Morgunblaðið - 03.01.1960, Blaðsíða 9

Sunnudagur 3. janúar 1960
M op nr n n r 4 rti ð
9
I»essi skemmtilega mynd var tekin um hátíðarnar. Gullfoss var meðal þeirra skipa, sem lágu í
Reykjavíkurhöfn, fagurlega skreyttur.
REYKJAVÍKURBRÉF
LaugarcL 2. jan.
Naumast í frásögur
fært
Einhvern jóladaginn var sagt
frá því í útvarpi, að í Bretlanai
hefði látizt Halifax lávarður.
Ekki þótti andlát hans samt sæta
meiri tíðindum en svo, að íslenzk
blöð, sem komu út eftir jól, gátu
ekki um það. Halifax lávarður
var þó um langt skeið einn af
helztu stjórnmálamönnum Breta,
Hann varð ungur vara konungur
í Indlandi og sýndi þá frjálslyndi
og samúð með Indverjum. Síðan
varð hann m. a. utanríkisráðherra
og gegndi þeirri stöðu þegar
Múnchen-sáttmálinn var gerður.
Fékk hann eftir á óorð af þvi
sem undanhaldsmaður gegn yfir-
gangi nazista. Ekki munaði samt
nema hársbreidd, að hann yrði
forsætisráðherra vorið 1940 þegar
Neville Chamberlain sagði af sér.
Churchill segir frá atvikum að
þessu í stríðssögu sinni. Eftir að
Chamberlain hafði orðið fyrir
miklum árásum í neðri málstof-
unni, einkum fyrir hrakfarir
Breta í Noregi og duglausa for-
ustu, sem lýst hefði sér í þeim,
ákvað hann að segja af sér, og
kvaddi Churchill á sinn fund kl.
11, hinn 10. maí 1940. Þar var þá
fyrir Halifax lávarður og settust
þeir Churchill við borð gegnt
Chamberlain.
Þá var liatin þögull
Chamberlain skýrði þeim frá
því, að hann væri ráðinn í að
segja af sér og væri þess vegna
spurningin sú, hverjum hann ætti
að ráða konungi til að fela stjórn
armyndun. Churchill segir:
„Hann horfði á okkur báða yfir
borðið.
Ég hefi tekið þátt í mörgum
mikilvægum samtölum á stjórn-
málaævi minni, og þetta var á-
reiðanlega hið þýðingarmesta.
Venjulega tala ég töluvert, en í
þettp skipti var ég þögull." Eru
síðan raktar bollaleggingar
Chamberlains og varð ljóst, aö
hann hefði fremur kosið Halifax
lávarð í sinn stað. Churchill held-
ur .. ram:
„Þar sem ég hélt áfram að
þetóJa, varð mjög löng þögn. Hun
vi; ust áreiðanlega lengri en tvær
minúturnar sem menn þegja vrð
m,nningarathöfnina á vopnahlés-
dagmn. Loks þá talaði Halifax lá-
va, óur. — — — Hann talaði í
nokkrar mínútur, og þegar harm
var búinn, var ljóst að skyldan
mundi lenda á mér — var í raun
og veru lent á mér. Og há fyrst
talaði ég.“
Voíibrigði konungs
Með þessu var þó ekki öllu lok-
ið, því að þegar Chamberlain
gekk á fund konungs, og var bú-
inn að beiðast lausnar, þá áttu
þeir viðræður um hver eftirmað-
ur hans skyldi verða. Georg kon-
ungur VIX. hefur í dagbók sinnr
skrifað:
„Ég stakk auðvitað upp á Hali-
fax.“
Síðan segir konungur frá þvi,
að hann hafi orðið fyrir vonbrigð
um þegar hann heyrði að Halifax
vildi ekki, þar sem „ég taldi
liggja í augum uppi, að H. væri
maðurinn.“ Síðan ákvað konung-
ur að ráðum Chamberlains, að
fela Churchill stjórnarmyndun-
ina. En daginn eftir, 11. maí hinn
sama og Churchill lauk stjórnar-
myndun sinni, ritaði konungur
aftur í dagbók sína: „Ég get ekki
enn hugsað mér Winston sem for-
sætisráðherra — Ég hitti Hali-
fax í garðinum, og sagði honum
að mér þætti leitt að hafa ekki
fengið hann sem forsætisráð-
herra“.
Ekki skal um það sagt, hversu
Halifax hefði tekizt, ef hann hefði
orðið forsætisráðherra Breta vor-
ið 1940, í stað Winston Churchihs.
Staðreynd er, að nú við dauða
sinn er hann nánast gleymdur
maður, a. m. k. utan Englands en
Churchill þegar alviðurkenndur
sem eitt af mikilmennum sögunn-
ar.
Má nuina tvenna
tíma
Tregða þeirra, Chamberlains og
Georgs konungs, til að gera
Churchill að forsætisráðherra,
var þó ekki á sínum tíma eins ó-
skiljanleg og nú virðist. Sá, er
þetta ritar, minnist ætíð viðtals,
sem hann heyrði tvo brezka al-
þýðumenn eiga í réttarhléi í dóms
sal í Lundúnum sumarið 1939, fa
um vikum áður en síðari heims-
styrjöldin braust út. Þá lá í loft-
inu, að mikil tíðindi væru í vænd
um, og ræddu Bretarnir tveir um
hverjum helzt væri treystandi tii
pð ráða við vandann. Þeir nefndu
Churchill, en kom innilega saman
um að hann kæmi ekki til greina.
„Hann bar ábyrgð á óförutn
Breta á Gallipoli vígstöðvunum í
stríðinu mikla, og þegar hann var
fjármálaráðherra, gerði hann
Breta nærri gjaldþrota með geng
ishækkuninni", sagði annar
þeirra og hinn samsinr.ti Á þess-
um árum ríkti rótgróið vantraust
gegn Churchill meðal hárra sem
lágra.
Þegar í harðbakkann sló, og
stríðið brauzt út í september 1939,
var Churchill þó þegar gerður að
flotamálaráðherra og hinn 10. maí
1940, sem sagt, falið að mynda
stjórn. Þremur dögum síðar hélt
hann eina sína mestu ræðu í neðn
málstofunni, þar sem hann mælii
þau orð, sem e. t. v. öðrum frem
ur verða ætíð tengd við nafn
hans:
„Ég hef ekkert að bjóða annuð
en blóð, erfiði, tár og svita.“
Var það spásögn ?
Hin einkennilegu umskipti í
lífi Churchills hljóta að rifjast
upp fyrir, mönnum þegarþeir lesa
grein, sem dr. Helgi Pjeturss skrif
aði í Skírni 1912, þar sem harm
sagði frá heimsókn sinni í neðn
málstofuna brezku. Grein þessi er
endurprentuð í Ferðabók dr.
Helga, sem kom út skömmu fyrir
jólin. Þar segir:
„'Skaði mikill þótti mér að sjá
ekki Winston Churchill ráðherra,
af hinni frægu Marlborough ætt
(eða hvað á að kalla hana); kom
það nokkuð til af því, að mér var
grunur á að aðalstúlku forkunnar
fríðri, sem ég hafði kynnzt dálít-
ið, hefði litizt meir en í meðal-
lagi vel á Churchill, en hann ekni
haft vit á að taka eftir því eða
meta það. Winston Churchill er
sagður manna fríðastur og giftu-
samlegastur, en mér eru dálítið
tortryggilegir þeir, sem lánið leik
ur mjög dátt við í þessum undar-
lega heimi, sem er áreiðanlega
talsvert verri en efni erutil.Væru
þeir lánsamastir, sem mest eru
verðir og mest gæti orðið úr, þá
mundi lengra komið mannkyninu
en nú er, þar sem allar horfur
virðast á, að þetta mikla fyrir-
tæki, sem hefur kostað svo mikið
af kvölum, blóði og tárum, ætli
að misheppnast. Þeir sem halda
að þessi mikil heimur og þessi
litla en í okkar augum þó svo
óendanlega stóra jörð, og allt sem
á henni er og hrærist, sé svona
rétt út í bláinn, og ekki búi þar
neitt meira undir en í fljótu
bragði virðist, þeir skilja auðvit-
að ekki við hvað ég á við. En ég
vona að geta útlistað það betur
seinna, og held áfram að segja frá
enska þinginu."
Hverja skoðun, sem menn hafa
á kenningum dr. Helga Pjeturss,
verður vart um það deilt, að ein-
kennilegt er og eftirminnilegt, að
hann skuli nær 30 árum áður en
Winston Churchill mælti sín
fleygu orð um blóð og tár, ein-
mitt nefna þau í sambandi við
hinn sama mann og á þann veg,
að vart sé þeim að treysta, cr
ekki hafi lent í þeirri raun sem
Churchill og brezka þjóðin sann-
anlega var í stödd, þegar hann
hélt ræðu sína 13. maí 1940.
Margvíslegir
örðugleikar
örðugleikar manna eru mis-
jafnir, og sem betur fer lenda
fæstir í slíkri eldraun sem
Churchill á stríðsárunum. Og
þótt mikils sé um það vert, að
menn standi sig vel er út í vanda
er komið, hvers eðlis sem hann
er, þá er þó þýðingarmeira að
afstýra vandanum, ef unnt er. Að
alásökunarefnið gegn Chamber-
lain, Halifax lávarði og félögum
þeirra, var að ófriðurinn 1939
hefði brotist út vegna undanláts-
semi þeirra áður við nazista. Þess
vegna naut Churchill meira
trausts en þeir meðal almennings,
þegar í ófæruna var komið, þótt
hann bæri miklu fremur en þeir
ábyrgð á herförinni til Noregs,
sem var undanfari þess, að
Chamberlain hrökklaðist frá.
Góðvild mannanna, sem réðu í
Englandi fyrir 1940, efaði enginn,
en þeir létu fljóta sofandi að
feigðarósi, á meðan Churcbill
varaði æ ofan í æ við hættunni.
Þá skorti raunsæi og þess vegna
fór fyrir þeim eins og fór. Ef
menn hafa ekki getu eða þor til
að gera sér grein fyrir vandan-
um, þá tekst þeim ekki að leysa
hann, heldur magnast hann og
eykst í höndum þeirra.
Áramótaliugleið-
mgar
Nú um áramótin hafa menn
venju samkvæmt heyrt og lesið
ræður og greinar forseta íslands
og forsætisráðherra og formanna
stjórnmálaflokkanna. Auðvitað
getst mönnum mismunandi að
þeim boðskap eins og gengur
enda fer hann harla mikið á
misvíxl. Enginn, sem hugleiða
vill málefni þjóðarinnar, getur
þó komizt hjá því, að gera sér
grein fyrir því, að hún er nú í
mikilli hættu stödd. í raun og
veru vita allir‘landsmenn þetta,
en ýmsir vilja leyna sjálfa sig
og aðra, hvers eðlis hættan er.
Þægilegast er að treysta því, að
fljóti á meðan ekki sekkur, ein-
hvern veginn ráðist fram úr öll-
um vanda. Það er sama hugsun-
in, sem stjórnaði gerðum ráða-
manna Breta fyrir seinni heims-
styrjöldina. Ekki var að ástæðu-
lausu, að einn þeirra vitnaði oft
til þess, að Bretar væru vanir að
„muddle through“ að þvælast
einhvern veginn í gegn. Vera
kann, og er þó harla óvíst, að fs-
lendingum tækist með sama hætti
að fleyta málum sínum áfram enn
um sinn, jafnvel þótt allt væn
látið reka á reiðanum.
Víti
V-stjórnarinnar
Stjórnarhættir V-stjórnarinnar
einkenndust mjög af þessum
hugsunarhætti. Þar með er ekki
sagt, að hana hafi, a.m.k. í fyrstu,
skort góðan ásetning. Töluvert
var og til í því, sem forustumenn
hennar sögðu lengi vel, að þeir
ættu öðrum fremur að hafa tök
á að ráða við vandann, Þeir
höfðu sjálfir átt mestan þátt í að
skapa hann. En á þeim sannaðist,
að hægara er að vekja upp draug
en kveða hann niður.
Erfiðleikar okkar íslendinga
koma nú einkum af því, að þjóð-
in hefur lifað og lifir enn um-
fram efni. Jafnvægi hafði tekizt
að koma á fyrir árið 1955. Verk-
föllin miklu á því ári áttu hins
vegar, að sögn forgöngumanna
þeirra, að skapa almenningi
betri lífskjör, en hann hafði bú-
ið við þá um sinn. Víst var þetta
eftirsóknarvert, ef ráðið hefði
dugað. En úrræðið var haldlaust,
því að það var fólgið í því, að
skipta meira en aflað var. Sú
aðferð gat aldrei blessazt eins og
rækilega var fyrir fram bent á
af ýmsum. Varnaðarorðin voru að
engu höfð og þar af kemur verð
bólgan, sem síðan hefur ætið orð
ið erfiðara við að etja.
V-stjórnin lofaði að leysa vand
,ann með varanlegum úrræðum
og skýra þjóðinni hiklaust og rétt
frá því, hvernig komið var. En
þegar verkfallsforingjarnir frá
1955 voru komnir í ráðherrastól-
ana og sáu afleiðingar eigin
verka, féllust þeim hendur. Þeir
lögðu að vísu þungar álögur á
þjóðina hvað eftir annað, en æt-
íð var svo um búið að tjaldað
var til einnar nætur. Bjargráðin
voru botnlaus og hlutu innan
stundar að leiða til enn meiri
örðugleika en áður. Þar af kom
uppgjöfin skammarlega 4. des-
ember 1958, þegar Hermann
Jónasson, sem "átt hafði megin-
þátt í að skipuleggja verkföllin
1955, tók það ráð að hlaupast frá
öllu saman í fullkomnu ósam-
lyndi við félaga sína, eftir að ný
verðbólgualda var risin.
r
Aii ravmsæis
cngu áorkað
Bjargráð V-stjórnarinnar urðu
öll að einskis verðu fálmi og
verra en það, vegna þess að raun
sæið skorti. Þjóðinni var ætíð
sagt, að unnt væri að lækna mein
in án þess að skerða hag al-
mennings. Tvískinnungurinn
náði hámarki vorið 1958, þegar
meiri álögur voru lagðar á en
nokkru sinni áður, en jafnframt
lögboðin kauphækkun. Eftir það
var algjör ófarnaður óumflýjan-
legur. Engin von var til þess að
fólk fengist til þess að taka á sig
byrðar, er því var jafnframt sagt,
af ríkisstjórninni, að því færi svo
fjarri að þörf væri að þyngja
byrðarnar, að þvert á móti væri
með lögboðinni kauphækkun ver-
ið að bæta kjörin!
Alþýðuflokksstjórninni tókst
að leysa sitt takmarkaða verkefni
einkanlega vegna þess að — gagn
stætt fyrirrennara sínum — hafði
hún kjark til að koma beint fram
an að mönnum, og segja hrein-
lega hvers eðlis þær ráðstafanir
voru, sem hún beitti sér fyrir.
Þá var og ekki farið dult með,
að þær væru einungis til bráða-
birgða, að meira þyrfti að gera
áður en yfir lyki.
Sjálfstæðismenn mörkuðu þeg-
ar í desember 1958 leiðina, sem
síðan hefur verið haldin, bentu
á, að bráðabirgðaráðstafanir yrðu
að nægja, þangað til þjóðin hefði
sjálf fengið færi á, með nýrri og
réttlátari kjördæmaskipun, að
mæla fyrir um hvað gera skyldi.
Nú er senn að úrslitaákvörðun-
um komið. Ríkisstjórnin hefur
unanfarnar vikur ósleitilega unn-
ið að samningu skýrslna og grein-
argerða um fjárhagsástand lands
ins. Allt veltur á því, að nógu
rækilega verði skýrt hvernig kom
ið er, og 1 hverju vandinn raun-
verulega er fólginn.
Úrræðin ekki mörg
Urræðin sem um er að velja,
eru ekki mörg. E. t. v. er hægt
í bili að þvælast áfram eftir hinni
troðnu braut V-stjórnarinnar
með því að taka eyðslulán. En
þau fást ekki nema með þeim
skilyrðum, sem lánveitendur
setja. Og nú er svo komið að
öllum venjulegum lánastofnun-
um er lokað fyrir Islendingum.
Erlend lán fást einungis fyrir
íhlutun erlendra ríkisstjórna eða
af þeirra fé. Ef þær veita slíkt
lán, gera þær það sjálfra sín
vegna, en ekki íslendinga Sér-
stakur sjóður ætlaður til að
tryggja öryggi Bandaríkjanna
varð drýgsta gullnáma V-stjórnar
innar. íslendingar verða að hugsa
um sitt eigið öryggi. Ef það getur
farið saman við það að treysta
öryggi annarra, er vel. Þar verð-
um við að treysta okkar eigin
dómgreind en ekki lánveitend-
anna.
Öllum þvilíkum lánum hlyti og
hvaðan sem þau kæmu, að fylgja
harðnandi höft innanlands, aukin
Framh. a bis. 14.