafði ekki notið arðs at-
vinnuvega sinna sjálf. Óhjá-
kvæmilegt var því að afla er-
lends fjár til framkvæmda.
Hins vegar vildi Einar Bene-
diktsson láta íslendinga standa
fast á húsbóndarétti sínum á ís-
landi, þótt fjármagn til fram-
kvæmda væri fengið hjá er-
lendum þjóðum, er voru aflögu-
færar. — Hér skyldi réttur ís-
lands vandlega tryggður með
viturlegri og framsýnni löggjöf
Alþingis. Þessi varðstaða um
réttindi fslands og sæmd var
Einari Benediktssyni efst í huga
alla þá stund, er hann neytti
krafta sinna til að fá þjóðina til
að taka upp hagfelldari atvinnu-
hætti. Þótt baráttan á þessum
vettvarigi væri tíðum harðskeytt,
og málefni þau, er fyrir var bar-
izt, hlytu sjaldnast þægan byr
í segl hjá samlöndum Einars
Benediktssonar, tók þessi afstaða
hans engum breytingum. Skal
þessum orðum mínum til stað-
festu vitnað í ummæli hans sjálfs
í grein, er hann ritaði í „Ingólf“
í nóvembermánuði 1914, en þar
segir svo:
„Loks ^verður öll framtaks-
semi fslendinga yfirleitt í
þeim cfnum, sem þurfa út-
lendra peninga, auðvitað um-
sköpuð með stefnubreyting
þjóðrækinnar, framsýnnar lög
gjafar sem þekkir og skilur
og trúir á landið“.
Nei, Einari Bcnediktssyni var
sízt í huga undanhald eða af-
sláttur í sjálfstæðisbaráttu þjóð-
ar sinnar. Hjá Alþingi skyldi
húsbóndavaldið vera. Hins vegar
hafði hann þegar í upphafi skil-
ið til fullrar hlitar, að því aðeins
gætu Íslendingar öðlazt pólitískt
sjálfstæði, og haldið því, að
þjóðin væri jafnframt efnahags-
lega sjálfbjarga.
Þessi skoðun kemur víða fram
í ritum Einars Benediktssonar,
og þegar í ársbyrjun 1897 færir
hann þessa skoðun sína þannig
í orð í blaði sínu „Dagskrá“:
„Sé litið á sögu þjóðanna,
hvort heldur fslendinga eða
annarra, sézt það glöggt, að
allar framfarir í atvinnu-
brögðum einstaklinga og
félaga eru fast tengdar um-
bótum á stjórnarfarinu".
Og hann barðist einmitt fyrir
því, að þessi óvefengjanlega
staðreynd yrði að veruleika,
einnig með íslenzku þjóðinni.
Barátta Einars Benediktssonar
fyrir því, að brjóta nútíma tækni
menningu braut inn í íslenzkt
atvinnulíf, varð að vísu ekki
sigri krýnd beinlínis. En meðan