Morgunblaðið - 14.06.1959, Blaðsíða 7

Sunnudagur 14. júní 1959
MORCTJISBL AÐIÐ
7
Var það algengt, að varningur
væri fluttur upp eftir Hvítá?
Um skeið var það algengt.
Bændur áttu margir hverjir
báta, einkum sexæringa og gerðu
þá út frá Suðurnesjum yfir ver-
tíðina. Voru margir bændanna
sjálfir formenn á bátum sínum.
Þegar þeir snéru svo heim í ver-
tíðarlok komu þeir með ýmsan
varning úr kaupstaðnum. Mörg-
um þessara báta var haldið upp
í Hvítá og inn í þverárnar. Dá-
lítil samgöngubót var í þessu.
Bátarnir komust þó nokkuð
langt. í Hvítá komust þeir auð-
veldlega upp að Hvítárbakka og
stundum alla leið upp undir
Kaðalstaði.
Árið 1904 var farið að draga
báta eða pramma upp eftir
Hvítá með varning. Var fenginn
til þess vélbátur. Jóhann Eyjólfs-
son í Sveinatungu var víst frum-
kvöðull í þeim efnum. Stofnaði
hann félag, sem nefnt var Stíg-
andi. Félagið keypti svo bát og
á honum voru fluttar vörur upp
árnar, bæði Hvítá og Norðurá.
Seinna lét félagið smíða flat-
botnaðan bát í Noregi. Var hann
allstór, sennilega 5—10 tonn eða
svo og nefndur „Hvítá“.
J>essi bátur reyndist ekki sem
bezt, vegna straumþunga ánna,
enda var hann opinn og með
prammalagi. Ekki sigldi þessi
bátur annað en upp í árnar, t. d.
fór hann áldrei út á Skaga eða
til Reykjavíkur, svo að mér sé
kunnugt um. En „Hvítá“ kom að
góðu haldi 1911 þegar brúin var
byggð yfir Norðurá, því allt efni
í brúna var flutt með bátnum
alveg upp að brúarstæðinu, sem
er eins og menn vita á móts við
Hauga og Hlöðutún í Stafholts-
tungum.
Magnús Ólafsson í Borgarnesi
átti bát, sem nefndur var „Alda“.
Hann var líka hafður til að draga
báta og fleka upp í árnar og
héldust þessir flutningar þar til
vegir kómu.
En svo að við víkjum rétt sem
snöggvast frá skipum og sigling-
»m. Væri ekki fróðlegt að minn-
ast aðeins á lestarferðirnar áður
en lcngra er haldið?
Jú, það væri margt hægt um
þær að segja. Þá lágu leiðir
manna um algjörar vegleysur, ó-
brúaðar ár og læki. Vegagerð
upp frá Borgarnesi hófst ekki
fyrr en 1904. Venjulegur hest-
burður var um 100 kg., þ. e. 100
pund í hvorum bagga. Frá stærri
bjúörðum hér í héraðinu var
alengt að vinnumaður var sendur
með 8—10 hesta i lest. Færri
hestar voru notaðir, þar sem
þarfir voru minni. Einkum var
farið til verstöðvanna til að afla
fiskifangs. Sérstaklega til ver-
stöðvanna undir Jökli á Snæ-
fellsnesi.
Höfðu ýmsir þann sið að hefja
þær ferðir annan mánudag í
sumri. Sá er einna lengst hélt
uppi þeim ferðum hér í héraði
var Brandur Daníelsson, bóndi og
fræðimaður á Fróðastöðum í
Hvítársíðu. Lá leið hans vestur
með fjöllum allt til Jökuls. Mjög
var Brandur fastheldinn á þessa
venju. Sagt er, að eitt sinn hafi
verið óvenju illfært annan
mánudaginn í sumri, vonzkuveð-
ur og bylur. Brandur lét það þó
ekki aftra sér. Að vísu fór hann
ekki nema til næsta bæjar, — en
ferðin var engu að síður hafin.
Ekki veit ég þó sönnur á þessu
enda kannast Daníel, sonur
Brands, nú bóndi á Fróðastöðum,
ekki við að hafa heyrt föður sinn
segja frá þessu atviki.
Þá hafa hestarnir komið í góð-
ar þarfir.
Samskipti Islendinga og hests-
ins er vissulega efni í langa og
merkilega sögu, — sögu um
ótrúlegustu hetjudáðir manna og
hesta. En beiskar eru einnig
margar minningar um það,
hversu íslendingar hafa lítt met-
ið þær fórnir, sem þessar dásam-
legu skepnur hafa fært okkur til
hagsbóta og bjargar. En nú hef-
ur hesturinn að mestu lokið ínu
mikla starfi um aðdrætti. Æskan
þekkir ekki lengur áhöld þau og
amboð er þar til heyrðu, og ís-
lenzkan er að verða nokkrum
tugum eða hundruðum orða og
Magnús Jónsson
heita fátækari. En hesturinn
hefur samt ekki lokið hlutverki
sínu. Gildi hans er enn mikið og
er vonandi að æskan kunni að
meta hann og hlynni að honum,
eins og hann á skilið. Samskipti
mannsins og hestsins eru göfg-
andi og þroskandi og mættu þeir,
sem rannsaka uppeldismál minn-
ast þess oftar en þeir gera.
En hvenær byrjuðu menn eig-
inlega að ræða um samgöngu-
mál héraðisins?
Það urðu talsverðar almennar
umræður í blöðum og tímaritum
um samgöngumál á árunum fyrir
aldamótin. Valtýr Guðmundsson
hafði þá beitt sér fyrir því mjög
eindregið á Alþingi, að járnbraut
yrði lögð um Suðurlandsundir-
lendið til Reykjavíkur. Vakti það
mál mikla athygli, og jafnframt
deilur. Man ég vísu, sem ort var
um það mál. Hún er að vísu eng-
inn skáldskapur, en gildi hennar
liggur í því, að hún sýnir að hiti
hefur verið í mönnum. Vísan er
Valtýr eimreið fer um Frón.
Flýgur Jens í loftballón.
Klærnar brýna loðin ljón,
Laugi, Bensi og séra Jón.
(Jens Pálsson, prestur í Görðum,
Guðlaugur Guðmundsson, sýslu-
maður Skaftfellinga, Benedikt
Sveinsson, sýslumaður og séra
Jón Jónsson á Stafafelli.)
Má segja, að upp úr aldamótum
hafi vaknað nokkur áhugi á því
að bæta samgöngurnar um og
við héraðið.
Hvenær varð Borgarnes sam-
göngumiðstöö?
Eftir að verzlun hófst í Borg-
arnesi varð þar brátt aðalsam-
göngumiðstöð Borgarfjarðarhér-
aðs. Það mun hafa verið 1878, að
verzlun var stofnsett hér í Borg-
arnesi. Teitur Ólafsson frá Sviðn-
um á Breiðafirði var fyrsti og
eini íbúi Borgarness um þær
mundir. Hann var kallaður
faktor, eins og þá var títt um þá
er voru forstöðumenn verzlana.
Eigandi þessarar litlu verzlun-
ar mun hafa verið Jón Jónsson
frá Ökrum. Reglubundnar skipa-
ferðir til Borgarness hófust þó
ekki fyrr en á síðasta tug 19. ald-
ar. Sjóferðir milli Borgarness og
Reykjavíkur voru fyrst, eins og
ég sagði áðan, aðeins með opnum
skipum. Oft var svalt í þeim
ferðum og slysahætta mikil,
einkum á haustin og á útmánuð-
um. Er það mál fyrir sig.
Verzlanir Jóhanns Lange og
I. P. T. Bryde höfðu þá skip í
förum til útlanda. Skip Lange,
sem var lítið gufuskip, var nefnt
ísland". Það var nú ekki lengi
í förum, því að það strandaði i
Borgarnesi haustið 1904, i sunnan
ofsaveðri.
Verzlanir Bryde, sem staðsett-
ar voru í Vestmannaeyjum og í
Vík í Mýrdal, auk Borgarness,
höfðu um skeið skipið „ísafold“
í förum. Kom það stöku sinnum
í Borgarnes.
Hvenær hófust áætlunarferðir
milli Reykjavikur og Borgar-
ness?
Það er talið, að árið 1891 hefj-
ist fyrst áætlunarferðir með
gufuskipum milli Borgarness og
Reykjavíkur. Var það með gufu-
bátnum Faxa. Eigendur hans
eru taldir hafa verið þeir Sigfús
Eymundsson í Reykjavík,
Andrés Fjeldsted á Hvítárvöll-
um og sennilega einhverjir fleiri.
Að rúmlega missiri liðnu sökk
Faxi á Reykjavíkurhöfn í norð-
anroki. Höfnin var þá skjólgarða-
laus og mjög opin fyrir norðan-
garði. Þess er ekki getið, svo að
ég viti til, að báturinn sá yrði
sjófær eftir það. Ekki varð því
saga hans lengri.
Árið 1893 var báturinn „Elín“
fengin til þessara ferða, en eig-
andi hans var talinn Ottó
Wathne á Seyðisfirði. Sá bátur
var frá Mandal í Noregi. „Elín“
var ekki í ferðum nema til ársins
1895, er hún strandaði í Sraum-
firði á Mýrum, en þar var þá
rekin verzlun. Þess má geta að
verzlunarstaður var í Sraumfirði
fram yfir aldamót. Sjást þar enn
búðarrústir kaupmanna.
Þegar „Elín“ var úr sögunni
var fenginn til ferðanna lítill
norskur gufubátur, á að gizka
70—80 rúmlestir, er „Reykjavík"
nefndist. Var sá bátur yfirbyggð-
ur stafna á milli. Hann slitnaði
upp á Reykjavíkurhöfn 20. janú-
ar 1907, og rak upp í Battaríið
við Arnarhól og eyðilagðist gjör-
samlega. Var þá skömmu síðar
fenginn annar norskur bátur, sem
bar sama nafn. Hann var að ýmsu
leyti betra skip, stærra og hrað-
skreiðara. Strandaði seinni
„Reykjavík“ við Skógarnes vorið
1907, að mig minnir.
Eigendur beggja þessara skipa
rnunu hafa verið norskir, og skip-
verjar sömuleiðis. Að líkindum
hafa þeir fengið styrk úr Lands-
sjóði til að halda þessum ferðum
uppi. Ekki munu þeir þó hafa
verið skuldbundnir til að vera í
förum allt árið. Ferðir máttu víst
falla niður á vetrum.
Þú hefur sýnilega athugað'
vandlega hvaða skip voru í ferð-
um liingað?
Já, ég hef dálítið reynt að
kanna það. Þess vegna kýs ég að
segja nokkuð ítarlega frá þessu.
Það verður ef til vill óþarflega
nákvæmt, en ég vil nú samt gera
það, — ella kynni eitthvað að
gleymast og týnast um þetta, því
ekki er víst að margir aðrir muni
þessa sögu, — og svo er á það að
líta að ég er að verða gamall. Og 1
snúum okkur nú aftur að sjósam-
göngunum.
Árið 1907, og þar til í maí 1908,
var svo í Borgarnesferðum lítið
gufuskip, er „Geraldine“ nefnd-
ist. Jón Árnason frá Heimaskaga
Akranesi átti það skip. Ein-
hverjir kunna að hafa átt í því
með honum, þótt mér sé ekki
kunnugt um það. Hún fórst í rúm
sjó undan Jökli 28. nóvember
1908. Stýrimaðurinn, Jón Árna-
son, sonur Árna bónda Jónssonar
frá Staðarhóli hjá Hvanneyri,
fórst þar ásamt tveim skipverj-
um öðrum. Ætluðu þeir á skips-
bátnum í land, en munu hafa
farizt í lendingu. Skipstjóranum
og öðrum skipverjum tólcst að
bjarga í annað skip.
En stofnuðu ekki héraðsbúar
félag til að annast siglingar milli
Borgarness og Reykjavíkur?
Jú, en það var nú ekki fyrr en
síðar. Vorið 1908 kom til lands-
ins gufubáturinn „Ingólfur‘.
Vilja kunnugir telja hann hafa
verið fyrsta gufuskipið, sem
smíðað var fyrir íslendinga. Það
voru því allmerk tímamót síðast-
liðið vor, því þá voru liðin
fimmtíu ár frá því er íslendingar
létu smíða fyrsta gufuskip sitt.
Það er ekki ómerkilegur áfangi
í sögu eyþjóðar og margs er nú
minnzt nú á dögum, sem ekki er
eins markvert. En þetta hefur
einhvern veginn farið fram hjá
mönnum eða þá að ég hef ekki
orðið þess var, þótt gert hafi
verið..
Meðal þeirra, sem stóðu fyrir
smíði Ingólfs, voru nokkrir Borg-
firðingar, þeirra á meðal Davíð
bóndi Þorsteinsson á Arnbjargar-
læk. Maður rekst býsna víða á
þann karl.
Var ætlunin að bátur þessi sigldi
á hafnir við Faxaflóa og vestur á
Mýrar, en einkum þó milii
Reykjavíkur, Akraness og Borg-
arness. Flutningsþörfin var þar
mest, sérstaklega á haustin, því
að þá hófst í Borgarnesi slátrun
sauðfjár úr öllum byggðum
Borgarfjarðar, og allt vestur
undir Jökul.
Árið 1908 var sett á stofn úti-
bú Sláturfélags Suðurlands í
Borgarnesi m þá var slátrað þar
mörg þúsund fjár. Sláturafurðir
voru aðallega fluttir til Reykja-
víkur, og sjóleiðin aðalflutninga-
Ieiðin. Var svo allt fram yfir
1940, er landleiðin um Hvalfjörð
varð fær.
Með stofnun sláturhúss í Borg-
arnesi var stigið stórt spor í þró-
unarsögu Borgarfjarðarhéraðs.
Þá fengu bændur greidda fjóra
fimmtu hluta sláturfjárverðsins í
reiðu fé. Voru margir léttir í
spori, þegar þeir fengu svo greið
viðskipti. Ég er þeirra skoðunar,
að það hefði verið farsælla fyrir
bændur, að sláturfélög og mjólk-
ursamlög hefðu alltaf verið sér-
stakar, sjálfstæðar stofnanir
bænda, líkt og enn tíðkast í Dan-
mörku. En það er annað mál.
„Tngólfur" var traustur bátur
og burðamikill eftir stærð. En
þann 22. marz 1918, er sigla
skyldi frá Borgarnesi, bilaði gufu
ketill skipsins, svo að það varð
ekki sjófært. Þá voru ekki hér á
landi tæki til að lagfæra slíkar
bilanir og var því selt úr landi
nokkru síðar.
Var veittur slyrkur af almanna
fé til Borgarnesferða?
Það held ég að mér sé óhætt
að fullyrða, svarar Magnús.
Samgöngur um Faxaflóa höfðu
um árabil fyrir 1918 notið nokk-
urs styrks úr landssjóði. Enda fór
svo, að landsstjo .i.n varð að
halda i ppi þessur. s.'mgönga.-n
eftir að „Ingólfur ‘ liiaði. K^rr
þá gufubáturinn „Skjöldur“ naft3t
við sögu. Eigandi hans var Elías
Stefánsson, útgerðarmaður í
Reykjavík.
Bátur þessi var gamall og tal-
inn burðarlítill og sjóskip gott
en all hraðskreiður. Hann var
danskur að uppruna og talinn
fyrsta gufuskip, sem smíðað var
á skipasmíðastöð Burmeister &
Wain í Kaupmannahöfn. Þessi
bátur gat þó ekki fullnægt flutn-
ingsþörfinni. Voru því oft hafðir
mótorbátar í vöruflutningum,
einkum á haustin. Voru það eink-
um tveir bátar, Bifröst, sem var
að nokkru eign Jóns Björnsson-
ar í Borgarnesi og Sigurðar L,
sem að einhverju leyti var eign
héraðsbúa.
En hvenær kom svo Súður-
iandið?
Það var um 1920. Þá var stofn-
að hlutafélag, sem nefnt var
Eimskipafélag Suðurlands h.f.
Keypti félagið danskt gufuskip,
„M. Davídsson", sem hafði lengi
verið í förum milli Kaupmanna-
hafnar og Borgundarhólms en
þótti þá orðið ófullnægjandi á
þeirri leið. Var það yfirbyggt
stafna á milli. Það var talið 217
lestir að stærð. Hlaut skipið heit-
ið „Suðurland", þegar það var
skráð hér.
Nokkrir Borgfirðingar munu
hafa verið hluthafar í félagi
þessu, en einkum voru það þó
Reykvíkingar og Vestmannaeyj-
ingar, sem stóðu að því. „Suður-
landinu" voru sérstaklega ætlað-
ar strandsiglingar um Vestmanna
eyjar og Austfirði, jafnvel allt til
Akureyrar. Það var skrásett í
Reykjavík. Ekki sigldi það til
Borgarness nema í ígripum.
„Suðurlandið" reyndist ekki
happadrjúgt í strandsiglingum og
fór svo að það var eingöngu not-
að til Borgarnesferða. Nokkur
ríkissjóðsstyrkur fékkst til þeirra
ferða. Síðari hluta árs 1931 hætti
„Suðurlandið“ Borgarnesferðum.
Stóð til að leysa félagið upp og
selja skipið. Fjárhagur félagsins
hafði verið erfiður og fremur
hnignandi, enda var skipið farið
að verða nokkuð kostnaðarsamt í
viðhaldi. Hafði það þó reynst
sæmilega í Borgarnesferðum, í
rauninni bezt þeirra skipa, sem
höfðu siglt á þeirri leið.
Hvernig var afgrciðslu þessara
skipa háttað? Hverjir önnuðust
afgreiðslu?
Eftir að skip hófu þær áætl-
unarferðir, sem ég var að tala
um, önnuðust þessir menn af-
greiðslu skipa í Borgarnesi:
Fyrst Teitur Jónsson, en eftir
komu „Ingólfs“ var Sigurður B.
Runólfsson frá Norðtungu af-
greiðslumaður um skeið. Næst
tók ^við afgreiðslustarfinu Magn-
ús Ólafsson. Hann er enn hinn -
hressasti, eins og sást á myndinni í
af honum, sem kom í Morgunblað
inu hér á dögunum, þegar kirkjan
var vigð í Borgarnesi. Magnús !
var afgreiðslumaður yfir 40 ár, ’
eða fram yfir 1950. *
Eignuðust héraðsbúar ekkl
skipið?
Jú, Borgnesingum og öðrum
héraðsbúum þótti að vonum ó-
vænlega horfa um samgöngur,
enda var héraðið þá enn án vega-
sembands við Reykjavík og aðra
landshluta.
Mikið var nú um það rætt
heima í héraði hvað til bragðs
skyldi taka, því ljóst var að stór-
vandræði myndu hljótast af, ef
ekki vrðu gerðar ráðstafanir til
þess að tryggja siglingu í Borgar-
nes. Var það svo í síðari hluta
janúarmánaðar 1932 að ýmsir af
forastumönnum Mýramanna og
Borgarfirðinga komu saman til
íundar í Borgarnesi í því skyni
að stofn hlutafélag til kaupa á
„Suðurlandinu“, sem Borgarnes-
hreppur hafði tryggt sér skömmu
áður.
Manstu hverjir sátu fundinn?
Já, ég man eftir ýmsum fund-
armönnum, en margir þeirra eru
nú dánir. Þarna voru bændurnir
Davíð Þorsteinsson, Arnbjargar-
læk, Hannes Ólafsson, Hvítár-
völlum, Sigurður Fjeldsted,
Ferjukoti, Jósef Björnsson, Svarf
hóli, Jóhann Magnússon, Hamri,
Ennfremur voru þarna úr Borg-
arnesi þeir Magnús Þorbjarnar-
son, Benedikt Sveinsson og Þórð-
ur Þórðarson. Halldór skóla-
stjóri Vilhjálmsson á Hvanneyri
sat einnig fundinn. En auk þess-
Framh. á bls. 23.