Morgunblaðið - 30.04.1958, Blaðsíða 11

Miðvikudagur 30. apríl 1958
MORCrVRT 4 ÐIÐ
11
Valdið yfir sálum mannanna
eftir Gubmund G. Hagalin
Kristján Albertsson hefur búið
erlendis í nærfellt fjórðung ald-
ar, aðeins komið hingað við og
við til stuttrar dvalar. Hann varð
kennari í íslenzku við háskólann
í Berlín árið 1935, og mun hann
hafa gegnt því starfi eitthvað
fram á stríðsárin. Síðan hefur
starfssvið hans verið þar, sem
hann hefur hitt fulltrúa þjóða
frá ýmsum löndum heims.
Á Berlínarárum sínum hefur
Kristján umgengizt daglega
þýzka menntamenn, eldri og
yngri, menn, sem voru meira og
minna veilir í trúnni á réttmæti
og blessun nazismans, hugsjóna-
blindaða bjartsýnismenn, hat-
ramma hefnara og ofstækisfulla
heimsveldissinna, og honum hef-
ur gefizt kostur á að fylgjast með
viðhorfum þeirra á mismunandi
stigum hins nazistíska veldis,
stigi vonglaðrar, en þó uggkenndr
ar sóknar á hinum innri vett-
vangi, auðfenginna sigra út á
við, stórbrotinna og ægile'gra
vopnasigra, þaufkenndrar og ó-
vissrar baráttu og loks þess heift-
úðuga örvæntingarstríðs, sem
lauk með feiknþungu hruni.
Hann hefur séð verkan hinnar
seiðmögnuðu áróðurstækni, sem
einræðisherrar nútímans eiga yf-
ir að ráða, hann hefur horft á
refskák valdastreitunnar, þar sem
líf hefur oftast verið lagt undir,
hann hefur fylgzt með hetjulegri
baráttu einstakra hugsjónamanna
fyrir réttlæti og sannleika, séð
óttann við njósnir og fortöpun
í augum óánægðra, en skelfdra,
og hann hefur heyrt úr fjarska
yminn af kvalaópum hinna
hrjáðu og pynduðu. Og síðan hef-
ur hann haft flestum öðrum ís-
lendingum fremur tækifæri til að
fylgjast með leikunum á taflborði
hins kalda stríðs. Það mundi því
hafa orðið æ skýrara og ægilegra
fyrir sjónum hans með hverju
árinu, sem hefur liðið, að draum-
ur hvers einræðisherra, hvort
sem loppan er rauð eða brún,
verður ekki einungis sá, að
drottna í krafti njósnara, lög-
reglu, fangabúða, kvalatækni,
dauðarefsinga, milljónaherja og
fjölþættra dráps- og eyðingar-
tækja, heldur að ná að lokum
því valdi yfir sálum mannanna,
að þeir kyssi auðsveipir loppuna,
sem réttir þeim náðarbrauðið, og
beri með þolinmæði hins sljóa og
andlega vanaða hverjar þær klyfj
ar, sem á þá kynnu að verða
lagðar.
Því er það, að fagurkerinn
Kristján Albertsson hefur ekki,
þegar hann nú sendir frá sér
skáldrit, kosið að sökkva sér nið-
ur í flóknar sálfræðilegar ráð-
gátur og spekilegar vangaveltur,
ekki lagt út á braut formtækni-
legra tilrauna, ekki einu sinni lát-
ið eftir sér að smjatta á sætleg-
um stemningum og fagurformuð-
um orðum, heldur freistað að
sýna í hefðbundnu leikformi á
sem ljósastan hátt þá ógn, sem
yfir vofir frelsi og þar með menn
ingu alls mannkyns af völdum
þeirra, sem þjóna anda þræl-
dómsins, snúa faðirvorinu upp á
erkióvininn og láta sér þykja
sóma að skömmunum.
II
Af því, sem ráða má af legu
lands þess, er harðstjórinn Arno
ræður, liggur rræst að ætla, að
höfundurinn hafi þar Þýzkaland
nazismans í huga, en auðvitað er
þó leikritinu fyrst og fremst beint
gegn þvi einræði, sem nú ógnar
veröld allri, og að frá leiknum
er ekki gengið fyrr en eftir hina
grimmilegu og blóðugu valdbeit-
ingu Rússa í Ungverjalandi, má
marka af þessum orðum, sem
systir harðstjórans segir við
hann:
„Hvað myndir þú gera, ef þjóð-
in þyldi ekki lengur við — og
þögnin breyttist í öskur og steytti
hnefa, og múgurinn umkringdi
kastala þinn? Myndirðu fyrir-
skipa blóðbað? Kannski kalla út-
lendan her inn í landið til að bæla
niður uppreisn — afturhaldsins?"
í fyrsta þætti, er gerist suður
í Sviss, kynnir höfundur aðstæð-
ur og unga fólkið i leiknum, syst-
kyni, landflótta börn manns, sem
situr í fangabúðum Arnos, og
dóttur harðstjórans, sem ungi
maðurinn hefur látið ræna á
ferðalagi hennar í Sviss í þeim
tilgangi að kaupa við frelsi henn-
ar frjálsræði föður síns og sam-
fanga hans. f samtali systkin-
anna lætur höfundur Mark, unga
manninn, segja:
„Við vorum ytra við nám, þeg-
ar ógæfan dundi yfir land okkar.
Þú mátt ekki halda, að fólk eins
og við hafi hugmynd um, hvað
gerzt hefur, þar sem allt gerist
— í hugum mannanna".
Og ennfremur:
„Þjóð okkar er að byrja að fá
eitthvað af svip ómálga dýra . .
Þá segir Mark um föður sinn
við Lydíu, dóttur harðstjórans:
„Hann var maður gefinn fyrir
að hugsa . . . Og einn af þeim,
sem ekki geta þagað um sann-
færingu sína“.
í samtali þeirra Marks og Ly-
díu kemur það síðan óbeint fram,
að í rauninni hefur hún leitað á
brott og upp í fjallaheiminn sviss
neska sakir þess, að andrúms-
loftið heima fyrir hefur þvingað
hana, þó að hún hins vegar reyn-
ist of stolt til þess að skrifa föð-
ur sínum og láta hann auðmýkja
sig með því að kaupa frelsi henn-
ar, jafnvel þó að hún — af vitn-
eskjunni um gang málanna heima
fyrir — telji ekkert eðlilegra en
að hún eigi í vændum jarðhúsvist
og pyndingar.
Annar þáttur hefst á samtali
Arnos við menningarmálaráð-
herra sinn, hinn unga Novak.
Novak tjáir honum, að ekki sé
allt í sómanum á sviði skáldlistar-
innar, og spyr:
„Getum við látið skáldlistina
lognast út af?“
Arno verður ekki uppnæmur,
og hann segir nokkru síðar:
„Það er ekkert vald til nema
valdið yfir sálum manngpna^. Allt
annað vald er blekking .... List
orðsins á að deyja — því orðið
getur verið hættulegasta sprengi
efni undir sólinni. Maðurinn
verður að læra að búa til sína
flugelda úr hættuminna efni . . .
Undraheimur leikhússins verður
hin drottnandi list framtímans.
Einfaldar sögur, sem gleðja
hjartað, sagðar með öllum töfra-
brögðum leiksviðsins — myndir,
tónar, dans, hljóður leikur og
talkórar, lítt skiljanlegir, en hríf-
andi. Hið dularfulla og háleita
tjáð með hreim og hrynjanda
mannlegra radda. Það verður list
án boðskapar, næstum án hugs-
ana — hrein list . . . “
Harðstjórinn heldur áfram að
fræða hinn unga ráðherra. Hann
segir honum að maðurinn sé ekki
fæddur til að skilja og að öll
vizka hans hafi snúizt honum til
bölvunar. En nú hafi verið ákveð
ið að bjarga manninum með því
að:
„ . . . láta hann vaxa upp eins
og liljugrös vallarins — í ein-
feldni og sakleysi. Við gerum
hann að heilbrigðu hópmenni. Og
gefum honum guðdóm við hans
hæfi: trúna á ríkið. Ríkið verður
forsjón hans og himinn, frá því
og til þess eru allir hlutir ..."
Þeir ræða um dóttur Arnos, og
Novak biður um hönd hennar.
Arno lofar samþykki sínu, enda
segir hann, að Novak sé efni í
sannan einræðisherra, sé einbeitt-
ur og harður, þegar hann sé sann
færður. Og saklaus — eins og
allir einræðismenn hafi verið í
upphafi. Svo heldur Arno áfram
fræðslunni, eftir að Novak hefur
spurt, hvað taka mundi við eftir
daga Arnos, slegið upp á, að þá
mundi helzt vera hægt að hugsa
sér stjórn fárra samhentra
manna:
„Sem hver raundi gæla við
sína sjónskekkju og hver við sinn
metnað — hvern þeirra dreyma
á andvökunóttum um að geta rif-
ið alla hina á hol? Aðeins einn
maður getur séð rétt, viljað rétt,
verið hreinn — sá, sem ekkert
þarf að óttast, af því að hann fer
einn með hinztu völd . . .“
Síðar segir hann:
„Hver er móðir mín, bróðir eða
félagi? Sá, sem gerir minn vilja,
og þar með hins æðsta máttar.
Trúið þér á rétt stjórnandans til
að anda og hrærast'ofar mann-
„En maðurinn spyr: Hvað mik-
ið frelsi fæ ég fyrir vinnu mína?
Arðurinn af erfiði hans er frelsi.
Án þess hefur hann verið rænd-
ur“.
Hún segir ennfremur:
„Markið er, að hver maður —
ekki aðeins þeir ríku — fái sina
hlutdeild í öllum gæðum lífsins".
„Ekki öllum,“ svarar hann.
„Það gleymdist, að frelsið er eitt
af gæðum lífsins. Og öll hin lítils
virði án þess“.
Síðar segir Mark þessi orð:
„Tækni kúgunarinnar hefur
ekki náð fullkomnun fyrr en á
okkar öld. Þess vegna getur svo
farið, að framtíðin beri enga lík-
ingu af liðnum tímum. Og að
ekkert eigi meiri framtíð en harð
stjórn ríkisins og kúgun mann-
legs anda“.
Kriatjaa Alaeiiaa-.
legri tilfinningasemi í 'skýrri,
kaldri hugsun?“
Einmitt þegar Arno hefur svo
komizt til fullrar viðurkenningar
á því, að Novak muni tilvalinn —
ekki einungis sem tengdasonur
hans, heldur líka sem arftaki ein-
ræðisins — berast þær fregnir,
að Lydía sé horfin. Skuldinni
skellir Arno umsvifalaust á Lutr-
in innanríkisráðherra sinn og set-
ur honum tvo kosti: Annan: að
hann játi fyrir rétti að hafa selt
Lydíu í hendur erlends valds í
von um gróða og völd og láti líf
sitt fyrir. Hinn: að ekki ein-
ungis hann hljóti pyndingar og
dauða, heldur líka börn hans og
eiginkona. Svo verður þá Novak
innanríkisráðherra. Honum er
um og ó, en herra hans og meist-
ari segir:
„Reynið þér að herða upp hug-
ann, Novak . . . Nokkur höfuð
verða að falla, en kannski ekki
mjög mörg . . . .“
Næstu tveir þættir gerast í
Sviss í húsinu, þar sem Lydía er
fangi. Hún hefur ekki verið
pynduð, hún hefur haft gnægð
matar, en henni hefur leiðzt. Hún
ræðir við frú Gersko, ráðskonu
Marks, og við Veru systur hans,
síðan hann sjálfan. Hún gefst
ekki upp við að verja föður sinn
og málstað hans, og sitthvað at-
hyglisvert kemur fram í viðræð-
unum Hún segir:
„Skiptir nokkuð máli á okkar
tímum i samanburði við hina
miklu réttlætishugsjón, að hinn
máttarminni sé ekki framar arð-
rændur? Að hver maður fái arð-
inn af erfiði sínu — óskertan?“
Mark svarar:
Hún heimtar að fá að fara —
og hún reiðist Mark. Svo heyrist
allt í einu hvell hringing, og þá
þýtur Lydía inn í fylgsnið. Komu-
menn eru lögreglan, svissnesk
lögregla og fulltrúi frá lögreglu
Arnos. Þeir yfirheyra Mark og
leita í húsinu, en leit þeirra verð-
ur árangurslaus, og svo hverfa
þeir þá á brott. Aftur kemur Ly-
día út úr fylgsni sínu, og þau
Mark taka tal saman. Nú segist
hann munu veita henni frelsi,
kveðst elcki geta haldið henni
fanginni, eftir að hún hafi brugð-
izt svo við komu lögreglunnar
sem raun hafi á orðið. í þessum
svifum kemur lögreglan aftur.
Fulltrúa Arnos hefur grunað hið
sanna. En hann fær ekkert að
gert, því að Lydía segist elska
Mark og hafa dvalizt hjá honum
af frjálsum vilja. Mark hefur
einnig fest ást á henni, og nú vill
hún alls ekki hverfa heim, held-
ur lifa landflótta með Mark. Hann
sýnir henni fram á", að þau muni
hvergi verða óhult fyrir hefni-
gjörnum áhangendum föður henn
ar. Eina ráðið sé, að reyna að
ná sættum við hann. Lydía talar
við hann í síma, kemur aftur og
segir, að hann vilji að þau komi
til hans og leyfi að þau fari aft-
ur úr landi. í ástargleði sinni er
jafnvel Mark fullur af slíkri bjart
sýni, að hann uggir ekki að sér.
Og hið eina, sem Lydía óttast,
er að faðir hennar muni vant fá
afborið, að Lutrin innanríkisráð-
herra og þeir, sem með honum
hafa þegar verið líflátnir, hafi
þá er allt kom til alls, verið tekn-
ir af lífi alsaklausir!
Seinasti þátturinn sýnir til
hlítar, hvar Arno er komið sem
manni og þjóðarleiðtoga. Ótti, tor
tryggni, hatur, hégómagirnd,
hefndarfýsn , knýja hann stig
af stigi varmennsku og grimmd-
ar. Engin ráð eru of lúaleg til að.
vera honutn samboðin, ef hann
hyggur þau hjálpa sér til að koma
sínu fram, engin loforð virt, eng-
ar tilfinningar í heiðri hafðar.
Þá er hann mætir andspyrnu, sem
reist er á rökum manndóms og
drengskapar, dæmir hann jafn-
hiklaust til dauða systur sína,
sem hann á frelsi og ef til vill
fjör að launa, eins og innanrikis-
j ráðherrann nýja, sem nú hefur
j brugðizt honum — og dóttur sína
(jafnt og mannmn, sem hún ann.
| Svo situr hann þá eftir á svið-
inu, einmanalegur og grimmdar-
legur, og bíður þess, að kona
hans komi með styrkjandi og
róandi lyf.
III
Enginn vafi er á, að þjónar ein-
ræðisins hér á landi munu gera
allt hvað þeir geta til þess að
sverta þetta leikrit, þá er það
verður leikið í Þjóðleikhúsinu.
Blöð þeirra munu flytja um það
svívirðingar — og þykjast fyrst
og fremst gera það í nafni list-
arinnar — og Heródesinn ís-
lenzki mun láta það boð út ganga,
að hvarvetna þar, sem menn hitt-
ast, skuli menntamenn komm-
únista og kommúnistasnobb kasta
rýrð á þetta rit. En ýmsir aðrir
munu og þykjast hafa sitthvað
við það að athuga. Menn* munu
telja reyfarakeim af brottnám-
inu og umbúnaði fylgsnisins og
segja með ólíkindum, hvers frjáls
ræðis dóttir einræðisherrans hafi
notið. Vart mun þykja nægileg
grein gerð fyrir ástum þeirra
Marks og Lydíu — og þá eink-
um hughvörfum hennar — og
sumir mundu telja of litla alúð
lagða í að gera einræðisherrann
mannlegan, en Kai Munk þótti
hins vegar leggja svo mikla rækt
við skilning á öðrum sínum ein-
ræðissegg, að hann var fyrir það
vændur um samúð með nazistum
nokkru áður en síðari heimstyrj-
öldin hófst. Þarna er því vand-
ratað meðalhófið. En hvað sem
þessu líður, er þetta leikrit rit-
að af mikilli alvöru og skap-
þunga, persónurnar athyglis-
verðir fulltrúar þess, sem þær
eiga að túlka, tilsvörin yfirleitt
lipur og eðlileg og mörg þeirra
mjög eftirminnileg og oft slíkur
þungi í orðaskiptum og spenna í
atburðarás, að ekki mun leika
vafi á, að með góðri sviðsetningu,
heppilegu vali leikenda og snjöll-
um leik muni það verða áhrifa-
ríkt á leiksviði. Og ef um það
yrði skrifað af jafnmiklum skiln-
ingi á djúpstæðum og alvarleg-
um vandamálum þessara tíma og
fram kemur hjá höfundi þess og
það sjálft gefur tilefni til, mundi
það geta vegið þungt um við-
horf margra, sem ýmist hefur
fram að þessu skort rögg til að
taka. alvarlega afstöðu — eða
vantar þekkingu á fortíðinni til
skynsamlegs samanburðar við nú
tíðina og láta þess vegna berast
fyrir straumi andvaraleysis eða
laðast af lævíslegum áróðri.
IV
Sú var tíðin hér á landi, að
Rússland var — tiltölulega and-
mælalítið — háum tónum lof-
sungið sem fyrirmyndarríki, er
væri komið vel á veg með að
gera að veruleika fegurstu
drauma mannanna um frið,
bræðralag, jafnrétti og velsæld,
þjóðfélag, þar sem einn styddi
annan og engum liðist að ganga á
rétt bróður síns eða rýra arð
hans af vinnunni. Og boðuð var
stefna í bókmenntum, sem væri
í því fólgin, að bént væri ræki-
lega á lýti hins gamla, en veg-
samað hið nýja, sem kæmi fram
undir merki hamarsins og sigð-
j arinnar, tákni komandi himna-
ríkis á jörðu hér, sælustaðar, sem
uppfyllti ekki í öðru lífi, heldur
þessu — og það raunar bráðlega
— hinn ævagamla draum mann-
j kynsins um sæluvist. „Klára vín,
Framh. á bls. 12.