Morgunblaðið - 11.10.1959, Síða 6

6
MORVinvnrjoiB
Sunnudagur 11. okt. 1959
Eyjólfur Konráð Jónsson:
Almenningur á að eiga
og reka stórfyrirtœkin
Hugleiðingar um almenningshlutafélög
Grein þessi birtist í síð-
asta hefti tímaritsins
Stefnis og þykir Morgun-
blaðinu rétt að endur-
prenta Lana vegna rang-
færslna Þjóðviljans í gær.
A Sambandsþingi 1957 gerðu
ungir Sjálfstæðismenn samþykkt
ir um stofnun opinnr hlutafé-
laga og almennan verðbréfa-
markað. Landsfundur Sjálfstæð-
isflokksins á liðnu vori staðfesti
síðan þetta stefnuskrárákvæði
yngri mannanna sem stefnu
Sj álf stæðisflokksins.
En ótrúlega lítið hefur 'amt
sem áður verið ritað um þetta
merka mál. í eftirfarandi hug-
leiðingum verður leitazt við að
gena því nokkur skil, ef það
mætti verða til þess, að ein-
hverjir íhuguðu það frekar.
En hvað er þá átt við með
almenningshlutafélagi, og hvað,
er almennur verðbréfamarkað-
ur? í fáum orðum mætti segja
að almenningshlutafélag væri fé-
lagsskapur stofnaður í atvinnu-
skyni með þátttöku sérhvers,
sem leggja vildi fram fé til að
eignast hlut í félaginu í von um
hagnað. Og hinn almenni verð-
bréfamarkaður hefði siðan því
hlutverki að gegna að annast
kaup og sölu hlutabréfanna og
skrá verð þeirra frá degi til
dags eftir framboði og eftirspurn,
rekstrarafkomu fyrirtækisins,
hagnaðarvoninni. Á þann hátt
gætu menn skipt á bréfum sín-
um fyrir önnur, selt þau, ef þeir
þyrftu á fé að halda til eigin nota
og svo framvegis.
Kétt er að staldra hér við og
játa, að ekkert er því til fyrir-
stöðu í dag að stofna og reka
opin hlutafélög, enda þekkja
menn það, að slík félög hafa
verið stofnuð með almennu hluta
fjárútboði. A sama hátt mætti
svo segja, að hlutabréf í slíkum
félögum væri heimilt að selja
hverjum, sem hafa vildi og til
þess þyrfti engan verðbréfa-
markað.
Gallinn er bara sá, að skatta-
lög eru með þeim hætti, að naum
ast er nokkrum manni ætlandi
að leggja fé sitt í slíkt félag,
nema þá af öðrum hvötum en
hagnaðarvon. Þannig er það fyrst
Og’ fremst skattalöggjöfin, sem
breyta þarf í þeim tilgangi að
greiða fyrir stofnun almennings-
hlutafélaga og gera þátttöku í
þeim arðvænlega, þó að hlutafé-
lagalöggjöfin sé einnig gölluð og
þarfnist endurbóta í sama skyni.
Gildi verðbréfamarkaðarins
ætti svo að verða Ijóst af því, að
hann skráir verð bréfanna eins
nærri sannvirði og kornizt verð-
ur og tryggir þannig, að hinn al-
menni hluthafi sé ekki hlunnfar-
inn, þótt allir eigendur hljóti að
sjálfsögðu að taka ófyrirsjáan-
legu tapi á sama hátt og þeir
njóta hagnaðarins. Jafnframt
gæti verðbréfamarkaðurinn svo
sinnt öðrum mikilvægum hlut-
verkum, t. d. sölu annarrá verð-
bréfa, útgáfu veðskuldabréfa,
sem hann ábyrgðist og gengið
gætu kaupum og sölum á sama
hátt og ríkisskuldabréf, o. s. frv.
Hagkvæmur rekstur
Á þessum vettvangi ætti ekki
að þurfa að fara mörgum orð-
um um það, að einkafyrirtæki
séu betur rekin en ríkis- eða bæj-
arfyrirtæki. Á hinn bóginn
kynnu menn að ætla, að almenn-
ingshlutafélögin væru að því
leyti millistig hins venjulega
einkarekstrar og opinbms rekstr-
a , að fjöldi hluthafanna væri
svo mikill og hagsmunir hvers
einstaks svo litlir, að engir hefðu
nægilega hvöl til að veita stjóm-
endum nauðsynlegt aðhald með
þátttöku I kosningum innan fé-
lagxins og heiJbrigðri gagnrýni á
fundun. þess. Mundi þannig gæta
þeirra ágalla, sem hvað mest ber
á hjá stærri samvinnufélögum.
Þessi hætta á þó ekki að vera
raunveruleg og . ber þar margt
til. X fyrsta lagi felst mikið að-
hald í hinni daglegu verðskrán-
ingu hlutabréfanna og birtingu
reikninga, sem endurskoðaðir
ættu að vera af fulltrúum verð-
bréfamarkaðarins, og nákvæm-
um skýrslum um reksturinn. Eft-
ir þessu taka ekki einungis hlut-
hafar, heldur líka þeir, sem i ’eit
eru að góðum stjórnendum ann-
arra fyrirtækja. í annan stað eru
þeir fjölmargir, sem leggja
mundu það á sig að mæta á að-
alfundi eða sendia sitt atkvæði
til að kjósa nýja stjórnendur, ef
illa væri með fjármuni þeirra
farið, þótt litlir væru, enda eiga
menn þar ekkert undir velvild
stjórnendanna, heldur einungis
efnahag fyrirtækisins. En loks er
svo líklegt, að allmargir hluthaf
ar ættu verulega hluti í félaginu,
svo að þá skipti máli hver árs-
arðurinn yrði.
Er raunar fremur ástæða til að
óttast að í einstökum félögum,
sem ekki væru mjög stór, kynnu
tiltölulega fáir menn að reyna
að ná óhóflegum ítökum með því
að kaupa upp hlutabréf, og þarf
að sjálfsögðu að íhuga, hvernig
bezt verði gengið frá löggjöf að
þessu leyti á sama hátt og brýn
nauðsyn er á setningu löggjafar
gegn einokunarhringum.
Að öllu samanlögðu virðist
því mega fullyrða, að almenn-
ingshlutafélögum mundi engu
síðurverða vel stjórnað en þeim
einkafyrirtækjum, sem við nú
þekkjum. Fullyrðing þessi bygg-
ist auðvitað fyrst og fremst á því,
að sama driffjöður knýr fram
góða stjórn almenningshlutafé-
laga og annarra fyrirtækja í
einkarekstri, þ. e. a. s. hagnaðar-
vonin.
Þátttaka almennings
Þegar við höfum nú slegið því
föstu, að almenningshlutafélög
Eyjólfur K. Jónsson
muni skila þjóðarbúinu meiri af-
köstum en ríkis- eða bæjarrekin
fyrirtæki, þá er ekki úr vegi að
víkja frekar að spurningunni:
„safnast ekki hlutabréfin fljót-
lega í hendur hinna efnaðri, svo
að þegar fram í sækir verði ekki
um nein almenningshlutafélög að
ræða?“
Síðar verður vikið að því,
hvernig hægt sé að tryggja, að
félögin verði við stofnun eign
mikils fjölda manna. Vísast hér
til þess, en hins vegar skal nú á
það bent, að enda þótt allmargir
íslendingar eigi verulegar eignir
fram yfir það, sem almennt er,
þá gætu þeir ekki keypt stóra
hluti í hinum almennu hluta-
félögum án þess að selja þessar
eignir sínar. Þær kæmust þá á
annarra hendur og auður þeirra
ríku ykist ekkert. Hitt er svo
auðvitað mál, að almennings-
hlutafélögin koma til með að
ganga misjafnlega eins og önnur
fyrirtæki, svo að þeir, sem eiga
verulega hluti í einu þeirra,
hagnast meir en þeir, sem lagt
hafa fé í annað. Þannig verður að
sjálfsögðu enn tekju- og eigna-
mismunur, þó að ekki verði séð,
að hann ætti að aukast. En þjóð-
félagið hefur það í hendi sér að
jafna þann mun, sem verður á
tekjum einstaklinganna, þó að
ekki verði hér lagt til, að það
verði gert með aðferðum á borð
við hinn svonefnda stóreigna-
skatt. Aðferðirnar til að jafna
tekjur og eignir eftir því sem
heilbrigt getur talizt eru svo
margvíslegar, að jafnvel ráð-
herra Alþýðuflokksins leggur til
að afnema tekju- og eignaskatt,
því að aðrar leiðir séu áhrifa-
ríkari í þessu efni. — Rétt er að
undirstrika það, að ekkert er at-
hugavert við, að almennings-
hlutafélög hagnist verulega, og
er hugsunin ekki sú að ríkisvald-
ið eigi að ganga langt í að jafna
tekjur félaganna sjálfra. Óhóf-
leg ríkisafskipti eru auðvitað
jafn óæskileg af almenningshluta
félögum og öðrum fyrirtækjum,
enda eiga lögmál hins frjálsa
markaðar einmitt að beina fjár-
magninu að hinum arðvænleg-
asta atvinnurekstri. Hins vegar
getur ríkið að vissu marki jafn-
að tekjur einstaklinganna, jafnt
þær, sem þeir fá sem arð úr al-
menningshlutafélögum og aðrar
tekjur.
Formaður S.U.S., Geir Hall-
grimsson hefur bent á það, að
sósíalistar hafi á sínum tíma tal-
ið það glópsku eða þá borgara-
legt áróðursbragð, þegar Sjálf-
stæðisflokkurinn hóf baráttu sína
fyrir því, að sérhver fjölskylda
gæti eignazt eigin íbúð. í dag
nálgumst við þetta mark þó óð-
um. Alveg á sama hátt munu
vinstri-sinnar halda því fram, að
almenningur geti aldrei orðið
þátttakendur í atvinnurekstrin-
um á þann veg, sem hin nýja
stefna Sjálfstæðisflokksins gerir
ráð fyrir. En auðvitað er þetta
hin mesta firra, því að menn geta
byrjað með smáupphæðum, en
síðan aukið við sig eftir því sem
þeim vex fiskur um hrygg.
Leysa þjóðnýtinguna af hólmi
Starfræksla almenningS'hluta-
félaga í eiginlegri merkingu þess
orðs ætti því ekki að vera mikl-
um örðugleikum háð. Og stofnun
þeirra nú þegar væri líka býsna
auðveld. Verður hér á eftir bent
á þær leiðir, sem hægt væri að
fara hið allra fyrsta. En áður er
rétt að vekja athygli á þeirri
staðhæfingu þjóðnýtingarpostula
að stórfyrirtæki geti hér ekki
verið í einkaeign, vegna þess að
engir einstaklingar hafi nægilegt
fjármagn til rekstrarins.
Jafnvel þótt um venjulegt
einkafyrirtæki væri að ræða og
fjármagn það, sem einstakling-
arnir legðu fram, væri tiltölulega
úr
skrifar f
dqqiega lifínu
]
Þægilegt að ferðast
í þotum
FARARTÆKI loftsins taka orð-
ið svo örum breytingum,
að maður hefur ekki við að trúa.
Og eiginlega erum við hætt að
furða okkur á því sem við heyr-
um um það efni.
Samt sem áður þótti mér það
talsverður viðburður í lífi mínu,
er ég fyrir skömmu ferðaðist í
í fyrsta sinn með þotu. Þetta var
þota af Caravelle-gerð, ein af
þeim sem Air-France tók í not-
kun í vor og er nú að setja á
fjölmargar af flugleiðum sínum
innan Evrópu.
Það er ákaflega þægilegt að
ferðast með þessum þotum, ekki
minnsti titringur og enginn ha-
vaði, nema ef setið er í öftustu
sætunum, við mótorana. Þá er
talsverður gnýr er farið er af stað
og lent. Þotan klýfur loftið með
800 km hraða á klst. í 6000 tii
12000 m hæð, flýgur á 45 min.
milli London og Parísar, tveimur
tímum milli Parísar og Róma-
borgar, á fimm tímum frá Paris
til Istanbúl og á þremur og hálf-
um tíma frá París til Berlínar.
Til samanburðar má geta þess að
síðasttalda leiðin tekur 4 tíma og
40 mín. í DC 4.
Caravellan er frönsk þota, út
búin tveimur Rolls Roys mótor-
um, sem komið er fyrir utan á
belgnum, rétt aftan við vængina.
Fyrsta farrými er framan til, en
hið almenna farrými aftast og er
gengið inn í flugvélina upp í stél-
ið.
Mér þótti það satt að segja
skrýtið að svo hraðfleyg og há-
fleyg vél skyldi vera notuð á
jafn stuttri flugleið og London—
París. Þotan gerir lítið annað en
fljúga upp í þessa miklu hæð og
niður aftur. En farþegamir verða
lítið varir við það. Þegar komið
er nær á leiðarenda, vekur flug-
stjórinn athygli á því, að nú
muni hann nota hina nýju hemla,
ef einhver skyldi vilja sjá þá.
Farþegamir líta ,út. Upp úr
vængjunum rís kambur, sem dreg
ur úr ferð flugvélarinnar. Er mér
sagt að þetta sé merkileg nýjung.
En það er engan veginn
friðsamt
ÞAÐ er vissulega þægilegt að
komast á milli fjarlægra
staða á svo auðveldan hátt og á
svo skömmum tíma. En það ligg-
ur við að hraðinn sé of mikill.
Maður er varla búinn að koma
sér vel fyrir í flugvélinni, er kom
ið er á leiðarenda. Flugfreyjurn-
ar hafa ekki tíma til neins. Þær
byrja að þjóta um, strax og vélin
er lögð af stað, til að ljúka skyldu
störfum sínum í tæka tíð. Maður
verður að borða veitingar þeirra,
eins og maður sé í kappáti, og
þær mega varla vera að því að
afgreiða pantaða hressingu, svo
önnum kaínar eru þær við að
selja tollfrjálst áfengi, sígarettur,
Dior-nælonsokka og frönsk ilm-
vötn. Um leið og lagt er upp frá
hverjum stað, leggja þær af stað
aftur eftir vélinni með allan
varninginn á hjólaborði, svo flug-
vélin minnir óþægilega mikið á
sölutorg. Skipulagið um borð er
eins og í þeim flugvélum, sem
fara hægar og þar sem tími er
til að annast farþegana í ró cg
næði, gefr. þeim hressingu, selja
tollfrjálsar vörur o. s. frv. Alit
þetta verður að gera á svo
skömmum tíma, og við það verð-
ur andrúmsloftið ósköp hvimleitt.
E
Hraðinn fer fram úr
skipulaginu
INS er það, þegar komið er
við á mörgum stöðum. Eftir
klukkutíma flug eru kannski allir
reknir út úr flugvélinni, látnir
ganga langa leið að flugafgreiðsl-
unni eða ekið þangað, þar eru
þer látnir bíða í hálf tíma og
síðan er aftur lagt á stað. Eft.r
tveggja tíma flug endurtekur
sama sagan sig. Enginn friður,
engin von um að geta blundáð.
Að sjálfsögðu eru þetta smá-
vægilegir gallar sem auðvitað
verða lagaðir. En það ér auðséð
að hraðaaukningin er of mikil, til
að skipulagning bæði í flugvélun-
um og niðri á völlunum geti
fylgzt með og er það ekki undar-
legt. Seinna mun ég e. t. v. ræða
það mál nánar.
lítill hluti heildarkostnaðarins,
þá hafa stjórnmálamenn ekki
rétt til að rázka með sparifé
þjóðarinnar í illa reknum fyrir-
tækjum. Miklu fremur eiga bank
arnir að hafa vald til að beina
því til arðvænleg. a fyrirtækja
atorkumanna, sem hafa dug og
vit til að hagnýta það til auk-
innar hagsældar þjóðarheildar-
innar. Og þegar um er að ræða
almenn hlutafélög, er enn meiri
ástæða til, að borgararnir sjálf-
ir hafi yfirráð sjfarifjárins. En
auk þess á að fá slíkum almenn-
ingsfyrirtækjum það lánsfé, sem
hægt er að fá erlendis, þó að
stjórnmálamönnunum finnist
sjálfsagt súrt í broti að geta ekki
bent á allt það, sem þeir hafi
gert til uppbyggingar eins og
árátta er orðin hérlendis.
í þessu sambandi má einnig á
það benda, að full ástæða er til
að ætla, að starfræksla almenn-
ingshlutafélaga muni mjög auka
sparnað, því að margir muni
nokkuð til leggja til að eignast
hluti í félögunum, sem ekki hafa
trú á almennri sparifjármyndun.
Ætti sá sparnaður að geta orðið
grundvöllur að nýjum stór-
rekstri, sem ekki ylli verðbólgu,
þar eð sá sparnaður kæmi á und-
an og samhliða framkvæmdun-
um.
Þótt í Landsfundarályktun
Sjálfstæðisflokksins segi ekki,
hvaða atvinnufyrirtæki eigi að
vera í formi almenningshlutafé-
laga, þá virðist liggja beint við,
að það séu ekki eingöngu stór-
fyrirtæki framtíðarinnar, þar sem
þegar í stað mætti hrynda þess-
um hugsjónum í framkvæmd.
Þannig virðist mjög koma til at-
hugunar, að^ t.d. Sementsverk-
smiðjan og Áburðarverksmiðjan,
Skipaútgerðin, Landssmiðjaa og
fleiri ríkisfyrirtæki yrðu falin
almenningi til stjórnar á þann
veg, að hagkvæmissjónarmið ein
réðu stjórn þeirra, en engir póli-
tískir duttlungar. Á sama hátt
gæti Reykjavíkurbær riðið á vað-
ið með því að afhenda bæjarbú-
um t.d. Bæjarútgerðina og Stræt-
isvagnana.
Og þetta er ofureinfalt mál.
Ríki og bær gætu ósköp hæglega
tryggt fjárhagsgrundvöll þessara
fyrirtækja, stofnað um þau al-
menningshlutafélög og afhent
landsmönnum hlutabréfin endur-
gjaldslaust, eða við mjög lágu
verði, t.d. öllum, sem í sveit búa,
bréf í Áburðarverksmiðjunni o.
s. frv. Þannig mætti t.d. hugsa
sér, að Reykjavikurbær gengist
fyrir stofnun almenningshiutafé-
lags um Bæjarútgerðina, tryggði
fjárhag hennar, en losnaði jafn-
framt við frekari fjárútlát. Síðan
væri hlutafé ákveðið —7
milljónir kr. og sérhverjum bæj-
.arbúa sent heim eitt 100 króna
hlutabréf.
Viðskipti með þessi bréf mundu
þegar í stað hefjast. Sumir mundu
ekki kæra sig um nein bréf og
seldu þau, en aðrir mundu aðeins
vilja eiga bréf í einu fyrirtæki
o.s.frv. Auðvitað væri ekki nauð-
synlegt að fara þannig að. Alveg
eins mætti hugsa sér, að öMum
væri í ákveðinn tíma heimilt að
.kaupa aðeins eitt bréf á nafn-
■ verði, en síðan væru bréf þeirra
Isem ekki hefðu neytt réttar sins,
j seld hverjum sem hafa vildi, þó
að þá mætti einnig takmarka
kaup hvers einstaks eða láta verð
bréfamarkaðinn annast skráningu
verðsins, sem þegar mundi
hækka, ef eftirspurn yrði mikiL
Á sama grundvelli mætti gjarnan
í dæmi þvi, sem nefnt var hér að
framan um Bæjarútgerðina, auka
hlutaféð til kaupa á nýjum tog-
urum og öðrum atvinnutækjum.
Erfiðleikarnir eru þannig ekki
ýkjamiklir við að fara inn á þessa
braut, sem vafalaust mundi verða
til þess að stórauka afköst at-
vinnufyrirtækjanna og auðvelda
uppbyggingu stóriðju, sem er hið
brýnasta hagsmunamál íslend-
inga.
Lýðræðinu hætta búin
En þrátt fyrir allt, er það þó
ekki hin hreinefnahagslega hlið
málsins, sem er mikilvægust.
Menn kunna að telja það böl-
sýni, en mér er nær að halda, að
Framh. á bis. 10.