Morgunblaðið - 11.03.1962, Blaðsíða 8

8
MORGUN BLAÐIÐ
Sunnudagur 11. marz 1962 ')
islenzk tdnlist
á krossgötum
Ljósmyndari Mbl. Sveinn Þormóðsson tók þessa skeir.mtilegu mynd við Skíðaskálann í Hvera-
dölum s.I. sunnudag. Sýnir hún dóttur gestgjaíans í SkíðaskáJanum, Óia Ólasonar, ásamt leik-
félögum sínum fjórum. Hvolparnir voru upphaflega sex, en tveir hafa verið gefnir.
ÞER, sem sljórna verkefnavali
Sinfóníuhljómsveitar fslands og
dagskrárgerð Ríkisútvarpsins,
hafa í vetur sýnt myndarlegan
áhuga á kynningu íslenzkra tón-
verka, Og er það lofsvert, þótt
deila megi um aðferðir. Á tón-
leikum hijómsveitarinnar, sem
haldnir voru í samkomuhúsi Há-
skólans 22. f. m. undir stjórn
Jindridhs Rohans, voru flutt sjö
íslenzk verk eftir jafnmarga höf
unda, þar af þrjú í fyrsta skipti.
Um sama leyti lauk í útvarpinu
flutningi „Sögusinfóníunnar“ eft
tir Jón I.eifs. Hafði höfundur
sjálfur verið fenginn til að „skil-
greina“ verkið í fimm allöngum
erindum, og mun ekki öðru
sinni hafa lagt meira í kynn-
ingu á íslenzku tónverki.
Ýmsir þeir, sem áður hafa
heyrt „Sögusinfóníuna“ í útvarp
inu og kynnzt henni nok’kuð,
munu hafa beðið þess með eftir-
væntingu að heyra „skilgrein-
ingu“ tónskáldsins, í þeirri von,
að hún færði þeim nýjan skiln-
ing á þessu umfangsmikla tón-
verki. En hætt er við, að þeir
hafi orðið fyrir vönbrigðum.
Þau sundúrlausu bröt úr íslend-
ingasögum og Heimskringlu, sem
lesin voru til „skýringar" sin-
fóníunni, kunna að vera órjúfan-
lega tengd henni í h-uga tónskálds
íns, en fyrir almennan hlustanda
er samhengið næsta óljóst og
flestir munu kjósa sínar íslend-
ingasögur „á frummálinu“, ef svo
mætti segja, heldur en í slí’kri
„þýðingu" Meiri fengur hefði
verið að því, ef höfundurinn
hefði gert grein fyrir verki sínu
sem tónverki, en í þá átt var
engin teljandi tilraun gerð. Af
þessu virðist mega draga þá álykt
un, að sinfónían sé ekki hugsuð
fyrst Og fremst sem tónverk, held
ur tilraun til að þýða bókmennt-
ir á mál tónanna.
Slíkar tilraunir eru ekiki nýj-
ung, en villandi er að gefa í
skyn, að fyrirmynd þeirra sé
Beethoven, Hann er hvorki höf-
undur né höfuðskáld þeirrar
stefnu í tónlist, sem kennd er
við „prógram-músík“. Hið eina
af meiri háttar verkum hans, sem
svö gæti flokkazt, er sinfónían
nr. 6 (Pastoral), Og tekur hann
þó fram, að þar sé um að ræða
„tjáningu tilfinninga fremur en
tónamyndir". Og löng er leiðin
úr sveit Beethovens til Stikla-
staða. — „Coriolan" forleikur
Beethovens — er var tilgreindur
sérstaklega sem fyrirmynd eins
þáttarins 1 „Sögusinfóníunni",
hefir ekkert „prógram" frá hendi
höfundarins. Sú útlegging á verk-
inu, sem vitnað var til, er hugar-
smíð síðari tíma manna.
Þótt finna megi dæmi um
„prógram-músík“ allt aftan úr
grárri forneskju, er hún þó, í
þeirri mynd sem hún birtist hér,
fyrst og fremst síð-rómantískt
fyrirbæri, og á því tímabili lifði
hún sitt fclórnaskeið. Höfuðspá-
menn þessarar stefnu í sinfón-
íókri tónlist eru Hector Berlioz,
Franz Liszt og Richard Strauss.
Allir voru þessir menn bráð-
snjallir höfundar. En hverju sæt
ir það þá, að meginhlutinn af
verkum þcirra er á vorum timum
„dauðar nótur“, ef svo mætti
segja?
í'lestir nútímamenn mundu
telja orsökina þá, fyrst og fremst,
að ,prógrara“-tónskáldin ætluðu
tónlistinm hlutverk, sem henni er
óeiginlegt og framandi, minna og
óvirðulegra hlutverk en hún er
kjörin til. Þeir reyndu að gera
drottninguna að ambátt, og eiga
þar þó ekki allir óskipt mál.
Tjáning tónlistarinnar er óhlut
læg, — hafin yfir hlutlæga merk-
ingu. Hún getur ekki einu sinni
gert greinamun á frumhugtökum
eins og já Og nei, þótt beitt sé
öllum áhrifameðölum hennar.
Enn síður getur hún sagt sam-
fellda sögu, lýst atburðarás eða
hugsanakeðju, svo að skilið verði.
Það er jafn fráleitt og hitt, að
hennar mal verði ,.þýtt“ í orðum,
litum eða línum.
Af þessu leiðir það að, hafi
tónverk ekki I sjálfu sér þann
„boðskap“, sem gefur því lífs-
gildi, getur ekkert „prógram“,
engar bókmenntalegar skýring-
ar engin heimspeki bjargað því.
Þetta mega heita almennt viður
kennd sannindi, og því er á vor-
um dögum leitun á tónskáldum,
sem feta í fótspor „prógram"-
tónskáldanna frá öldinni sem
leið.
Og furðulegt má teljast, að í
sama mund og myndlistarmenn
okkar margir hneigjast til óhlut-
lægrar liststefnu, og um svipað
leyti og eitt fremsta skáld ökkar
brýtur við blað í íslenzkri Ijóða-
gerð og sendir frá sér ljóða-
flokk með mottóinu
„A poem should not mean
But be“
skuli í tónlistinni sem eðli sínu
samkvæmt er óhlutlægust allra
iista, koma fram verk, sem ekki
á að „vera“ heldur „tákna“.
Ef til vill má segja, að ekki
sé sanngjarnt að leggja tónlistar-
mat á „Sögusinfóníuna“, ef sú
ályktun er rétt, sem hér að fram-
an var drsgin af ,skilgreiningu“
höfundarins, Fram hjá því verður
þó ekki gengið með öllu, enda
hlýtur sá »ð verða mælikvarðinn,
sem lagður verður á verkið að
lokum.
Þær aðferðir og stilbrögð, sem
beitt er í þessu verki, eru vel
kunn úr öðrum verkum tónskálds
ins. Sjaldnast verður vart veru-
legrar músíkalskrar spennu,
hvorki í línum, hljómsetningu né
hrynjandi. Hugmyndirnar eru fá-
breyttar og meðferð þeirra jafn-
an sviplí’k. Þau margvíslegu blæ-
brigði, sem stór hljómsveit ræður
yfir, eru lítt notfærð, og með-
ferð hljómsveitarinnar er lengst
af furðu einstrengingsleg og
þunglamaleg. Langar tónaraðir,
oft á mörkum tónsviðsins, mjak-
ast fram í samgengu hljóðfalli,
án þess fcó að hreyfast í raun-
inni úr stað Lífræn gagnröddun
er jafn sjaldgæf og eftirminni-
leg stef. Helzta tilbreytingin eru
„þverstæðir" hljómar, sem stund-
um falla eins og axarhögg, en
eru stundum teygðir, þar tíl þeir
enda í einskonar sprengingu, sem
helzt minnir á hnerra. Stefja-
úrvinnsla kemur varla fyrir.
Formið, sem vafalaust mótast af
bókmenntalegu „efni“ verksins,
verður óskiljanlegt sem tónlist-
arform.
Sum þau einkenni, sem hér
hafa verið nefnd, hafa sett sér-
stæðan svip á ýmis smserri verk
tónskáldsins og þar ekki komið
að sök. Nokkur þeirra eiga vafa
laust eftir að verða langlíf í
landinu. En í stóru verki eins og
því, sem nér um ræðir, duga ekki
svo frumstæðar aðferðir til að
halda vakandi áhuga hlustand-
ans. Og hverju orkar sú ræða,
þótt vel sé meint, sem ekki er
hlýtt á með athygli?
Allt þetta verður að segja, eins
og það kemur þessum gagnrýn-
andi fyrir sjónir, þótt hart kunni
að þykja. Hitt væri mikið tóm-
læti, þegar svo rækilega hefir
verið kynnt eitt mesta stórvirki,
sem íslenzkt tónskáld hefir ráð-
izt í, að láta slíkt sem vind um
eyrun þjóta.
Tilraunir okkar fslendinga til
að semja tónlist, að minnsta
kosti að því er tekur til hljóm-
sveitarverka, eru enn á frum-
stigi. Okkur er engin minnkun
að því að A iðurkenna þessa stað-
reynd. Og við munum naumast
að geta búizt við, að viðleitni
ok-kar beri verulegan ávöxt,
nema við höfum kjark til að horf
ast í augu við hana, án allrar
minnimáttarkenndar — og líika
án hroka og mikillætis.
Það þarf engan að undra, þótt
svo sé ástatt. Saga íslenzkrar tón
smíði er stutt, — næstum rétt
að hefjast. Margir höfundarnir,
sem fyrstir íslendinga lögðu til
atlögu við hin stærri tónlistar-
form, eru enn á meðal okkar.
íslenzk hljómsveit, sem risið
getur undir nafni sinfóníuhljóm-
sveitar, er aðeins 12 ára gömul.
Sé þetta haft í huga, má telja
aðdáunarvert, hvað unnizt hefir.
Og er pá ekki minnzt á þau
starfsskilyrði, sem íslenzkir tón-
höfundar hafa búið við að öðru
leyti, flestir og lengst af.
Þetta og fleira kemur í hug-
ann, þegar hlýtt er á tónleika,
sem eingöngu eru helgaðir ís-
lenzkum verkum, eins og síð-
ustu tónlei-kar Sinfóníubljóm-
sveitarinnar voru. Meðal við-
fangsefnanna var líka eitt fyrsta
hljómsveitarverk, sém til varð
hér á latidi og skrifað var fyrir
íslenzka hljómsveit: svítan „Á
krossgötum“ eftir Karl O. Run-
ólfsson, samin 1938. Þeim, sem
þessar línur ritar, er minnisstætt,
þegar þetta verk var frumflutt
hér í Gamla bíói fyrir meira en
20 árum. Það var viðburður, og
verkið er merkur „minjagripur"
í sögu íslenzkrar tónlistar, þótt
auðvelt sé að benda á fyrirmynd
ir þess og ýmsa galla, sem ef til
vill eru' augljóSari nú en þeir
voru í flutníngi þeirrar hljóm-
sveitar, sem verkið var samið
fyrir, þótt ófullkomnari væri.
Það er rétt. sem Karl O. Run-
ólfsson segii í þeim orðum, sem
hann lætur fylgja verkinu í efnis
skrá tónleikanna síðustu: íslenzk
tónlist var á krossgötum, þegar
verkið var samið. Hún er á kross-
götum enn í dag. Raunar er öll
skapandi list alltaf á krossgötum.
Og það er hvorki æskilegt né
eðlilegt, að allir velji sömu göt-
una. Enda sýndu þessir tónleikar,
þótt fjarri fari að öll kurl kæmu
þar til grafar, að tónskáldin hafa
leitað víða til fanga. Sumir hafa
sökkt sér niður í íslenzka þjóð-
lagaerfð og reynt — hver með
sínum hætt — að steypa hana
í mót listarinnar. Aðrir hafa beint
sjónum sínum út á við og veitt
hingað nýjum straumum úr ýms-
um áttum. Ekki verður hér reynt
að gera upp á milli þeirra við-
horfa, sem hafa markað þessar
stefnur. Líklegast má telja, að
hvorugt sé einhlítt, en bæði hafi
til ágætis nokkuð. Sá tími getur
komið, að þau fallist í faðma og
geti af sár íslenzka tónlist, sem
verði sambærileg við beztu afrek
okkar í öðrum listgreinum. En
okkar Sibehus er enn ekki vax-
inn úr grasi, — þaðan af síður
Okkar Beethoven. Og ef svo væri,
hlyti það að teljast margfalt
kraftaverk.
Þrjú verk voru frumflutt á tón-
leikum Sinfóníuhljómsveitarinn-
ar, sem b.ér um ræðir: Svíta í
rímnastíl nr. 1 fyrir sóló-fiðlu,
stroldhljómsveit, pákur og tromm
ur, eftir Sigursvein D. Kristins-
son: „Dimmalimm kóngsdóttir“,
ballettsvíta eftir Skúla Halldórs-
son; og „Landsýn", hljómsveit-
arforleikur, op. 41, eftir Jón
Leifs. Þessara verka verður getið
stuttlega hér á eftir.
Önnur viðfangsefni voru Há-
tíðamars eftir Pál ísólfsson, píanó
konsert Jóns Nordal með ein-
leik tónskáldsins og lagaflokk-
urinn „IJm ástina og dauðann"
eftir Jón Þórarinsson með ein-
söng Guðmundar Jónssonar.
Af frumfluttu verkunum lætur
svíta Sigursvéins D. Kristinsson-
ar minnst yfir sér. Hún gæti ver-
ið samin í tilraunaskyni — eins
og höfundurinn gefur raunar í
skyn í efnisskránni — eða sem
skólaverk. íburður er nokkur í
hlutverki einleiksfiðlunnar, sem
flutt var áf Ingvari Jónassyni,
en að öðru leyti virðist verkið
varla nema hálfunnið. Breytilegt
hljóðfall rímnalaganna nægir
ekki til þess að blása lífi í þessa
tónsmíð, e.rda er meðferð þeirra
ekki sériega hugvitssamleg, og
það verður naumast fundið, að
verkið sé samið af brýnni innri
þörf.
„Dimmalimm kóngsdóttir" eftir
Skúla Halldórsson er ballett-
músík fyrst og fremst og var því
hér ekki j. réttu umhverfi. Þetta
verk ristir ekki djúpt, fremur en
mörg önnur ballett-músík, sem
þó dugar vel til sinnar notkunar,
en margt í því hljómar vel, og
yfir því er blær einlægrar músík-
gleði, þótt hugmyndirnar séu
flestar léttvægar. En til flutn-
ings á tónleikum er það miikils
til of langt. Hefði það verið stytt
allt af þvi til helminga, hefðu
andstæður verksins notið sín bet-
ur og það í heild orðið áheyri-
legra. Þetta hafa mörg hin
fremstu tónskáld gert, þegar
þau hafa hagrætt ballett-músík
sinni til tónleikaflutnings.
Um verk Jóns Leifs er litlu
við að bæta það, sem sagt er
hér að framan um „Sögusinfóníu“
hans. Forleikurinn er, eins og
sinfónían, byggð á hugmyndum,
sem liggja utan sviðs tónlistar-
innar. Árangurinn verður hinn
sami Og þar, og verkin eru svo
lík að yfirbragði, að forleikur-
inn gæti sem bezt verið einn
þáttur sinfóníunnar.
Ætlunin hafði verið að frum-
flytja á þessum tónleikum enn
eitt verk, „Punkta“ eftir Magnús
Blöndal Jóhannsson. Úr því gat
þó ekki örðið að sinni, og ber að
harma það Hlutur yngstu tón-
skáldanna í þessum tónleikum
var minni en æskilegt hefði ver-
ið, því að í þeim hópi eru furðu-
margir velmenntir hæfileika-
menn. Ætla má, að tónleikarnir
hefðu orðið forvitnilegri og fjöl-
breyttari og um leið sýnt sann-
ari mynd islenzkrar tónsmíða-
viðleitni, ef ungu mannanna
hefði gætt þar meir en raun bar
vitni.
Undirritaður hefir verið þeirr-
ar skoðunar, og er enn fastari á
henni eftir þessa tónleika en
fyrir þá, að heppilegra sé að
jafnaði að taka ísl. tónverk eitt og
eitt á efnisskrár venjulegra tón-
leika Sinfóníuhljómsveitarinnar
heldur en að hafa þann hátt á,
sem hér var Það er ætíð vanda-
verk að setja saman efnisskrá tón
leika, þar.nig að viðfangsefnin
„lyfti“ hvert öðru, ef svo mætti
segja fremur en hið gagnstæða.
Þegar bezt tekst til í þessu efni,
geta heildaráhrif tónleika orðið
sterkari og varanlegri heldur en
samanlögð áhrif þeirra einstöku
listaverka, sem flutt eru.
Þegar verkefnavalinu er hina
vegar jafn þröngur staikkur skor
inn og hér verður, er lítil von
til þess, að efnisskrá geti falið
í sér í senn þær andstæður og
þá samsvórun og það jafnvægi,
Framhald á bls. 23,
Kynning nýrra og lítt þekktra verka