Morgunblaðið - 03.09.1957, Qupperneq 9

Þriðjudagur 3. september 1957
MORCVTSnT AÐIÐ
Helgi Hjörvar:
Barnaskólar og lasiabæli
— Sláfurhús og sæbingastöbvar
FRÁ því er sagt í blöðum, og
mjög vakin athygli á, að her-
menn úr Keflavík hafi vaðið inn
á dansleik í Brautarholti á
Skeiðum, nú nýverið. Það er ekki
tekið beint fram, að þarna sé
mjög heilagur samkomustaður.
En þarna hafði verið auglýst
hástöfum „kaupakon uball“, öll-
um útlendúm og innlendum.
Kaupakonur munu raunar engar
á Skeiðum, en illt fyrirtæki þarf
að hafa girnilegt nafn. Og hvar
ættu hlýlega hugsandi hermenn
að leita menningartengsla og
persónusambands, ef ekki í lysti-
sölum yfirstjórnar menntamála á
Skeiðum?
Enda mun það rétt, að herdát-
ar komu þar allmargir, að svip-
ast eftir „kaupakonum"; þeir
leggja kannski ekki sömu merk-
ingu í orðið sem gamliif Skeiða-
menn gera. Ekki skal hirt að leið-
rétta eina litla blaðagrein, þó
svo að mætti, en um kl. 5 síðd.
mun borðalagt herlið hafa verið
komið á hinn haslaða vígvöll, og
hafði eins konar reisupassa, nótu
úr allfrægri vefnaðarverzlun og
ritað á með kvenhönd: Brautar-
holt, Skeiðum.
Móttökuhátíð var engin, enda
eru fínir siðir ekki sérstök á-
stundun oddvitans á Skeiðum;
skólinn var lokaður, ein kona
heima með börn. Herinn settist
þá um menntastofnunina með
kurt, hljóðlega og skipulega, og
beið þess, að menningarvirkið
yrði gefið upp og opnaður hinn
blíði faðmur kaupakvenna, svo
sem lofað var í útvarpinu. Umsát
hersveitanna stóð í fimm dauf-
legar klukkustundir, en eftir það
upphófust hin fögru kynni, i
algleymi góðra siða, og víst
mun ekki herinn hafa lát-
ið sinn hlut eftir liggja, er í
bardagann var komið. En það
segja ófullir menn, er þar voru
einnig nokkrir, að vissulega væri
„menning" hersins frekar til fyr-
irmyndar vorum löndum, allra
helzt mörgum þeim meyjum, sem
þeysandi komu bilförmum sam-
an um langa vegu, til að kjósa
þá sem falla skyldu. En ekki er
um það að spyrja, að þar var
„fátt guðsbarna, flest útróðrar-
menn“, hinn eftirsótti aðkomu-
lýður til féflettingar, þessi mjólk-
urpeningur „menningar“-félag-
anna.
Slíkar ódáðasamkundur eru,
sem allir vita, skattfrjáls og refsi-
laus fésvik, lögð við fagurt nafn.
Þessi menningarstund varð mjög
á einn veg og hvergi síðri en áð-
ur er á bækur fest um þann stað.
talið að 5.—7. hver samkomu-
gestur hefði getað komizt inn i
salinn, þar sem lífslind hinnar
dýrseldu menningar rann fram;
„standandi pláss" á hlaði og víða-
vangi, seld úti við (í hundruð-
um?) á 40 krónur; „liggjandi I
pláss“ ekki seld aukreitis, enda
þurfti þeirra margur; drykkju-
peningur ríkisins af áður ó-
þekktri hámarksstærð; slagsmál
afargóð og mikil og vel almenn;
slegnir menn og dauðir eftir
hætti; húsabrot ekki teljandi;
manspjöll ekki skrásett. — Ágóði,
frátekinn í fagrar hugsjónir og
blessunarsjóð: 15—25 þúsundir?
Nokkrar blóðslettur á.
Þetta umtalaða herhlaup úr
Keflavík inn í hreint og saklaust
sveitalíf og hrekklausan ásetn-
ing um að gleðja kaupakonur á
Skeiðum, sem langflestar sofa
þungt undir grænni torfu, en þær
seinustu sem lifa löngu hættar
að koma þar, það er tilefni þess,
að hér verða birt nokkur gögn
um sjálft innræti málanna:
Bara ef lúsin íslenzk er,
er þér bitið sómi.
*
„p.t. Selfossi, 24. júlí 1956
Um Brautarholtsskóla á Skeiðum:
Hér með leyfi ég mér að senda
yður, hæstvirti menntamálaráð-
herra, eftirrit af bréfi mínu til
fræðslumálastjóra, dags. 21. þ.m.,
með þeim fylgisskjölum, sem í
bréfinu greinir.
Þess ber að geta, að salernin
hafa verið lagfærð síðan skemmt-
unin 24. sept. 1955 var haldin.
Virðingarfyllst.
Þorsteinn Eiríksson.“
★
„Brautarholtsskóla, 21. júlí 1956
Herra fræðslumálastjóri:
Hér með leyfi ég mér að senda
yður formlega skýrslur tvær, með
fylgisskjölum (þ. e. upplímdum
ljósmyndum), um skemmtun í
Brautarholtsskóla 24. sept. 1955,
en yður eru skýrslui þessar áður
næsta kunnar og mál þessi hafa
oftlega verið rædd við yður.
Jafnframt vil ég taka það fram,
að „skemmtanir“ í skólanum fara
ekki batnandi. I marz s.l. tók
skólanefndin sjálf í sínar hendur
útlán á skólanum til skemmtana-
halds, vegna ágreinings við mig
um „útlán“ á húsinu til þeirra
hluta, og vegna þess að ég vildi
ekki þola þær hindranir á skóla-
haldinu, sem af þessum skemmt-
unum leiddi. Þetta er yður, herr a
fræðslumálastjóri, áður kunnugt
af símtölum mínum við yður
þá.
Engin „auglýst" samkoma hef-
I ur síðan verið haldin í skólahús-
inu svo að ekki hafi orðið meiri
og minni skemmdir á húsi og
húsmunum. Sem dæmi má nefna
„samkomu“, sem haldin var 23.
júní s.l. Drykkjulæti voru þar
mikil, utanhúss og innan. Nokk-
uð löngu eftir miðnætti komu
forstöðumenn samkomunnar til
mín og báðu mig að binda um
sár á manni, sem skorizt hafði
á úlnlið á rúðubrotum En hann
hafði gengið á einn gluggann ut-
an frá og brotið hann. Maðurinn
var hættulega skorinn og batt ég
hendina til bráðabirgða, en síðan
var ekið með manninn í skyndi
til læknis á Selfossi. Meðan ég
var að gera að sárum mannsins
var komið til mín með annan
mann, ataðan í blóði en hann
hafði líka skorizt á hendi við
hina sömu iðju, að brjóta rúð-
urnar í skólahúsinu. Þessi maður
var líka skaðskorinn, en mjög
örðugt var að hjálpa við sárum
hans vegna drykkjuláta í honum
sjálfum og öðrum, því að hvorki
hann né slagsmálabræður hans
vildu láta tefja sig frá áflogun-
um, meðan bundið væri um sár-
in. Þessi maður mun líka hafa
verið fluttur beint til læknis, og
hljóta báðir þessir samkomugest-
ir að hafa fatlazt frá vinnu um
lengri eða skemmri tíma. Eftir
skemmtunina reyndust tíu rúður
brotnar í skólahúsinu, en benzín-
geymir við ljósamótor skólans
var rifinn frá og brotinn niður.
trégirðing um skólalóðina hafði
líka verið brotin niður á nokkr-
um kafla; auk þess voru smá-
skemmdir, t. d. að brotnir voru
hlutir og leikföng barna, sem
samkomugestir höfðu lagt hend-
ur að á leikvelli barnanna.
Daginn eftir, sunnudag 24. júni,
fóru fram alþingiskosningar í
skólahúsinu, í „samkomusalnum",
þ. e. leikfimisainum. Engin
ræsting fór fram á húsinu eftir
„ballið“, nema hvað glerbrotum,
þ. e. rúðubrotum og flöskubrot-
um, var sópað burt Verð ég að
ætla að þessi ræsting hafi verið
með vitund og leyfi skólanefnd-
arinnar þannig af hendi leyst, og
gekk að sjálfsögðu eitt yfir sjálf-
an salinn sem gangana og fordyi -
ið, sem jafnframt er heimili
skólastjórans. Nýjar rúður voru
settar í gluggana á skólahúsinu,
og var því lokið um það leyti
sem kjörfundur hófst, eða litlu
síðar.
Eins og yður er vel kunnugt
eru þessar samkomur í Brautar-
holtsskóla haldnar meðfram á
heimili skólastjórans, þar sem
gangar eru sameiginlegir fyrir
allt húsið og snyrtiherbergi, en
enginn inngangur né útgangur
ekki heldur samgangur milli
íveruherbergja og eldhúss, og
ekki aðgangur að vatni fyiir
heimilisfólk nema í gegnum þess-
ar „samkomur" og mannkösina,
sem þeim fylgir. Ekki er heldur
um svefn né heimilisfrið að
ræða meðan slíkar samkomur
standa í skólahúsinu, með öllu
því, sem þeim vill fylgja.
Yður er líka persónulega kunn-
ugt, herra fræðslumálastjóri, að
konan' mín hefur nú raunveru-
lega orðið að flýja heimili okk-
ar, enda hef ég enn, eins og und-
anfarin sumur, orðið að leita mér
vinnu allfjarri heimilinu, þ. e. á
Selfossi. En með því að konan
verður þá oft ein heima, í þeim
sömu vistarverum þar sem hún
hefur áður orðið fyrir ógeðfelld-
um og ruddalegum heimsóknum
aðalfulltrúa hreppsnefndarinnar,
að mér fjarstöddum, en ofbeldis-
árás og líkamsmeiðingum af ein-
um fyrrverandi skólanefndar-
manni (svo sem yður er kunn-
ugt), þá hlýtur það að leggjast
enn þyngra á hana og verða
henni loks alger ofraun að vera
þannig sífelldlega svift öryggi og
friðhelgi á heimili sínu, en sjá
það traðkað undir fótum og út-
vaðið í skarni og ósóma, án þess
að geta nokkra rönd við reist eða
hafa von um bætur á þessuin
aðförum.
Nánari skýrslur eru að sjálf-
sögðu til reiðu af minni hálfu,
ef fræðslumálastjórnin óskar, eða
henni þykir við þurfa.
Virðingarfyllst.
Þorsteinn Eiríksson.“
★
(Skýrsla lögregluþjónanna
verður ekki prentuð hér, né tal-
andi ljósmyndir).
*
„Brautarholti, 23. okt. 1956
Herra menntamálaráðherra,
Gylfi Þ. Gíslason.
Samkvæmt viðtali við yður í
haust sendi ég hérmeð skýrslu
um skólasókn barna á Skeiðum
o. fl. (Skýrslunum er sleppt hér)
Samkvæmt lögum á skóli að
byrja hér í september, en gat
ekki byrjað fyrr en 22 okt., sök-
um þess að ekki var lokið ýmsum
viðgerðum á skólahúsinu, málun
á kennslustofu o. fl. Auk þess
er ekki enn að fullu lokið við-
gerðum á húsinu eftir skemmdir
sem urðu á síðasta dansleik, 22.
sept., „réttaskemmtun“.
Nú hefur skólanefnd ákveðið
að lána húsið fyrir dansleik um
næstu helgi, enda þótt húsið sé
alls ekki í nothæfu standi, m. a.
salerni í ólagi.
Það er að lokum von mín, að
þér, herra menntamálaráðherra,
losið íslenzku barnaskólana sem
fyrst undan oki drykkjusam-
komanna.
Með virðingu og trausti
Þorsteinn Eiríksson.“
★
Bókun skólastjóra
(í gerðabók skólanefndar).
„Frá því að skólahúsið í Braut-
arholti var reist hafa verið haldn
ar þar danssamkomur á vegum
ýmsra félaga og einstaklinga.
Þessar samkomur hafa farið fram
í húsnæði skólans og þeim hluta
af skólastjóraíbúðinni, sem sam-
eiginlegur er skólanum. Við þetta
var unað meðan ekki var í skól-
anum fast heimili, börnin ekki
í skólahúsinu um helgar, en skóla
stjórarnir einhleypir og ekki í
húsinu nema kennslutímann
Þannig átti ég t. d heimili utan
skólans fyrstu tíu árin sem ég
var hér skólastjóri.
Árið 1953, er ég kvæntist,
flutti ég heimili mitt í skólann.
íbúðin og öll aðstaða heimilis
þar er skólanefndinni kunn, og
urðu þá slíkar samkomur óþol-1
andi með öllu, enda fóru þær I
sífellt versnandi, vegna sívax-
andi spillingar yfirleitt í þessu
„skemmtanalífi", sem svo er kall-
að. Engar umkvartanir mínar
voru teknar til greina nema síð-
ur væri, hvorki af skólanefnd
allri, hreppsnefnd né fræðslu-
málastjórn. Hinn 24. sept. 1955
fékk ég nokkra lögregluþjóna til
að staðfesta það ásigkomulag,
sem var á þessum „skemmtun-
um“, og er sú skýrsla mjög lands-
kunn. Sú skýrsla var gerð sem
beint svar við þeirri yfirlýsingu
fræðslumálastjórans, að honum
hefði engar kvartanir borizt um
þessa meðferð á skólanum hér
En allt kom fyrir ekki. Þessar
mjög svo svívirðilegu samkomur
voru haldnar eftir sem áður, og
eru enn.
Seinasta tilraun mín var að
leggja málið fyrir menntamála-
ráðherra sjálfan, Gylfa Þ. Gísla-
son, og ámálga það enn síðar bréf
lega, eftir viðtali við hann, og
með nýjum upplýsingum. En jafn
vel þetta hefur engan árangur
borið, þó að heilt ár sé liðið, og
virðist vonlaust um nokkur if -
skipti til hins betra af hálfu
fræðslumálastjórnar og mennta-
málaráðherra.
Nú lýsi ég því hérmeð fyrir
skólanefndinni, að ég mun héðan
í frá loka dyrum heimilis míns
fyrir öllum almennum. dans-
samkomum í skólahúsinu, eða
svokölluðum „skemmtunum."
sem auglýstar kunna að verða
til aðsóknar almenningi.
Um þessa ákvörðun skírskota
ég til 66. greinar stjórnarskrár-
innar, að heimilið er friðheilagt,
og mun ekki þurfa frekari rök-
semda. Ennfremur skírskota ég
sérstaklega til skýrslunnar frá
24. sept. 1955.
Þessi ákvörðun snertir að sjálf-
sögðu ekki samkomur innan-
sveitarmanna, né innbyrðis sam-
komur ungmennafélagsins né
kvenfélagsins, þó að utansveitar-
mönnum sé að einhverju leyti
boðið sem gestum, enda verði
mér að sjálfsögðu tilkynnt í tæka
tíð, að slíka samkomu eigi að
halda.
Ef nú leitað verður yfirvalda
gegn þessari ákvörðun minni, og
færi svo, að heimili mitt yrði
brotið upp með fógetavaldi, til
þess að þar skuli halda svo sví-
virðilegár samkomur sem hér um
ræðir, þá mun ég þegar í stað
áfrýja slíkum úrskurði til hæsta-
réttar. Mundi ég þá einnig leggja
mál þetta og ástandslýsingar fyr-
ir alþjóðasamband kennara og
leita eftir liðsinni þess og álits-
gerð, til notkunar fyrir hæsta-
rétti.
15. ágúst 1957
Þorsteinn Eiríksson.“
★
Eitt er auðséð af plöggum þess-
um: Það hefur ekki verið full-
komin eindrægni um menning-
una og ekki fullur friður um is-
lenzkt sakleysi og hreinleik á
Skeiðum, þó að herinn hafi ekki
gert innrás í það land fyrr en
nú. Fræðslumálastjórnin og sjálf-
ur menntamálaráðherrann stend-
ur nú frammi fyrir því álitamáli,
hvort slík háyfirvöld eigi að
heimta það, að brjóta skuli upp
með fógetavaldi heimavistarskóla
barna og heimilið sjálft, til þess
að þar megi hafa sína hentisemi
um nætur útlendur her og ís-
lenzkur drykkjuskríll, aðsteðj-
andi flennur og áflogahundar
hvaðanæva að.
Ef nú svo fer, að menntamála-
ráðherra krefjist þess, að heim-
ili skólastjóra verði brotið upp
í þessar þarfir, þá hefur enn ný
vitneskja komizt við veðri urri
menntamálastjórn í hinum hjarð-
fögru og peningaþunguðu upp-
sveitum Suðurlands. Það kvað
nú maður manni segja um Árnes-
sýslu og Rangárþing, að góður
bóndi væri kvaddur til vitnis um
skólahald, og llafi hann borið það
að hann ráðstafaði sonum sínum
til Þorsteins í Btautarholti af því
að heimavistarskúlinn i hans eig-
in framfarasveit hafi verið hafð-
ur ekki einasta fyrir ,samkomur“
(sem allir vita hvað þýðir), held-
ur líka fyrir sláturhús og sæð-
ingarstöð, meðan kennsla fór
fram.
„Nú æptu menn upp og þótt-
ust aldrei slík undur heyrt hafa“.
segir í þætti Sneglu-Halla.
En hvað sem vera kann um
kvitt þennan úr réttinum, þá er
fjarri því að þetta sé nein nýj-
ung eða undur fyrir kunnuga,
og mun raunveruleikinn sjálfur
vera sem hér segir:
Einhverjir bændur höfðu sam-
tök um að slátra í einum stað
geldfé til frálags í lok sláturtíð-
ar, en tvennt sameiginlegt hús-
næði áttu þeir í sveitiimi: kirkj-
una og barnaskólann Skólinn
var að sjálfsögðu valinn. En
verkaskipun mun ,'erið hafa á
þá leið, að geldærnar voru aflíf-
aðar í kofa nærri skólanum, en
síðan voru skrokkarnir höfuð-
stýfðir og færðir inn um eitthvert
skjágat á skólaveggnum og flegn-
ir í borðstofu skólabarnanna, inn-
yflum og gori velt bar úr, en
kropparnir síðan hengdir upp í
leikfimisalinn, því að þar voru
rimlarnir, líkin þvegin þar og
látin taka sig, eftir góðum sið-
um við slátrun. Það er hins veg-
ar ekki alveg rétt, hafi það sagt
verið, að þessar athafnir væri
samfara sjálfri kennslunni, held-
ur voru sláturstörfin síðustu dag-
ana áður en kennsla hófst, svo
að ætla má að gorþefurinn háíi
verið nokkuð sjatnaður í skóla-
borðstofunni, þegar börnin sett-
ust þar að mat sínum.
En snemma á fengjutíma, er
kennslan stóð sem hæst, var það
einn fagran morgun að kenn-
arinn kom ofan til að byrja
kennslu. Þá voru grindabílar á
skólahlaðinu, fullir hinum föngu-
legasta ásauði. En kennarinn og
börnin komust ekki um skóla-
ganginn, hvorki í þvottavatn né
heldur inn í skólastofuna til
morgunbæna og kennslu, því að
sjálfur skólagangurinn var troð-
fullur af úrvalsfögrum ám og
sæðingarmönnum með tæki sín
og anstaltir; þar höfðu þeir fund-
ið sér samastað fyrir verk sitt
og vísindi. Ekki hafði unnizt tími
til að skreyta skólaganginn með
sjálfstæðum kúnstverkum, því að
„List á vinnustað“ vax ekki há-
tíðlega innleidd í okkar menn-
ingu fyrr en á útmánuðum í vet-
ur sem leið.
Þessar framkvæmdir allar eru
í hinu fegursta samræmi við
þann boðskap sem oddviti og
skólahaldari Skeiðamanna flutti
á hátíðlegri stund: ,að skólinn
og hans starfsemi ætti að vera
fyrst og fremst sem menningar-
stofnun sveitarinnar.“ En svo
mælti Jón í Vorsabæ á stórkost-
legri hátíð sannleiksvotta, sem
hann hélt í Brautarholtsskóla á
aftökudegi Jóns Arasonar 1954,
og lék þar sjálfur hið mesta
hlutverkið.
Ekki hafa verið varðveittar
myndir frá þeim ágætu búnað-
arframförum í skólamálum, sem
hér er frá sagt. En stórfróðlegur
viðauki má þetta kallast um ís-
lenzkt skólahald, ef nú skyldi
þurfa að leita alþjóðlegrar að-
stoðar gegn sjálfu menntamála-
ráðuneytinu um mannlega frið-
helgi í skólum ríkisins.
(Meira síðar)
30. ág. 1957
Helgi Hjörvar
Bretar kaupa
fiskiskip
í Póllandi
Nýstofnað stórt fyrirtæki i
síldveiðibænum Yarmouth í
Bretlandi á í smíðum í Gdyma
í Póllandi skip af nýrri tegund,
sem nota á til síldveiða. Nokk-
urn hluta af kaupverðinu á að
greiða með síld. Þá á síldarút-
vegsnefnd þeirra Bretamra þar
í smíðum sams konar skip, sem
nefndin mun leigja til fyrirtækja
í Yarmouth til síldveiða.
28 skip af þessari tegund hafa
verið byggð í Gdynia fyrir Pói-
verja sjálfa og Ráðstjórnarrikin.
Þessi nýja tegund skipa, sem
kalla mætti síldveiðitogara, er
byggð til þess að verka og salta
síldina um borð.