Morgunblaðið - 14.03.1963, Page 10

10
UOR CV Tt M.l 4 Bl 9
nmmludagur 14. marz 19M
Lúðvík Krfstjánss on, rithöfundur:
Fáll J. Nolsöe: Föroya Sigrl-
ingrarsöga, L 368 bls. Xórs-
havn 1955, og II, 1856—1940,
384 bls. Xórshavn 1962.
í>ess verður ekki dulist, að ís-
lendingar hafa alla jafna verið
harla támlátir um þjóðfrelsLsibar.
éttu Fsereyinga, og má það heita
undarlegt, þegar haft er í huga,
bve skyldar þessar þjóðir eru
og samdkipti þeirra hafa verið
mikil síðastliðin 80 ár. Við höf-
um orðið furðu gleymnir á , að
við nutum velgerða annarra
þjóða, þegar hæst stóð barátta
Okkar við Dani, og minni ég í
því sambandi á liðsemd Norð-
manna, einkum á árunum 1860
til 1874. Þessi gleymska ásamt
öðru hefur sjálfsagt átt sinn þátt
í því, að siðferðilegur stuðning-
ur okkar við þjóðfrelsismálstað
Færeyinga, sem hefði a,m.k. eftir
1918 átt að geta orðið verulegur,
hefur sérlega lítið sagt til sín.
— Þetta kemur þó ekki til af því,
að við værum ekki minntir á
hann, því að þegar árið 1919
ritaði Jón Helgason prófessor, þá
einungis tvítugur að aldri, ágæta
grein í Skírni, sem hann nefndi:
„Færeysk þjóðernisbarátta." —
Þar minnir hann á hvarf Hjalt-
lands og Orkneyja til Skotlands
og segir síðan:
„ísland og Færeyjar eru eftir.
Við vitunr ekki hvenær röðin
kemur að okkur. En hún er kom-
in að Færeyingum. Þjóðerni
þeirra er í háska. Ef ekki er
tekið í taumana, má vel vera,
að það glatist. — íslandi er það
tjón, sem ekki verður bætt. Við
misssum að vísu ekki hluta af
sjálfum okkur, en þó þann frænd
ann, sem okkur er skyldastur
og líkastur. — Við getum stuft
Færeyinga á marga vegu“.
Við þessu ákalli Jóns Helga-
sonar og ábendingum hans um
það, hveming við gætum veitt
Færeyinigum lið í þjóðernisbar-
áttu þeirra, var daufheyrzt. En
á þeim röskum fjórum áratug-
um, sem liðnir eru síðan Jón
reit Skírnisgrein sína, hefur
margt gerzt og margt breytzt,
m.a. það, að engin ástæða er til
að óttast, að Færeyingar glati
þjóðemi sínu. Þeir, sem eilítið
hafa kynt sér baráttu þeirra
fyrir þjóðfrelsi, athafnir þeirra
til aukinna mennta og menning-
ar og starfsemi þeirra að nýsköp
un í atvinnuháttum, hljóta að
hafa komið auga á þá staðreynd.
Nú er svo komið, að Færeying-
ar eru farnir að skáka íslending-
um i ýmsum menntastörfum. Þeir
gefa út hvert öndvegisritið á
m*n' "*f‘<
ert hliðstætt verk. Páll Nolsöe
þjóðskjalavörður hefur þegar rit
að tvö bindi af siglingasögu Fær-
eyinga, alls 752 bls. og vantar þó
ennn mikið á, að hann hafi lokið
þessu verki. Við fslendingar eig-
um ekki heldur á þessu sviði
neitt sambærilegt rit.
Sérstakt fagnaðarefni er það,
að bœði þessi rit eru byggð á
frumgögnum svo langt sem þau
ná, hér er um nákvæma rannsókn
að ræða, sýnilega stefnt að því,
að gera þessum verkefnum full
skil, en ekki haft í huga að
hrista fram úr ermi sér ein/bvers
konar bók, sem gæti dottið niður
á markað jólanna. Ennfremur
ber að fagna því, að ekki skyldi
látið dragast lengur að semja
þessi rit, því, að þá mundi vafa-
laust margt hafa farið forgörð-
um, sem nú hefur tekizt að
bjárga úr munnlegri geymd.
Ætlunin er að reyna að gera
hér nokkra grein fyrir hinu mikla
riti Páls J. Nolsöe, en að sjálf-
sögðu verður að stikla á stóru,
því að blaðagrein leyfir ekiki
annað.
n.
Hjá eyþjóðum hljóta siglingar
að vera líftaugin, sem allt velt-
ur á, að ekki slitni, og- þar eru
Færeyingar engin undantekning.
Frá náttúrunnar hendi búa Fær-
eyingar ékki við þá auðsæld, að
þeir geti verið sambandslausir
við umheiminn, þangað þurftu
þeir margt að sækja, þótt ekki
væri til annars 'en réttt að
skrimta af. En þegar ofan á það
bættist, að ráð þeirra var í
annarra hendi, þeir voru einvörð
ungu hjáleiga frá búgarði suður
við Eyrarsund, verður siglinga-
sagan jafnframt mergurinn í^Öll-
um athöfnum þeirra til þess að
mega vera frjálsir menn, komast
úr hjáleiguábúðinni og hljóta
óðalsrétt á jörðinni, sem forsjón
in hafði fyrir rösku-m ellefu öld-
um ætlað þeim að byggja og
nytja. Markmið Páls Nolsöe með
hinu mikla riti sínu er að draga
fortjaldið frá sviði þessarar at-
burðasögu, leiða þjóð sína til
kynna á henni, svo að hún megi
við rismál nýs áfanga átta sig á
hvers hún naut og hvað henni
gagnar af því fararnesti til fram
búðar. Þegar ritað er um „Föroya
Siglingarsöga", verður að hafa
þetta í huga, enda hlýtur rauður
þráður hennar að minna hvern
þann, sem við það fæst, ósleiti-
lega á þau vinnubrögð.
Með ötstuttum inngangi er
greint frá landnámi í Færeyjum,
drepið á Grím Kamban, Þránd í
Grötu, Sigmund Brestison o.fl.
Noregi til Færeyja. Óljóst er,
hvernig þær efndir urðu, en úr
okkar sögu þekkjum við brigðin
með skipin sex, og er ekki ólík-
legt, að Færeyingar hafi ein-
hvern tíma fengið að súpa á
svipuðu soði. Höf. hefur fátt fund
ið í myrkviði miðalda um fær-
eyska siglingasögu og er skemmst
af að segja, að sigling til eyj-
anna og verzlun við eyjaskeggja
er svo til óslitið á vegum erlendra
manna eða félaga fram til 1709,
að Danakonungur tekur hana í
sínar hendur.
Á síðari hluta 16. aldar stingur
Magnús Heinason höfði upp úr
móðu sögunnar, en hann hefur
orðið kunnastur allra Færeyinga
sem sjófaramaður og af viðskipt
um sínum við sjórænlngja. Saga
hans er flestum ísl. kunn og verð
það urðu þeir að selja ári síðar
sökum tapreksturs.
Þá er komið að þeim manni í
færeyskri sögu, sem orðið hefur
einna rismestur og eftirtektar-
verðastur, sjálfum Nolseyjar-
Páli, en um hann fjallar þriðj-
ungur af I. bindi siglingarsög-
unnar. Sú mynd, sem maður fær
þar af þessari stórbrotnu hetju,
er ákaflega ljós, og sá kosturinn
mestur, að Páll talar þar sjálfur
við skynjum anda tímans með
hans eigin orðum svo og þeirra,
sem hann á í útistöðum við.
Frumgögnin eru lögð á borðið,
eins og vera ber, úr því að þau
eru á annað borð til. Vitanlega
snýst þáttur Nolseyjar-Póls í
þessu riti einkum um farmennsku
hans, um stöðu hans í færeyskri
siglingasögu, þótt vikið sé að
„Royndin fríða“ — Xeikning af skipi Nolseyjar-Páls.
ur þvi ekki að henni vikið. — ýmsu fleiru í ævi hans. Dr.
Samtíðamaður Magnúsar var Jakob Jakobsen, sá merki lær-
i.'1' , •í'sr’ téJiik .., ’ -nf fibb.
Færeyskar skútur að veiðum á Selvogsbanka
fætur öðru sem ótvírætt tákn
um glöggan skilning á þeirri
nauðsyn að skynja og þekkja
söguna, sem er lykillinn að örlög-
um þeirra, staðfesing á þeirri
gæfu, að hafa ekki týnt sjálf-
um sér eins og nágrannar þeirra,
Hjaltlendingar og Orkneyingar.
Erlendur Paturson lögþings-
maður og núverandi ráðherra
hefur ritað fiskveiðasögu Færey-
inga. Kom I. bindið út í fyrra
sumar, en II. bindið í byrjun
þessa árs. Þótt ég hafi ekki blað-
að nema lauslega í þessu riti, get
ég þó fullyrt, að við eigum ekk-
Þegpr á fyrstu síðu rekur maður
sig á, hve höf. er varfærinn í
ályktunum, þar sem hann víkur
að heimildargildi Færeyingar-
sögu. — Með réttarbót Magnús-
ar konungs Hákonarsonar 1273,
tóku Gulaþingslög gildi í Fær-
eyjum og stjórn landsins, sem
áður hafði verið í höndum lög-
manns og lögþings, var þar með
úr sögunni. Fógeti varð nú æsti
maður eyjanna sem umboðs-
maður konungs og að sjálfsögðu
valinn af honum. í réttarbót
Magnúsar konungs var því heit-
ið að tvö skip sigldu árlega frá
Niels Helgason, en einungis um
þá tvo hefur höf. getað grafið
upp heimildir, er snerta siglinga
sögu Færeyinga á 16. öld. Heim-
ildir, er snerta siglingasögu Fær
eyinga á 16. öld. Heimildir frá
17. öld eru einnig mjög fátæk-
legar og er þá aðeins við getið
þriggja siglingamanna.
fsl. er tamt að m.innast Hólm-
fasts á Brunnastöðum, er þeir
grípa niður í raunasögu einokun
arverzlunar. Færeyingar máttu
lúta svipuðu og við. Ef kóngs
bóndi var staðinn að launverzl-
un, missti hann jarðnæðið, en
ef sama henti óðalsbónda, féll
jörðin undir konung. Páll Nolsöe
hlýtur af eðlilegum ástæðum að
koma nokkuð inn á þetta svið.
Og víst ér margt ófagurt. Aðeins
eitt dæmi: Árið 1636 ef skozkt
fiskiskip statt í Hvalba. Nokkr-
ir Færeyingar róa um borð og
biðja um eina tunnu af korni,
er þeir sögðu tíu heimilisfeður
ætla að skipta milli sín. Þegar
skipstjóri innti eftir, hvað
þeir hefðu til að greiða með,
buðu þeir honum sokkana, sem
þeir voru í.
Um það bil, sem Danir stofna
til fiskveiða hér við land að á-
eggjan Skúla - Magnússonar og
Jóns Eiríkssonar se'tur sig niður
í Færeyjum danskur kaupmaður,
Ryberg að nafni. Hann hafði lát
ið smíða skútu, sem hann hélt
úti til veiða við Færeyjar og
norður við ísland. Hann fékk
leyfi til að verka fiskinn í Fær-
eyjum. Þá kynntust Færeyingar
fyrst saltfiskverkun. En útgerð
Rybergs lánaðist illa og varð því
enlaslepp. Litlu síðar fékk verzl-
unar- og útgerðarfélag í Altona
leyfi til að stunda fiskveiðar á
6 skipum við Færeyjar, en sú
tilraun misheppnaðist einnig og
varð Færeyngum ekki að nein-
um noturA. Loks að geta þess, að
Færeyingar réðust í að kaupa
þilskip með tilstyrk konungsfjár
hirzlunnar, og það gerðu þeir út
við Færeyjar og ísland 1792. En
dómsmaður, samdi um hann
mikið rit (Poul Nolsöe. Livssöga
og irkingar), er kom út 1912 og
var stærsta bókin, sem Færeying
ar höfðu tfl þess t-íma kostað út-
gáfu á og eina vísindaritið á fær-
eysku um sögu eyjanna. Nolseyj-
ar-Páll og skip hans „Roynd-
in fríða hljóta ætið að vera Fær-
eyinigum táknvitar, leiftur'ljós,
sem vísa til miða. Nolseyjar-Páll
fórst með ensku skipi um ára-
mótin 1898 og 1809, aðeins 42
ára gamall, er hann var að sækja
bjargræði fyrir landa sína til
Englands, þá er sjö ára stríðið
stóð sem hæst. Hér er ekki unnt
að fjölyrða um þátt hans í sigl-
ingasögu Færeyinga, en þeim,
sem vildu kynna sér sögu Páls,
má benda á ágæta ritgerð um
hann í Skírni 1925, er Árni Páls-
son prófessor samdi eftir riti dr.
Jakobsens.
. Næstu áratugina eftir fráfall
Nolseyjar-Páls gera Færey-
ingar þráfaldlega tilraunir til
þess að eignast skip, halda uppi
ferðum tfl Danmerkur og jafnvel
tfl íslands og jafnframt að stunda
fiskveiðar. En margt fór úrskeið-
is í sambandi við þessar tilraun-
ir, og átti stjórnarfyrirkomulagið
mikinn þátt í því. Landfógetinn
sat í Þórshöfn. Hann átti að ann-
ast skattheimtuna og var æðsti
lögreglustjóri eyjanna, ennfrem
ur var hann umboðsmaður stift
amtmannsins á Sjálandi, sem
eyjarnar lutu undir. Stundum
hafði fógetinn verzlunina á leigu.
Alþekktur er þessi færeyski máls
hóttur: „Fávur harmar fúta
dæja“ (fár harmar fógetadauða).
öll mál, er vörðuðuð verzlunina,
lutu undir rentukammerið, en
rekstur hennar annaðist verzlun-
arnefnd í Kaupmannahöfn, og
hún skipaði umsjónarmann verzl-
unarinnar í Færeyjum. Af þessu
leiddi, að þegar Færeyingar vildu
reyna að bjarga sér, t.d. með því
að eignast haffær skip og fá að
flytja á þeim vörur mflli Dan-
merkur og eyjanna, fengu þeir
framan í sig, að það væri „dris-
Páll J. Nolsöe,
þjóðskjalavörður Færeyja.
tige Indlbrud paa Hans Majestet*
Anordninger". Eyjaskeggjum
voru af þessum sökum í raun og
veru allar bjargir bannaðar til
framfara, eins og rækilega kemur
fram í siglingasögu Páls Nolsöe.
Einu sinni eignuðust þeir skip
með svipuðum hætti og Norð-
lendinigar „Gránu“ á sínum
tíma. Þetta var skonnorta og
var efnd „Færöe“. Þá vár vöru
skortur í eyjunum sem oftar.
Ekki mátti hún fara til Danmerk
ur að sækja vörur, en rentu-
kammerið gaf allra mildilegast
leyfi til þess, að Færeyingar
mættu kaupa vörur í skipið á
fslandi. Það var þá ekki í kot
vísað eða hitt þó heldur. „Færöe“
kom svo til Reykjavíkur sumarið
1812, en þar var ekkert korn a3
hafa, aðeins dálítið af tóbaki og
svo ýmis varningur, serh nægi-
legt var tfl af í Þórshöfn.
Athyglisvert er, hve margir
Færeyingar hafa gert víðreist á
þessum árum, siglt víða um
heimshöfin, og eru því prýðilega
menntaðir í sjómannafræðum og
með mikla þjálfún í farmennsku,
þegar þeir hverfa aftur heim og
vilja fara að stuðla að því, að
þjóð 'þeirra geti stundað sigling-
ar. Það dugði bara ekki til,
þeir voru ‘ heftir með nýlendu-
hnappheldunni.
Minnisstæðastur verður mér
Mikkjal Miiller, auk Nolseyjar-
Páls, af þeim víðförlu Færey-
ingum, sem Páll Nolsöe segir frá.
Hann virðist hafa verið sérlega
vel ínenntaður og óvenjulegur
hugsjónamaður. Árið 1826 stofn-
aði hann lestrarfélag í Þórshöfn,
en upp af þeim vísi er Landsbóka
safn Færeyja sprottið. Mest á
óvart kemur þó stefnuskrá hana
um viðreisn Færeyja, er hann
semur 1844 og enn er varðveitt
í frumriti. Mottó hennar felst 1
þessu erindi:
Með Lov skal man Land og
Stæderne bygge,
Fædrelandskærlighed Landet
betrygge,
Ved ædel Daad ophjælpe
den Svage^
Med fælles Kraft lindre
Landets Plage.
Mifckjal Múller virðist háfa
verið fágætlega víðsýnn maður.
Ekki er unnt að benda á neitt frá
ísl. endurreisnarmönnum þessa
tíma, sem jafnast á við tillögur
hans.
Sama árið og Mikkjal Múller
semur og setur á blað tillögur sía
ar um viðreisn Færeyja ákveður
rentukammerið að stofna til fisk
veiðitilrauna við eyjarnar í þvl
skyni að kenna Færeyingum að
fiska á þilskipum. Þessar tilraun
ir stóðu yfir í 3 ár, 1844—'1846, ea
Hans A. Clausen, sem þá var
með kunnustu íslendskaupmöna
um, hafði allan veg og vanda
af framkvæmd þeirra fyrir hönd
rentukammersins. Koma fram 1
þessum kafla siglingasögunnar
ýmis skilríki, sem aldrei hafa
verið birt áður og býsna fróð-
legt er að athuga fyrir okkur
fslendinga. En þessar tilraunir
höfðu ekki ýkja mikla þýðinga
fyrir framtíðarfiskveiðar Færey-
inga, að öðru leyti en því, að nú
lærðu þeir tfl hlítar að verka
saltfisk.
m.
Annað bindi „Föroya Siglinga-
söga“ hefst með árinu 1856, en