Morgunblaðið - 30.01.1958, Page 6

6
MORGUNBLAÐIÐ
Fimmtudagur 30. jan. 1958
flindenburg forseti tekur í hönd nniers og l'clurnoiiuin sijuiuaimyudun. Mnler lineigói sig djupU
25 ár frá myrkum degi i sögu Þýzkalands:
Hitler var óspar á loforð —
og munaði ekkert um oð
svíkja jbau
Mussolinis, voru efidar. Var
auðvelt að fá atvinnuleysingjana
til inngöngu í þær, því að þar
fengu þeir laun, húsaskjól, mat
og félagsskap. I staðinn hlýddu
þeir í einu og öllu vilja flokks-
foringjans. Þeir óðu einkennis-
búnir um götur og torg. Komm-
únistar höfðu einnig einkennis-
búið lið. Svo rákust fylkingarn-
ar á í götubardögum og lögregi-
an réði ekki við neitt.
Þrjár kosningar
Árið 1932 fóru fram þrennar
mikilvægar kosningar í Þýzka-
landi. Fyrst voru það forseta-
kosningar. Hindenburg leitaði
endurkjörs þrátt fyrir háan ald-
ur. Hitler bauð sig fram á móti
honum. Hindenburg naut stuðn-
ings miðflokkanna og jafnaðar-
manna og náði kosningu með 19
milljón atkvæðum. Hitler var
hins vegar studdur af nazista-
flokki sínum og hægri flokkun-
um og hlaut hann 13 milljón
atkvæði. Kommúnistinn Torgler
hlaut 4 milljón atkvæði.
Sumarið 1932 fóru fram kosn-
ingar til ríkisþingsins og unnu
nazistar þá sinn mesta sigur.
hlutu þeir 13,7 milljón atkvæði
og 230 þingsæti af 609.
Þann 6. nóv. 1932 var enn efnt
til nýrra kosninga, en þar kom
það í Ijós, að fyigi nazistaflokks-
ins var byrjað að hrynja mjög
ört. Svo virtist sem fólk væri
hætt að trúa gífuryrðum og lof-
orðum nazista. Það hætti að t. la
að þeir gætu leyst vandamr.iin
friðsamlega. í þessum kosningum
töpuðu nazistar tveimur milljón-
um atkvæða. Fylgistap þeirra
kom enn skýrar í ljós í héraðs-
kosningum í Thúringen skömmu
síðar, en þar misstu þeir 40%
atkvæða.
Hlutverk Papens og Schleichers
Hvernig stóð þá á því, að Hiti-
er komst þrátt fyrir kosninga-
Framh. á bls. 14
I DAG eru 25 ár liðin frá þeim
dima degi í sögu Þýzkalands,
þegar nazistar komust til valda.
Það var 30. jan. 1933, sem hínn
aldurhnigni forseti, Hindenburg,
kvaddi Hitler á sinn fund, tók
í hönd hans í fyrsta skipti og
fól honum myndun nýrrar ríkis-
stjórnar.
Hitler var ekki falin stjórnar-
myndun vegna þess, að flokkur
hans hefði þá nýlega unnið sigur
í kosningum. Þvert á móti hsfði
fylgi nazistaflokksins þá farið
svo hrakandi, að nazistaleiðtog-
arnir óttuðust, að úti væri um
flokkinn, ef honum tækist ekki
að komast í stjórnaraðstöðu.
Lofaði og sveik
En það tókst Hitler einmitt
þegar verst hafði gengið fyru
flokki hans. Stjórnarmyndun
þessi var árangur víðtækra
hrossakaupa. Hitler lofaði öllu
fögru, en það kom síðar í ljós,
að hann var slægari en hinir
stjórnmálaforingjarnir, sem þótt
ust hagnast á samningum við
nazista. Hann var slægari, af
því að hann var ekki skuldbund-
inn af neinni samvizku til að
efna loforð sín. Það liðu ekki
margir mánuðir frá stjórnar-
myndun, þar til viðsemjendur
Hitlers sáu, að þeir höfðu gert
glappaskot, en þá var of seint
að iðrast, því að þeir voru pá
flestir komnir í langelsi nazista,
eða leiddir á höggstokk. Að
þessu leyti var valdataka naz-
ista mjög lík valdatöku kommún-
ista í ýmsum smárík.ium, þar sem
þeir hafa fleytt sér inn á samn-
ingum og loforðum til jafnaðar-
manna.
Hér mun nú á eftir reynt að
rekja í stuttu máli þessa örlaga-
ríku atburði.
Bjórstofuflokkurinn
Adolf Hitler var Austurríkis-
maður að fæðingu og uppruna.
Á yngri árum var hann hálfgerð-
ur iðjuleysingi. Flæktist hann
1913 til Munchen í Suður-Þýzka
landi og lifði þar á kaffihúsum
og bjórstofum. Hann hafði mik-
inn og liðugan talanda. í fyrri
heimsstyrjöldinni gerðist hann
sjálfboðaliði í þýzka hernum, en
litlar sagnir fara af framgöngu
hans þar. Eftir ósigur Þjóðverja
og stríðslok voru ótal margir
stjórnmálaflokkar mynaaðir víðs
vegar í Þýzkalandi. Hitler gerð-
ist meðlimur í svonefndum
National-socialistaflokki. FlokK-
ur þessi var bæði þjóðernissinn-
aður og sósíalískur. Hitler varð
brátt einn helzti forystumaður
hans og tók orátt að breyta
hinni upphaflegu stefnuskrá eft-
ir sínu eigin höfði og eftir því
sem vænlegast yrði til fylgis-
auka. Flokkurinn varð ofbeldis-
og byltingarflokkur, hann tók
Gyðingaofsóknir á stefnuskrá
sína og hann vildi hiklaust rjúfa
Versalasamningana.
Árið 1923 gerði Hitler banda-
lag við hinn kunna hershöfð-
ingja Ludendorff um byltingar-
tilraun í Múnchen. Ríkislögregl-
an bældi byltinguna niður og
Hitler sat um hríð í fangelsi. Þar
skrifaði hann bókina Mein
Kampf, sem varð grundvallarrit
nazismans.
í kosningum til ' ríkisþingsins
árið 1924 unnu nazistar 32 þing-
sæti, en þegar um kyrrðist í
Þýzkalandi næstu ár, tapaði
flokkurinn verulega fylgi.
Kreppan efldi nazista
Það var kreppan, sem olli ger-
breytingu. Hún skall yfir Þýzka-
land 1930 og olli fátækt og geysi-
legu atvinnuleysi. Þjóðverjar
beiddust þess ai' Vesturveldun-
um ,að stríðsskaðabætur yrðu
felldar niður, því að þeir gætu
ekki borið þær, meðan efnahags-
lífið væri í rústum. En beir
fengu afsvar, sem olli feikilegri
gremju í Þýzkalandi.
Þegar kreppan skall á var
stjórn jafnaðarmanna við vöid
undir forsæti Hermann Múller
Virtist hún aðgerðarlaus og ráða-
laus í öllum þessum erfiðleikum.
Og nú tók alþyðari að hlýða á
hin stóru orð nazistanna, sem
hétu að afnema atvinnuleysi og
reka hið skjótasta hina aumu
ríkisstjórn jafnaðarmanna.
Þetta ár, 1930, var þingrof og
nýjar kosningar. Nazistar höfðu
12 fulltrúa á hinu fráfarandi
þingi, en í kosningunum 1930
fengu þeir 107 þingsæti. At-
kvæðatala þeirra nam 6V2 millión
og þeir voru nú næátstærsti
flokkur þingsins, næst á eftir
jafnaðarmönnum, er þrátt fyrir
tap héldu enn 143 þingsætum.
Með þessum kosningum var
allt í einu svo komið, að taka
varð tillit til nazistanna og
Hitlers í þýzkum stjórnmál-
um. Þetta hugðist hann líka
nota sér. Upp úr þessum kosn-
ingum strikaði Hitler að
mestu yfir hin sósíalísku bar-
áttumál flokksins, en þjóð-
ernisrembingurinn og kyn-
þáttamontið varð hugsjón
flokksins og stefnuljósið varö
skefjalaus barátta fyrir völd-
unum.
Sú barátta fór nú mjög harðn-
andi. Stormsveitir nazista, sem
skipulagðar voru eftir fyrirmynd
■.usturríski liðþjálfinn í hópi einkennisbúinna fylgisrnanna.
shrif“ar ur
daglega lífinu
1
Innheimta símagjalda
BORGARI einn í Reykjavík
kom til Velvakanda í fyrra-
dag og ræddi við hann um inn-
heimtu símagjalda. Minntist hann
á, að nú væri hætt að vara menn
við með hringingu, áður en sím-
, um þeirra er lokað. Hafði borgar-
inn orðið fyrir þvi óhappi að
verða of seinn fyrir að greiða, og
var siminn í fyrirtæki hans lok-
aður nokkra stund, meðan hann
var að komast niður í bæ og
borga. Auðvitað má segja að
menn eigi að standa í skilum. Þó
getur svona framkoma oft verið
dæmalaust óliðleg, t. d. þegar
skuldin nemur nokkrum krónum.
Það er tillaga borgarans, að sím-
um verði ekki lokað fyrirvara-
laust eins og nú er farið að gera.
E1
Lokunartími verzlana
INN óánægður úti á landi“
skrifar:
„Ég get ekki' stillt mig um að
; taka mér penna í hönd, þótt óvan
i ur sé, og skrifa þér nokkrar línur.
I þætti þínum fyrir nokkru segir,
að frá áramótum hafi verið tekið
að loka verzlunum kl. 7 á föstu-
dögum og kl. 1 á laugardögum.
Síðan eru raktar reglur þær, sem
þú segir að gildi um lokunartíma
sölubúða. í lok pistilsins er sagt,
að reglur þessar gildi um land
allt.
Það var þessi endir, sem ég rak
augun í, og mér fannst ég verða
að biðja þig fyrir þessa spurn-
ingu:
Kaupfélagsstjórar og kaup-
menn úti á landi. Hvers vegna
lokið þið ekki verzlunum kl. 7 á
föstudögum og kl. 1 á laugardög-
um?
Við, sem þekkjum til úti á
landsbyggðinni vitum, að þetta
er ekki gert. Ég vil eindregið
beina þeim orðum til þeirra, sem
hlut eiga að máli, að þeir taki
nú þegar upp sama fyrirkomulag
og er í höfuðstaðnum og Hafnar-
firði.
Handa
reikningshausum
VELVAKANDI var að blaða í
því góða brezka blaði. The
Daily Telagraph og las þar eins
konar Velvakandadálk. Sá, sem
þá skrifar hefur lagt þessa þraut
fyrir lesendur sína:
Hvernig er hægt að rita allar
heilar tölur milli 1 og 100 með
i tölustafnum 4 einum saman?
Þetta mun vera unnt, en að
sjálfsögðu verður að grípa til
ýmiss konar stærðfræðitákna.
Þó má umritunin ekki vera nema
einn liður í stærðfræðilegri merk
ingu. Sumar tölur er svo auðvelt
að eiga við, að barnaskólabörn
geta leikið. sér að þeim. Þar má
nefna tölurnar 1 og 16 og reyndar
margar fleiri. Aðrar eru verri, en
víst fáar eins slæmar og 73 og 89.
Hvernig væri, að lesendur '. il-
vakanda spreyttu sig á þessari
reikningsþraut nú í ró þeirra
daga, sem fara á eftir harðti
kosningaorrustu?
Ljós í gluggum
VELVAKANDI hitti kunningja
sinn á förnum vegi og tóku
þeir tal saman um kosningarnar
eins og að líkum lætur. Kunning-
inn sagði, að hann hefði að garnni
sínu fylgzt með því, nóttina eftir
kosningar, hvenær slökkt var í
íbúðunum í næstu húsum. Sums
staðar gengu menn til náða á
venjulegum tíma, en það var
óvíða. Mikill og sístarfandi komm
únisti skammt frá slökkti um
fjögurleytið (úrslit í Reykja-
vík voru þá ókomin), en nokkrir
Framsóknarmenn vöktu eftir úr_
slitunum, en voru þá fljótir að
slökkva. Enginn Alþýðuflokks-
maður þekkist í nágrenninu, en
Sjálfstæðismenn létu margir enn
loga ljós, þegar kunningi Vel-
vakanda hætti athugunuin sínum
og fór að sofa!