Morgunblaðið - 20.10.1962, Síða 9

Laiif'ardagur 20. október 1962.
MORCJ’vnr 4fí!E
9
Jóhann Sveinsson:
Rúnaþekking ís-
Iendingafyrir1200
Kristín Jónsdóttir: Á grasafjalli
Sýning á síðustu verk-
um Kristínar Jónsddttur
MORGUNBLAÐIÐ birti 24.
ágúst sl. úrdrátt frásagnar í
danska blaðinu Folitiken um
flein rúnum ristinn, er fundizt
hefur í Narssaq á Grænlandi.
Segir í Politiken að sögn Morg-
unblaðsins (greinina í Politiken
hef ég ekki lesið), að ekki sé
„áður til þess vitað, að landnáms
menn á Grænlandi hafi þekkt og
iðkað bæði rúnaristur og skáld-
skap um árið 1000. Grænland
var numið frá íslandi, en rúna-
ristur kunnu menn fyrst á ís-
landi um 1200“. Er að sjá, að
þetta sé haft eftir dr. Moltke, sem
mun vera rúnafræðingur (og
greifi að auki). Síðar birti Morg-
unblaðið samtal við Vebæk,
sem er starfsmaður í Þjóðminja-
safninu danska. Kemur þar fram
sama skoðun með nálega sama
orðalagi um rúnaristurnar og
skáldskapinn.
Þessi kenning er mjög villandi
og raunar röng. Það er kunn-
ugra en frá þurfi að segja, að
skáldskapur stóð með miklum
blóma á íslandi um það leyti, er
Grænland byggðist, og eru
mörg nafngreind skáld þá uppi
á íslandi. Má nærri geta, að
Grænlendingar hinir fornu hafa
kunnað að yrkja, þótt lítt fari
sögur af nafngreindum skáldum
á Grænlandi, sem eðlilegt er
vegna heimildarskorts. Og Atla-
mál hin grænlenzku sýna gerla,
að Grænlendingar hafa fengizt
við Ijóðagerð á 11. öld, en þau
munu nálega ágreiningslaust
vera talin ort í Grænlandi, eins
og nafn kvæðisins í handriti
bendir á, og í þeim eru rúnir ein
mitt notaðar sem hugsanamiðill
— „sendibréf“.
Víða £ fslendingasögum er
minnzt á rúnir og notkun þeirra,
þótt lítt verði hér dæmi talin.
Egill Skalla-Grímsson reisir níð-
stöng og ristir Eiríki konungi
blóðöx og Gunnhildi drottningu
níð. Þorgerður, dóttir Egils, rist-
ir Sonatorrek á kefli, að því er
sagan gerir ráð fyrir. Af vísum
Egils sést, að hann hefur haft
góða þekkingu á rúnum og
kunnað rúnaristingar, samanber
þessar vísur:
Rístum rún á horni,
rjóðum spjöll í dreyra. ...
°g:
ISkalat maðr rúnar rísta,
nema ráða vel kunni....
Þótt íslendingasögur verði
ekki taldar góðar sagnfræðileg-
ar heimildir, er öðru máli að
gegna um samtímavísur. Engin
ástæða er til að ætla, að vísur
þessar séu ekki rétt feðraðar.
Eru þær því góð sönnunargögn
um, að Egill hefur haft ágæta
þekkingu á rúnum og kunnað að
rista þær.
f Grágás eru ákvæði um tré-
níð, og segir m.a. svo: „Ef mað-
ur gjörir manni níð og varðar
fjörbaugsgarð, en það er níð, ef
maður sker manni tréníð eða
rístur eða reisir manni níð-
6töng....“ Hér er vitaskuld átt
við níð, rist með rúnum, líkt og
Egill gerði. Ákvæði þessi eru í
báðum aðalhandritum Grágásar,
og lítur út fyrir, að þau séu all-
forn. Þar sem þetta ákvæði var
sett í lögin, virðist tréníð hafa
verið notað títt. í prólógus fyrir
hinum svo kölluðu málfræðirit-
gerðum í Wormsbók Snorra-
Eddu er sagt, að Þóroddur rúna-
meistan hafi samræmt rúnastaf-
rófið og latínustafrófið. Er það
vafalaust Þóroddur Gamlason,
sem getið er í Sögu Jóns biskups
helga og uppi var á 11. og 12.
öld, líklega nokkurnveginn sam-
tímismaður Ara fróða. Hann var
allra manna hagastur, og valdi
Jón helgi hann til kirkjugerðar
á Hólum. Um hann er sögð sú
skemmtilega saga, að „hann var
svo næmur, þá er hann var í
smíðinni, þá heyrði hann til, er
prestingum var kennd iðrótt sú,
er grammatica [latnesk mál-
fræði] heitir, en svo loddi hon-
um það vel í eyrum af miklum-
næmleik og athuga, að hann
gjörðist enn mesti iðróttamaður
í þess konar námi“. Má nærri
geba, að honum hefur ekki orðið
skotaskuld úr að rista rúnir, svo
högum manni.
í hinni þriðju málfræðiritgerð,
sem samin er af ólafi hvíta-
skáldi, er nokkuð um stafróf og
rúnir, og er ekki ólíklegt, að
sumt af þeim fróðleik sé frá
Þóroddi runnið.
í Prestssögu Guðmundar Ara-
sonar segir frá afdrifum Ingi-
mundar prests Þorgeirssonar, en
skip, er hann var á, fórst í Græn-
landsóbyggðum 1189. Fjórtán
vetrum síðar fannst skip þeirra,
„og þá fundust 7 menn í hellis-
skúta einum. Þar var Ingimund-
ur prestur.... Vax var og þar
hjá honum og rúnar þar, er
sögðu atburð um líflát þeirra“.
Hér er átt við vaxspjöld, sem
þægilegt hefur verið að skera
rúnir L
Eins og þau fáu dæmi sýna,
sem hér hafa verið nefnd, virð-
ist auðsætt, að margir íslending-
ar hafa á þremur fyrstu öldum
fslandsbyggðar haft þekkingu á
rúnum og kunnað að nota þær.
Það er því mesta kórvilla að
telja, að landnámsmenn Græn-
lands hafi alls ekki getað rist
rúnir, og ennþá furðulegra er að
halda því fram, að þeir hafi
ekki kunnað að yrkja, þegar
þeir komu frá íslandi. Hvort
tveggja hafa þeir flutt með sér,
eins og íslendingar komu með
þessar íþróttir með sér frá Nor-
egi.
Nokkrir vísindamenn (eink-
um Björn M. ólsen og P. G.
Thorsen) hafa haldið því fram,
að bækur á íslandi hafi framan
af verið skráðar rúnaletri, en
lítinn byr fær sú kenning meðal
vísindamanna nú á dögum. Hitt
er víst, að rúnaþekking hélzt
langt fram eftir öldum á íslandi.
Á 17. öld tók henni að vísu að
hnigna, því að heimskir og of-
stækisfullir klerkar töldu allt
slíkt til galdra og sendu menn,
er rúnir áttu í fórum sínum, oft
og tíðum beint á bálið með að-
stoð veraldlega valdsins. Þagar
danski fornfræðingurinn óli
Worm prófessor vildi fá fræðslu
um rúnir á fslandi, veigruðu
menn sér við að láta uppi þekk-
ingu sína af ótta við galdraof-
sóknir.
Alltítt er að sjá rúnastafi í ís-
lenzkum handritum. Rúnina
þurs (=þ) tóku íslendingar inn
í latínuletur sitt (að nokkru að
engilsaxneskri fyrirmynd), og
það notum við enn í dag. Víða í
handritum eru rúnirnar fé og
maður (en það eru fornu heitin
á rúnunum, sem táknuðu f og
m), og eru þær þá notaðar sem
skammstafanir fyrir þessi orð.
Hitt er satt, að nálega engir
rúnagripir frá því fyrir 1200
hafa varðveitzt, og rúnasteinar
eru engir til þar til rétt fyrir
eða um 1300. En þrátt fyrir skort
sýnilegra minja er engin ástæða
til að ætlá annað en allmargir
íslendingar hafi þekkt og kunn-
að að rista rúnir á tímabilinu
fram að 1200. Fyrir því höfum
í BOGASALNUM stendur nú yfir
sýning á síðustu verkum hinnar
merku listakonu, Kristínar Jóns
dóttur. Nítján málverk eru sýnd
þarna, og hafa þau ekki komið
fyrir almenningssjónir áður,
nema ef vera skyldi eitt eða tvö.
Þótt tala þessara verka sé ekki
sérlega há, má fullyrða, að þessi
fallega sýning gefur góða og
glögga mynd af listakonunni,
Kristínu Jónsdóttur. Sýningin er
mjög vel valin og heildarsvip-
urinn samfeldur og sterkur.
Það er alger óþarfi að kynna
Kristínu Jónsdóttur listmálara
fyrir landsfólkinu. Hún var fyrst
íslenzkra kvenna til að leggja
stund á málaralist og gera þá
listgrein að lífsstarfi sínu. Það
eitt gefur nokkra hugmynd um,
hver skörungur Kristín Jónsdótt
ir var Hún varð það hamingju-
söm að ná miklum og sérstæðum
árangri í beztu verkum sínum,
og hún skóp sér snemma persónu
legan blæ, sem einna gleggst
kemur fram í þeim stemningum
sem henni var svo gjarnt að
byggja verk sín á. Það voru
ljósbrigði náttúrunnar fremur
öðru, er heilluðu hana og hún
notaði til að gæða fyrirmyndir
sínar lífi. Hún náði oft sterkum
og miklum skáldskap í málverk-
ið, byggði myndir sínar með lit
brigðum, sem stundum náðu frá
skugga til sterkrar birtu. Átök-
in milli lita og forma var það,
er hún tefldi djarfast með og
glímdi mest við. Einmitt á þessu
sviði nutu hæfileikar hennar sín
einna beat. Kristín Jónsdóttir
var af þeirri kynslóð, sem upp-
götvaði litauðuga fegurð íslands
og hún lagði fram sinn skerf til
þeirrar myndlistar, sem var sköp
uð í samræmi við það, En það
er einnig annar þáttur í list
Kristínar, sem er engu ómerki-
legri. Það eru kyrralífsmyndir
vér góðar sögulegar heimildir.
Rúnahlutir úr horni eða tré
(rúnakefli) hafa getað verið til,
en glatazt eða eyðzt af tímans
tönn. Þegar ísland byggðist,
hafði sá siður að mestu leyti
verið lagður niður í Noregi að
rista (höggva) rúnir á steina á
gröfum eða við grafir látinna
manna, og þá var varla von, að
landnámsmenn flyttu hann með
sér.
Jóhann Sveinsson.
hennar, sem á stundum, sýna ]
miklu betur en landslög, hverja
áherzlu hún lagði á sjálfa mynd
bygginguna. Þar getur maður
gert sér grein fyrir hvernig hún
hugsar út frá lit og formi á
sjálfu léreftinu, án þess að láta
fyrirmyndirnar ná of sterkum
tökum, heldur vinna í mynd-
flötinn með litum og formum.
Báðir þessir höfuðkostir Kristín
ar Jónsdóttur sem málara koma
greinilega fram á sýningu þeirri
er dætur hennar hafa komið fyr
ir í Bogasal Þjóðminjasafnsins.
Eftir því sem maður kynnist
verkunum á þessari sýningu nán
ar, vekja þau meiri áhuga, og
þau virðast nokkuð seintekin,
að minsta konti sum þeirra, en
svo er oft með góða málaralist
Málverkið af Gullfossi er að vísu
ekki fullunnið frá hendi listakon
unnar, en það verkar sérlega
frískt og lifandi. „Kaldidalur"
er sterk og seiðandi mynd, þung
lyndisleg og alvarleg. „Við Breiða
fjörð" sýnir sólböðuð fjÖU í
mjúkum litum. ,,Á Snæfellsnesi"
er mikið unnið verk, sem lista-
konunni hefur tekizt að gæða
sannfæringarkrafti. Kyrralífs-
myndiranr tvær eru mjög ólíkar
í alla staði, en hafa hvor um sig ]
merkilegan svip. Svo mætti
lengi telja um flest verk á þess-
ari sýningu, en þetta látið nægja
hér.
Þeir, er þekktu Kristinu Jóns
dóttur ,ganga þess ekki duldir,
að svipur hennar er sterkur og
eðlilegur á þesari sýningu. Hún
var ógleymanlegur persónuleiki
sem minnti einna heizt á sumar
persónur sögualdar um myndug
leik áræðni og dugnað. Hún var
fordómalaus gagnvart nýjum
hræringum í myndlist, en hélt
sínu striki og kvikaði ekki frá
þvi, er henni var eðlilegast, og
því uppeldi, er hún hafði hlotið
sem málari. Ungir listamenn
áttu hauk í horni þar sem Krist
ín Jónsdóttir var. Það var aðeins
eitt er vakti fyrir Kristínu Jóns
dóttur með list sinni, að ná þeim
árangri, er henni sjálfri geðjað-
ist og sem hún kraíðist af sjálfri
sér.
Sýning Kristínar Jónsdóttur í
Bogasalnum er einstakt tækifæri
til að kynnast því, er þessi merki
lega listkona vann að síðustu
hérvistardaga sína. Hún var
brautryðjandi, er skóp merkilegt
fordæmi íslenzkum konum og
vann þjóð sinni ómetan'.egt gagn.
Valtýr Pétur^on
Foröyingar
Fjölmenni til fund í Hamarshúsinu við Tryggvagötu
sunnudagin 21. okt. kl. 3.
Fundarefni:
Komandi Lögtingsval.
Sýnd verður kvikmynd frá Foröyum.
Nakrir áhugamenn.
E9á(!egisver$ar-
fundur
mmennur félagsfundur verður haldinn i Þjóðleik-
húskjallaranum í dag og hefst hann með borðhaldi
kl. 12,15. — Dagskrá samkvæmt þegar sendu fund-
arboði. —Félagsmenn eru beðnir um að fjölmenna
á fundinn.
Stjórn félags íslenzkra stórkaupmanna.