Morgunblaðið - 09.10.1957, Qupperneq 12

12
MORCVNBLAÐIÐ
Miðvikudagur 9. okt. 1957
KEFLAVÍK
2 stúlkur óska eftir að gæta
barna á kvöldin. Hringið í
síma 65 eða 327. — Geymið
auglýsiiguna.
KEFLAVÍK
2 herbergi til leigu á Vest-
urbraut 9, uppi.
KEFLAVÍK
Telpukapur; Ullar-nærföt
fyrir drengi og fullorðna.
Skólapeysur; Skolabuxur.
B L Á F E L L
Símar 61 og 85.
Stór stofa
TIL LEIGU
við Barónsstíginn. Aðgang-
ur að baði og síma. Uppl. í
síma 19715.
Einhleyp kona
Óskar eftir 1—2 herbergj-
um. Helzt í Mið- eða Aust-
urbænum. Uppl. í dag kl.
4—8 e.h., í sima 34777.
BARNAVAGN
Sem nýr Pedigree bama-
vagn til sölu. Upplýsingar
Hraunteig 12, 1. hæð.
M.b. Tjaldur
RE-34
er til sölu nó þegar. Nánari
upplýsingar gefnar í síma
278, Keflavík.
NASH 141
til sölu. Bíllin verður til sýn
is hjá okkur í dag. Tilboð
óskast. —
Bílasalan
Klapparst. 37, sími 19032.
Karlmanns-
reibhjól
með gírum, til sýnis og sölu
í Vonarstræti 12, milli 10
og 12
Skrifstofu- eba
ibnabarpláss
til leigu í Vonarstræti 12.
Tveir amerískir
olíubrennarar
til sölu. Einnig iy2 tommu.
einangrunarkorkur
Egill Vilhjálmsson h.f.
Sr. Pétur Magná^on:
Kerfishundin afvitkun
í ÚTVARPSERINDI, sem ég
nefndi: Ekkert er nýtt undir sól-
inni“, gerði ég nokkra grein fyr-
ir erfiðleikum, sem hin mikla
arfleifð liðinna alda, á sviði bók-
mennta og lista, skapaði rithöf-
undum og listamönnum vorra
tíma. Ég ræddi um minnkandi
svigrúm vegna hinnar miklu fyr-
irliggjandi arfleifðar, um vax-
andi hættu á að endurtaka vit-
andi eða óafvitandi það, sem áð-
ur væri fram komið og um hina
miklu sálarraun meðalmenna á
þessum sviðum, að standa með
lágsigldar hálfstælingar andspæn
is sígildum afreksverkum fyrri
tíða. Ég talaði um þau óyndisúr-
ræði, sem gripið hefði verið til,
annars vegar til að forðast endur-
tekningar og stælingar og hins
vegar til að forðast samanburð
við verk snillinganna — óyndis-
úrræði, sem væru kölluð nýjar
stefnur og ismar, en kæmu fram í
bókmenntunum í klámhneigð, til-
gerð og afkáraskap, á sviði tón-
menntanna í fölskum og ósam-
ræmum tónasamstæðum og á
sviði myndlistarinnar í smá-
barnakrassi. Ég benti á hina
miklu hættu, sem menningunni
væri búin ef þessu færi fram og
meistaraverk fyrri tíða græfust
smám saman undir hinu mikla
flóði einskisnýtra verka og kvatti
að lokum til þess, að ungir menn,
sem vantaði skapandi gáfur, en
hefðu samt mikinn hug á að
starfa á sviði bókmennta eða
lista, leituðu sér fullnægingar í
því, að snúa ágætisbókum erlend-
um á sitt móðurmál eða leituðu
sér sérmenntunar í því, að hand-
mála nákvæmar eftirlíkingar af
snilldarverkum hinna gömlu
meistara, og gæfu síðan hérlend-
um söfnum og skólum kost á að
eignast slík verk.
Ég held að mér sé óhætt að
fullyrða, að þessi ráðlegging mín
hafi ekkí hrundið af stað neinni
hrifningu í hópi þeirra rithöf-
unda og listamanna, sem henni
var beint til. Ég hafði raunar
varla búist við að svo yrði. Þeir
virðast fljótt á litið vel geta un-
að sínum hlut. — Ef séð er fyrir
því að blöðin birti lofsamlega rit-
dóma um bækurnar og listaverk-
in, stendur ekki á því að les-
endur, skoðendur og kaupendur
gefi sig fram.
— Um svipað leyti og ég flutti
fyrnefnt erindi í útvarpið, kom
fyrir atvik í Svíþjóð, sem vakti
nokkra athygli út um heim. —
Tveir sænskir læknanemar, sem
hafði undanfarið blöskrað lof-
samlegir ritdómar Stokkhólms-
biaðanna um alls konar leirburð,
sem út hafði verið gefinn þar
sem tískuskáldskapur, tóku sig til
undir áhrifum víns, eina nætur
stund og settu saman, með til
hjálp orðabókar, allmikið af af-
káranlegu og óskiljanlegu orða-
rugli, sem þeir fylktu í ljóðlínur
og kölluðu kvæði. Þeir gáfu þetta
síðan út í ljóðabókarformi undir
dulnefni. Þegar bókin kom út,
kepptust bókmenntagagnrýnend-
ur blaðanna um að lofa listaverk
ið fyrir frumleg tilþrif og sér-
kennileik og að spá góðu um
framtíð höfundarins á sviði bók-
menntanna. — Borgarbúar sáu
sér auðvitað ekki fært annað en
að verða líka hrifnir af ljóðunum,
sem seldust upp á stuttum tíma
— til þess að eiga ekki á hættu
að sagt yrði um þá, að þeir bæru
ekki skyn á núíma skáldskap. —
Sagt er að margt af því fólki
hafi farið heldur hjá sér, þegar
stúdentarnir nokkru síðar til-
kynntu, hvernig skáldverkið
hefði orðið til.
Annar atburður, sem vert er
að hafa í huga, átti sér stað
nokkru síðar í þessari sömu borg.
Efnt var til myndlistasýningar í
einum af sýningarsölum borgar-
innar. Myndlistamönnum var boð
ið að koma með listaverk sín, sem
var gefið númer, jafnframt því,
Pétur Magnússon
sem límdur var miði yfir nöfn
höfundanna. Gagnrýnendur og
væntanlegum kaupendum var nú
boðið á vettvang, og skyldi hver
og einn benda á það verk, sem
honum þótti mest til koma, og
skyldu verðlaun fyrir listaverkin
síðan fara eftir því, hver fengju
flest atkvæði. — f Ijós kom í lok
sýningarinnar, að svartkrítar-
mynd af mjög frumlegri abstrakt-
gerð, hafði orðið ein meðal þeirra
hlutskörpustu. Sú mynd var þann
ig til orðin, að apa úr dýragarð-
inum hafði verið fengin í hendur
svartkrít og hvítt pappaspjald,
og gerði hann svo listaverkið.
Önnur svartkrítarmynd, sem
þarna hlaut mikla viðurkenn-
ingu, reyndist vera eftir fimm
óra barn. — Þess skal getið að
þarna hengu líka á veggjunum
myndir eftir marglofaða mynd-
listamenn og urðu þær flestar að
láta í minni pokann fyrir lista-
verkum óvitans og apans .
Ekki er ólíklegt að aðdáendum
umræddra myndlistastefnu hafi
orðið allbilt við, er fregnin um
úrslit þessarar listsýningar barst
út um heiminn. En svo virðist,
sem þeir hafi verið furðu fljótir
að ná sér aftur og gleyma því,
sem fyrir hafði komið. — Hér
á landi verður þess að minnsta
kosti lítið vart, að dregið hafi
til stórra muna úr hrifningu
þeirra manna, sem telja sig bezt
dómbæra um hinar nýju lista-
stefnur — þar á meðal hina há-
leitu abstraktlist. — Víst er um I
það, að ennþá eru hér ungir ís-
lendingar, sem telja það ekki frá-
gangssök, að afloknu námi við
einhvern myndlistaskóla, að lifa
hér á því að selja almenningi
myndir, af svipaðri gerð og með
sama listagildi og þær, sem óvit-
inn og apinn gerðu í Stokkhólmi.
— Á meðan ég er að rita þetta,
hefi ég á borðinu fyrir framan
mig nokkrar bækur af ljósprent-
uðum og litprentuðum myndum
eftir listaverkum nokkurra
helztu myndlistarsnillinga for-
tíðarinnar og svo líka eftir mynd-
um nokkurra vorra beztu mynd-
listamanna. Ég hefi hér líka fyr-
ir franjan mig íslenzk dagblöð
með allmörgum abstrakt-lista-
verkum, Ijósprentuðum. — Við
samanburð á þessum myndum, er
naumast að maður geti trúað því,
að höfundar hinna síðastnefndu
vogi sér að gera kröfur til þess
að þeir séu kallaðir listamenn.
— Ég hefi um tvo áratugi, verið
prófdómari við barnaskólana í
sóknum sínum. Þar eru líka gerð-
ar myndir. En ég man ekki til
þess að ég hafi nokkru sinni rek-
ist þar á jafnbjánalegt krass, eins
og sumt af því, sem ég sé hér
fyrir framan mig. Þá láta dag-
blöðin sig hafa það, að birta al-
menningi þetta sem list, iðulega
með lofsamlegum listdómum, og
mynd af listamanninum, þar sem
hann stendur bíspertur hjá ein-
hverju listaverkinu „með sigur-
bros á vör“. •— Stundum fylgir
samtal við listamanninn, sem
ekki Iætur ævinlega sem minnst
yfir sér. Hér sé ég t.d. samtal
við einn, sem lætur þess getið,
að hugmyndaflugið!! segi sér
fyrir verkum.
— Nú þarf það út af fyrir sig
ekki að vera neitt undrunar- eða
áhyggjuefni, allra síst á öld eins
og þeirri, sem nú er að líða, þó
að einhver hópur manna lendi í
því að framleiða eitthvað af an-
kannalegum verkum í formi ó-
bundins máls, ljóðs eða lags,
högg- eða dráttmyndar og kalli
þetta síðan skáldskap eða list.
Slíkt getur ekki talist til menn-
ingarspjalla. Menning þjóðar
stendur jafn föstum fótum fyrir
því, þó að fram komi menn eins
og Halldór Hómir eða Gvendur
Dúllari og telji sig vera talsvert
mikla menn á sviði skáldskapar
og listar. Þetta þarf ekki að valda
neinum áhyggjum út af menningu
þjóðarinnar, svo lengi sem al-
menningur er dómbær um skóld-
skapinn og listaverkin og kann
að vísa þeim til sætis þar sem
þau eiga heima. — En ef svo ber
við, að í þjóðfélögunum koma
fram sterk öfl, sem leitast við á
kerfisbundinn hátt að rugla dóm-
greind almennings í þessum efn-
um og leiða slík listaverk í kór,
þá er ábyggilega tími kominn til
fyrir alla þá, sem ekki er sama
um þróun menningarinnar, að
fylkja sér til andstöðu.
Það er þetta, sem hefir gerzt á
síðustu áratugunum. Hið skipu-
lagða alheimssamsæri kommún-
ismans, sem nú spennir greipar
um alla jörðina, hefir undir for-
ystu manna, sem einskis svífast,
tekið í öllum löndum fjölda rit-
höfunda og listamanna — og svo
gerfimanna á þeim sviðum — í
þjónustu sína, til að vinna þar að
andlegri skemmdarstarfsemi. Á
meðan á þessari þjónustu stend-
ur, er umræddum rithöfundum
og listamönnum látin í té aliur
sá stuðningur, sem hin þaulæfða
áróðursvél flokksins á yfir að
ráða. öllu, sem er sjúklegt og
afkáralegt og verkar afvegaleið-
andi, er tekið tveim höndum
og því valin einhver falleg nöfn
og heimfært undir nýjar bók-
mennta- eða listastefnur. — Ég
styðst hér ekki bara við mínar
athuganir. Fjöldi hugsandi
manna út um heim, hefir marg-
sinnis fært rök að því bæði í
ræðu og riti, hversu áróðursöfl
kommúnismans standi fast á bak
við þess konar verk, einkum þó
í þeim löndum, sem ekki hafa
ennþá verið brotin undir vald
hans. Og þeir hafa þrásinnis
minnst ó þetta, sem borgararn-
ir í hinum frjálsu löndum virð-
ast yfirleitt aldrei ætla að geta
fest í minni sínu, að ein af þeim
fræðisetningum kommúnismans,
sem forystumenn hans fylgja
fastast eftir bæði í orði og verki,
er þessi, að það sé ekki mögu-
legt að fá þjóðir, sem standa
föstum fótum efnahagslega, eru
vel siðaðar og sjálfstæðar í hugs-
un, til að aðhyllast kommúnism-
ann. Fyrstu aðgerðirnar hjó þeim
þjóðum verði því að vera þaer,
að brjóta niður fjárhagskerfi
þeirra, siðavit og andlegt sjálf-
stæði. Einn þátturinn í þeirri nið-
urrifsstarfsemi sé að framleiða
sem mest af bókum og listaverk-
um, sem eru fallin til að rugla
dómgreind almennings bæði í
listrænum og siðrænum efnum.
— Til þess að búa sem bezt um
hnútana, er niðurrifshöfundum
og niðurrifslistamönnum kennt
að standa fast saman um það, að
hæla hver öðrum. Það er kapp-
kostað að láta leynilega erindreka
ná sem víðast aðstöðu í málgögn-
um borgaraflokkanna til að birta
lofgreinar um þessi niðurrifsverk
og niðurrifshöfunda. Almenning-
ur er fenginn til að trúa. að það
séu helzt ekki aðrir en listamenn-
irnir sjálfir, sem séu raunveru-
lega dómbærir um hvað sé list.
Með þeim hætti verða menn
smám saman ótrúlega leiðitamir.
Dómarnir um listaverk apans úr
dýragarðinum í Stokkhólmi
sanna átakanlega hvert er hægt
að leiða menn með þessu mótL
— Eftir að því stígi afvitkunar-
innar er náð, að allur almenn-
ingur þorir ekki lengur að treysta
dómgreind sinni um það hvað sé
svart og hvað sé hvítt, telja for-
ystumenn kommúnismans, að sér
sé loks óhætt að treysta því, að
hann sé orðinn viðtalshæfur um
aðal-óhugamálið — byltinguna.
Erlendir baráttumenn, sem
vinna ötullega gegn kommúnism-
anum, hafa líka iðulega bent á
aðra þjónkun, sem umrædd teg-
und rithöfunda og listamanna læt
ur í té flokknum, sem hefir þá á
brjósti. — Þegar farið er að slá
í óhróðurssögur um óþægilega
andstæðinga, sem áróðursmenn
flokltsins hafa látið spinna upp og
breiða út á bak við tjöldin, þykir
hagkvæmt að láta þetta málalið
hressa upp á illmælin á einn eða
annan hátt í vérkum sínum — þó
með þeim hætti, að ekki skapist
aðstaða til að draga þá fyrir dóm.
Fullyrt er, að í löndum þeim aust
an og vestan Atlantshafs, sem
halda enn uppi vörnum gegn
kommúnismanum, hafi áróðurs-
öfl flokksins komið sér upp tals-
vert stórum hóp af slíkum þýj-
um, svo að segja í öllum bók-
mennta- og listgreinum. — Ég
hefi ekki gefið mér tíma til að
rannsaka, hvort áróðurslið komm
únista hér á landi hefir eitthvað
af þess konar gemlingum á mála
hjá sér. — Skaðinn, sem slík
ræfilsþjónkun veldur, er svo ó-
verulegur borinn saman við
spjöllin, sem niðurrifsbókmennt-
irnar og niðurrifslistin vinna al-
mennt með hinni skipulögðu af-
vitkun fólksins, að hann er naum-
ast umtalsverður.
— Ég gat í upphafi þessa máls
um erfiðleikana, sem hin mikla
fyrirliggjandi arfleifð skapar
skáldum og listamönnum nú-
tímans. Ég gat um minnkandi
svigrúm, hættuna við að endur-
taka það, sem óður er fram kom-
ið og um erfiðleika keppninnar
við snillinga fortíðarinnar. Oss
ber öllum við dóma vora um nú-
tíma skáldskap og nútíma list, að
taka sanngjarnt tillit til þessara
aðstæðna. Og vér þurfum öll að
skilja, að skáld og listamenn
hljóta að öðrum þræði að sækja
fram til nýrra viðfangsefna og
miða verk sín við hina síbreyti-
legu framvindu mannlífsins.
Djarflegar tilraunir við og við
um ný form og tjáningaraðferðir,
sem lúta bæði vitrænum og list-
rænum lögmálum, ber út af fyr-
ir sig ekki að lasta. — En vér
megum ekki láta skilning vorn á
erfiðri aðstöðu nútíma-skálda og
listamanna leiða oss svo langt, að
vér hættum alveg að ætlast til
að það sé skáldskapur og list sem
þeir bera fram. Vér megum ekki
lenda í undanhaldi um andlegar
þarfir vorar. Listaskynið og siða-
vitið eru meðal veglegustu gjaf-
arrna, sem lífið hefir látið oss
í té. Vér megum ekki verða tóm-
látir um það, hvort vér höldum
þessum eiginleikum eða töpum
þeim. — Vér ættum sérstaklega
að vera vel á verði, ef við kom-
umst að því, að öflug samtök sem
ráða yfir þaulreyndum aðferð-
um, hafa sett sér fyrir mark og
mið að losa okkur alveg við þessa
andlegu eiginleika, með þann
fróma ásetning fyrir augum, að
gera okkur síðan við tækifæri öll
að þrælum. Reynslan hefir sýnt,
bæði hér og erlendis, að það er
hægt með stöðugum áróðurshern-
aði, að ræna menn þessum hæfi-
leikum, ef ekki er slegið skjald-
borg um þá. — Við hérna heima
ættum helzt að slá þessa skjald-
borg um glóruna í höfðinu á okk-
ur, áður en svo langt er komið,
að við tökum almennt að hrína
af hrifningu yfir listaverkum,
sem skepnur úr einhverjum dýra-
garðinum eru höfundar að,
Vallanesi, 10. september.