Morgunblaðið - 26.11.1961, Qupperneq 2

2
M O R T. r’ v ” r * *> 1 Ð
Sunnudagur 26. nóv. 1961
(w/c/tte/wtcA

►2
I<* *•> > v
Endurminningar
Bernharðs Stefánssonar
ÉG var að enda við að lesa sér-
stæða og merkilega bók: Endur-
minningar Bernharðs Stefáns-
sonar, fyrrum alþingismanns,
þingforseta og bankastjóra. Ég
legg það lítt fyrir mig að skrifa
ritdóma, en ég get ekki stillt mig
um að biðja Morgunblaðið fyrir
nokkur orð um bók þessa.
Nokkuð er síðan þau tíðindi
spurðust, að Bernharð Stefánsson
hefði að undanförnu notað þær
tómstundir, er honum gáfust eftir
að hafa hætt þingmennsku og
bankastjórn, til að rita hug-
leiðingar um liðna ævi. Hafa á-
reiðanlega fleiri en ég beðið end-
urminninga Bernharðs með eftir-
væntingu. Það er að vísu ekkert
merkilegt, þótt menn gefi út
minningarbækur, því að þær eru
orðnar stór þáttur í bókagerð
þjóðarinnar. Hitt er aftur á móti
í frásögur færandi, að stjórn-
málamaður íslenzkur riti endur-
minningar af. vettvangi stjórn-
málanna. Um íslenzk stjórnmál
síðustu fjörutíu árin hefir ekkert
verið ritað á sagnfræðilegan
hátt. Eru endurminningar Bern-
harðs fyrsta bókin, þar sem í
samhengi er ritað um stjórnmála
þróun á þessu tímabili, að vísu
engan veginn tæmandi, en þó á
þann hátt. að þar er margt að
finna, sem ekki verður lesið í
blöðum eða tímaritum frá þessu
tímabili.
Bernharð Stefánsson er eini
alþingismaður þessa tímabils, er
ritað hefir minningar frá stjórn-
málastörfum sínum, og mun
vafalaust mörgum þykja djarft
að rita um málefni, sem enn eru
í fersku minni og um menn, sem
margir eru enn í miðri orrahríð-
inni. En ekki hvað sízt af þessum
sökum hefir bókarinnar verið
beðið með eftirvæntingu. Og þótt
hispurslaust sé lýst ýmsum þess-
ara ára. þá er með slíkri hóg-
værð og umburðarlyndi ritað um
menn og málefni, að ég hygg eng
an með neinum rétti geta sagt,
að ómaklega sé að sér vagið.
í»ar sem hér -er um endur-
minningar að ræða, er fyrst og
fremst lýst atvikum, sem gerðust
innan flokks höfundar, Fram-
sóknarflokksins. Lýsir höfundur
lipurt og skemmtilega mörgum
atburðum og orðræðum að tjalda
baki, sem varpa ljósi yfir sam-
hengi ýmissa atvika í þeim harð-
vítugu atökum, sem voru á ár-
unum milli 1930 og 1940. öll þessi
ár og 1 igur var Bernharð í for-
ltstuliði Framsóknarflokksins og
kom vitanlega mjög við sögu í
þeim átökum, sem urðu innan
flokksins, en hvarvetna stýrir
hin eðlisbundna réttsýni og sann-
girni penna höfundar svo að mað
ur hefir alltaf á tilfinningunni
að hlutlaus áhorfandi lýsi at-
burðarásinni. Það er varla á færi
margra stjórnmálamanna að lýsa
eigin stjórnmálastörfum af meiri
hlutlægni.
Um stjórnmálaandstæðinga rit-
ar Bernharð af þeirri hófsemi og
drengskap, sem jafnan hefir ein-
kennt alla hans stjórnmálabar-
áttu, og því hefir hann aldrei
óvin eignazt í andstæðingahópi.
Um samherja og vini ritar hann
af djúpum ' skilningi og dóm-
greind. Hvergi gætir kala eða ó-
sanngirni í garð Jónasar frá
Hriflu. ekki einu sinni í frásögn-
inni af því, þegar Jónas með
leynd kallaði saman trúnaðar-
menn Framsóknarflokksins í
Eyjafirði til þess að reyna að'fá
þá til að bregða trúnaði við Bern
harð. Höfundur lýsir af skarp-
skyggni ýmsum atvikum í sam-
bandi við klofning Framsóknar
og stofnun Bændaflokksins, segir
&fencta/i (wbnemtti/i

Bernharð Stefánsson
frá viðleitni Jónasar til þess að
koma í veg fyrir að Ásgeir Ás-
geirsson kæmist til metorða og
lýsir uppgjöri Eysteins og Her-
manns við Jónas. Skemmtilegust
og táknrænust um vinnubrögð
J.nasar Jónssonar er þó sagan
um það, þegar Barði Guðmunds-
son var kjörinn í menntamála-
ráð að undirlagi Bernharðs en
gegn vilja Jónasar.
Bernharð Stefánsson sat á al-
þingi samfellt frá 1923 til 1959
og er því í hópi þeirra þing-
manna, er lengsta þingsögu eiga.
Það er því eðlilegt, að þingstörf-
in séu veigamesti þátturinn í
endurminningum hans. í bókinni
er þó ótal margt annað að finna,
sem er girnilegt til fróðleiks og
skemmtunar, þótt það hafi ekki
eins sérstætt gildi og stjórnmála-
hlið bókarinnar.
Ævistarf Bernharðs Stefáns-
sonar hefir verið fjölþætt og allt
frá æskuárum hafa félagsmála-
störf hans verið þess eðlis að
hann avann sér óskorað traust
samferðanianna sinna. Ungur
markaði hann sér þá braut, er
hann síðan fetaði ótrauður. Hann
segir frá því, að hann hafi ásett
sér að verða þingmaður, þegar
faðir hans féll fyrir Stefáni eldra
í Fagraskógi. Bernharð varð einn
af frumherjum ungmennafélags-
hreyfingarinnar og gerðist
snemma samvinnumaður.’ Hann
var léngi bóndi og kennari í
Öxnadal og við ættbyggð sína
hefir hann haldið mikilli tryggð.
Bók Bernharðs er hreinskilin
og heilsteypt eins og hann er
sjálfur. Þar er ekki að finna neitt
málskrúð eða skáldlegar, há-
stemmdar lýsingar og filosofi.
Frásögnin er blátt áfram en verð
ur þó hvergi þreytandi eða flat-
neskjuleg vegna kímnigáfu höf-
undarins og bjartsýnu lífsvið-
horfa. sem alltaf gægist út úr
frásögninni. Úir og grúir í bók-
inni af skemmtilegum frásögnum
og tilsvörum, sem valda því, að
maður leggur ógjarnan bókina
frá sér fyrr en komið er á síð-
ustu blaðsíðu, og er hún þó um
300 síður. Frágangur bókarinnar
er hinn vandaðasti af hendi
Kvöldútgáfunnar, og hún er
prýdd fjölda mynda.
Endurminningar Bernharðs ná
aðeins til lýðveldisársins 1944 en
hann getur þessí eftirmála, að
hann hafi ritað ýmislegt um hin
síðari ár, sem hann ekki vilji
gefa út að sinni, svo að það geti
ekki orðið notað í pólitískum á-
róðri. Vonandi á hanr. eftir að
rita ítarlega um tímabilið 1944—
1959, er hann hvarx af þingi þvl
að margt merkilegt hefir gerzt
að tjaldabaki stjórnmálasviðsins
á því tímabili.
Ég skal ekkert segja um bók-
menntalegt gildi endurminninga
Bernharðs Stefánssonar, enda
skiptir það engu máli. Sem
stjórnmálamaður þakka ég Bern
harð sérstaklega fyrir bók hans,
því að hún sýnir glöggt, að líf og
starf stjórnmálamannsins mótast
af mannlegri og heiðarlegri hvöt-
um en ýmsir halda. Og sem ein-
lægur vinur míns gamla stjórn-
málaandstæðings óska ég honum
til hamingju með bókina. Hún er
honum til sóma eins og öll hans
verk fyrr og síðar.
Magnús Jónsson.
Gamall vlnur í stássklæðum
Sigurður Breiðfjörð:
Frá Grænlandi
Bókfellsútgáfan Reykjavík
1961.
VIÐ fleira en menn eru minn-
ingar bundnar, og þá ekki sizt
bækur.
Sama árið Og Sigurður gamli
Erlendsson gaf út aðra útgáfu af
Frá Grænlandi, fór hann með bóK
ina vestur á land Og máski víðar,
og bauð hana á bóndabæjum,
ásamt fleiri bókum, sem hann
hafði gefið út. Eg man vel, að
ég stóð við slátt — átti að heita
svo — frammi í Bjargahundruð-
um, þegar aldraður maður, hold-
ugur og ekki líklegur til gangs.
kom iabband.i niður í árdalinn,
yfir brúna Og til okkar sláttu-
mannanna. Hann kvaðst vera að
selja bækur, og ég var fljótur að
leggja frá mér Orfið og stinga
niður ljánum og bjóða gamla
manninum að fylgja honum heim
á bæinn. Eg fékk að kaupa af
honum Frá GrænlandL
Næstu nótt var ég vakinn upp
úr óttu og skyldi fara og smala
kvikfé og leita um leið að ám,
sem vant hafði verið morguninn
áður. Eg stakk bókinni nýju í
barm mér, fór ekki mikið fyrir
henni, og svo flýtti ég mér sem
^ ^ ^
Husqvarna
Emailleraðir pcttar og potta-sett fyrir-
ferðalitlir í eldhússkápnum. Prýði á hverju
matborði. — Tilvalin tækifærisgjöf.
Verzlun G. Zoega hf.
Vesturgötu 6 — Sími 13132.
mest ég mátti við leitina Og smala
mennskuna, gekk hvort tveggja
að óskum. Síðan stuggaði ég án-
um heim á leið og settist við
lestur, sá fyrir mér hrikanáttúru
Grænlands, sá eskimóana, . sem
ég var lítt hrifin af — og síðast
en ekki sízt skáldið Breiðfjörð
ráfa um a rústum fornra ís-
lendingabyggða, lifði mig inn 1
þær tilfinningar, sem hrærðust
þá í brjós'ci hans, en hann hefur
enginn orð um í bók sinni.
Siðan er liðin nærfellt hálf öld
— og svo er þá þetta rit Breið-
fjörðs komið mér í hendur í
stássbúningi Bókfellsútgáfunn-
ar.
Eiríkur Hreinn Finnbogason
hefur búið bókina undir prentun,
og framan við frásögn Breið-
fjörðs er prentuð ævisaga hans
eftir Eirík, og þar er mjög fróð-
leg greinargerð um handrit Breið-
fjörðs og hinar fyrri útgáfur.
Þar kemur það upp úr kafinu,
sem ég vissi eða mundi ekki, að
ég hefði áður séð um getið. Fyrsta
útgáfan, sem önnur útgáfan er
prentuð eftir, er mjög breytt frá
handriti Breiðfjörðs. Unnu þeir
að breytingunni, útgefandinn,
Brynjólfur Benedictsen, og Kon-
ráð Gíslason. Einnig felldu þeir
úr heila kafla. Til dæmis um
breytingarnar má taka þetta:
Handrit Breiðfjörðs:
„Líka fundum við hér undir
hellraskútum bein og veiðarfæri
fornra heiðingja í 6 stöðum, og
voru þau næstum rotin. Græn-
lendingar vildu sem minnst fjalla
um leifar feðra sinna og kváðu
það stýra mundi ljótum draum
um og hvarf ég þá þar frá.“
Síðari hiuti þessa er þannig
í báðum hinum fyrri útgáfum:
„ . . . kváðu þaðan rísa mundu
illa drauma cg óveður svo hörð,
að við fengjum þaðan aldrei með
lífi komizt; báru þeir mig þá
um þetta ofurráða, að ég varð að
láta kyrrt.“
Breytingin veldur engum méin
ingarmun, en virðist með öllu
ástæðulaus, því að þarna er ekki
verið að færa til betra máls. Þó
eru óskiljanlegri aðrar breyting'
ar — svo sem sú, þar sem rang
fært er það, sem Breiðfjörð
skrifar. Hann segir, að þá er ísar
teDDtu skiD. hafi beir. félagar geng
ið útbyrðis og brotið ísinn „fram
an fyrir skipinu", en sumir dregið
það „fram með taugum“. Þarna
hafa þeir Konráð og Brynjólfur
sett krókstjaka í stað tauga.
Sigurður Breiðfjörð
Handrit Breiðfjörðs er til í
Landsbókasafninu, en þó vantar
víða í það. Hefur Eiríkur fylgt
handritinu sem nákvæmast,
nema um stafseningu, en fyllt í
eyðurnar með því, sem stendur
í fyrstu útgáfunni, og er þar mjög
vandséð — Og oftast ekki hægt
að sjá, hverju þar kann að hafa
verið breytt frá handriti Breið-
fjörðs. Þó að ástæða hafi þótt til
að laga orðfæri hans, segir hann
yfirleitt frá á góðu máti, er stutt
orður og oftast gagnorður, Og1 er
illt til þess að vita, að hann virð-
ist ekki hafa átt þess kost að hafa
bók sína stærri eður ýtarlegri,
þótt skrifuð sé hún sakir þess:
„ég veit íslendinga ekki eiga á
sínu máli neinar frásögur um
seinni forlög þessa lands, er þeir
forðum byggðu", og vildi hann
bæta úr þeim skorti. En hann
segir einmg:
„Þó héf ég sem minnst getið
þeirra hluta sem mig sjálfan
áhræra, þar eð það mundi gera
bæklinginn stærri og þeim mun
dýrari kaupendum".
Og ennfremur:
„Það er öngvan veginn ætlun
mín hér að skrifa dagbók yfir
alla viðburði, sem mættu mér á
Grænlandi, því þá yrði bókin
stærri en til var ætlað“.
Nú hörmum við það, sem þá
var talinn kostur á bókinnL
Hún sýnir annars hlið á Breið
fjörð, sem ýmsum er ekki hafa
lesið hana mun koma á óvart.
Það er skyldurækni hans, harð-
fengi og dugnaður, og eins er af
bókinni ljóst. að hann hefur
mikla löngun til að vinna lönd-
um sínum gagn. Hann ekki að-
eins fræðir þá um leifar fornra
Ísíendingabyggða, heldur vill
kenna þeira sitthvað, sem mætti
verða þeim að gagni. Hann lýsir
vandlega refagildrum Grænlend-
inga, sem hann hyggur að mættu
hér koma að notum við eyðingu'
refa, hann lýsir Og hvílúpokum
þeirra, sem þeir gátu lagzt fyrir
í, hvar sem þeir voru staddir, þótt
veður væri mikið og frost hart,
og hann gerir og grein fyrir
kuldafötum Grænlendinga -r»g
bendir á, að íslendingar geti búið
til bæði þau og hvílupokana úr
skinnum, sem þeim séu tiltæk, og
vill hann þannig koma á þeim
raunhæfustu slysavörnum, sem
til gátu komið í þann tíma. En
eins og Danir launuðu ekki Breið
fjörð störf hans, svo sem lofað
hafði verið, eins létu íslendingar
hjá líða að hlíta ráðum hans, og
hefðu þau þó bjargað mörgum
tugum mannslífa, ef eftir þeim
hefði verið farið.
Skáldskaparlaun Breiðfjörðs
urðu einungis lýðhyllin, og þarf
ekki á að minna, hver urðu ævi-
iok hans. Þegar ég kom fyrst til
Reykjavíkur, lét ekki líða á
löngu,unz ég fór og skoðaði leg-
stein hans. Hann var mjög við
liæfi á sinni tíð, — því hverjir,
sem hafa verið í Kvöldfélaginu,
er gekkst fyrir því, að steinninn
var settur á leiðið, þá er hann 1
samræmi við íslenzka alþýðugetu
þe>rrar -tíðar. En hitt er svo ann-
að: Nú er flestum íslendingum
orðið Ijóst, hvert gildi rímurnar
höfðu fyrir íslenzka erfðamenn-
ingu og þá um leið íslfenzka end-
urreisn. Og væri vel til fallið, að
Breiðfjörð væri reistur minnis-
varði sem astsælasta og listfeng-
asta rímnaskáldi þjóðarinnar og
sá varði settur þar ekki allfjarrL
sem Jónas stendur Hallgrimsson.
Jóhann Briem hefur mynd-
skreytt bókina og Atli Már teikn-
að kápu og titilsíðu, en bókin er
prentuð í Odda. Og hún er þeim
öllum til sóma, sem lagt hafa
hönd að útgáfunni, útgefanda,
Eiríki Hrein,i listamönnunum
tveimur Og prentsmiðjunni.
Guðm Gíslason Hagalin.