Morgunblaðið - 11.04.1963, Síða 17

Fimmtudagur 11. apríl 1963
MORC V Htt t. 4 Ð I h
NORÐAUSTUR úr ísafjarðar
djúpi liggja nokkrir firðir, sem
sameiginlega nefnasf Jökulfirð-
ir. Þar er nú litil byggð, og hef-
ur reyndar löngum verið í aust-
ur-fjörðunum. Þó er einn þeirra,
Hrafnsfjörður, all sögulegur, því
þar bjuggu þau Fjalla-Ey vindur
og Halla sín síðustu æviár, og í
túninu á eyðibýlinu Hrafnsfjarð-
areyri í Bæjardal stendur bauta-
steinn Eyvindar.
Vestastur Jökulfjarða er Hest-
eyrarfjörður, og var þar talsverð
byggð um langt skeið. Aldar-
fjórðungur er iiðinn frá því ég
siðast kom til Hesteyrar, en stað-
urinn geymist í bernskuminmng-
um mínum. Raunar er það ekki
þorpið Hesteyri, sem ég á við,
heldur eyrin þar sem síldar-
verksmiðja stóð innar við fjörð-
in. Verksmiðja þessi var venju-
lega kennd við Hesteyri, / þótt
eyrin hafi ýmist verið kölluð
Kálfeyri, Stekkeyri, Gimli eða
Hekla. Eyri þessi er um tvo
kílómetra frá þorpinu, og þar
' reistu Norðmenn hvalveiðistöð
skömmu fyrir síðustu aldámót.
Var stöðinni seinna breytt í
sildarbræðslu, sem Norðmenn
ráku. En þeir höfðu af ýmsu
meira gaman en hugsa um við-
skiptin, og fór svo að stöðina'
eignaðist danskur maður, Hoff-
man Olsen, sem var tengdason-
ur norska eigandans.
Svo var það eitt sinn, þegar
faðir minn var í Stokkhólmi
þeirra erinda að selja Svíum
sild, að Olsen leitar hann uppi
og býður honum verksmiðjuna
til kaups. Varð það úr að Kveld
úlfur keypti stöðina og hóf þar
rekstur sumarið 1927. Var þetta
fyrsta síldarverksmiðjan, sem
rekin var af íslenzku fyrirtæki.
Við vorum nokkur sumur á
Hesteyri tveir unglingar og
frændur úr R.eykjavík, og var
ég þar m.a. síðasta sumarið, sem
verksmiðjan var starfrækt. Þeg-
var ég fór þaðan í síðasta sinn
trúði ég því að ég ætti eftir að
koma þangað aftur. Og ég trúi
því enn, þótt allt sé þar nú í
niðurníðslu, fólkið flutt og hús
öll sennilega komin að falli. Mik
ið var um aðkomufóik á Hest-
eyri á sumrin. Komu margir að
sunnan til sumarvinnu við síld-
ina, en auk þess kom fjöldi
manns frá nærliggjandi byggð-
arlögum eins og Aðalvík, Horn-
vík ofl. Allmargir stúdentar voru
þar saman komnir, en flestir
þeirra þó á togurunum. Voru
þeir ekki alltaf sem blíðastir á
manninif þær fáu frístundir,
sem þeir áttu í landL Bitnaði
það stundum á heimamönnum,
sem ég heyrði stúdentana kalla
„visna Spánverja“. Aldrei lenti
þó í alvarlegum deilum svo ég
muni. En Spánverjanafnbótina
munu stúdentarnir hafa fundið
upp eftir lestur frásagna um
heimsóknir spænskra fiskimanna
á þessar slóðir og víg spænskra
skipsbrotsmanna sumarið 1615.
,Sátt er það að margir heima-
menn komu mér einkennilega
fyrir sjónir, og voru sumir
hverjir ólíkir þeim mönnum, er
ég hafði áður séð. En margan
myndarmanninn gat þar að líta.
Minnist ég sérstaklega Sölva
Betúelssonar frá Hornavík, sem
var okkur stráklingunum sér-
stakiega góður. Sölvi hafði það
aukastarf að vera slátrari stað-
arins. Þegar við frændur snuðr-
uðum það að Sölvi ætti að slátra
földum við okkur stundum bák
við kletta hjá vígvellinum til að
fylgjast með. Sölvi hafði afar
skritna byssu, að því er mér
þótti. Hún var eins og smálúður
í laginu. Setti Sölvi þennan „lúð
ur“ á enni nautgripa eða sauða,
sió á hann með hamri, og skepn-
an féll. Anhars fannst okkur
Sölvi ekkert þurfa á þessum
„lúðri" að halda, hann gæti al-
veg eins fellt nautin með hnef-
unum.
Á Hesteyri vöru Ford-bílar,
sem notaðir voru til flutninga
milli vörugeymsluhúsa og skipa.
Jafnvel fyrir aldarfjórðungi voru
þetta hinir mestu forngripir, en
gengu eins og klukkur undir
umsjón Þórðar heitins Helga-
sonar héðan úr Reykjavík. Benz-
íngjöf og neisti voru sitthvoru
megin undir stýrishjólinu. I
í gólfi voru þrjú stig (pedalar),
hemlar, áfram-gír og aftur á bak
gír. Það var heldur en ekki
sport í þá daga að fá að setjast
undir stýri, stilla handbenzinið,
stíga á áfram-gírinn og þjóta
af stað í opnum bílnum á fullri
ferð umhverfis verksmiðjuna.
Aðkomumenn, sem störfuðu
við verksmiðjuna, bjuggu í stór-
um timburhúsum eða skálum.
Var þeim skipt niður í flokka,
sem hver hafði sina matráðs-
konu. Ein ráðskonan er mér
minnisstæðust, og hét hún Friða.
Mér þótti hún alltaf lagvaxin,
jafnvel þegar ég var miklu minni
en hún. Hún var lotin í herðum,
með sérkennileg augu, og var
ekki laust við að ég væri hrædd-
ur við hana. Það var altalað að
hún væri skyggn, og þurfti ekki
meira til að vekja hræðslu mína.
En Fríða var mesta myndarkona,
og aldrei heyrði ég henni hall-
mælt. Allir, sem hjá henni borð-
uðu, lofuðu eldamennsku hennar
og hreinlæti.
Éins og fyrr segir var síldar-
verksmiðjan tvo kílómetra frá
þorpinu Hesteyri. Á veturna
bjó Friða ein á stöðinni og gætti
húsanna. Ekki var þetta kven-
mannsverk, en Fríða vildi það,
og annaði því að sjálfsögðu eins
og bezt var á kosið. Hesteyring-
ur einn, Eiríkur að nafni, var
birgðavörður og umsjónarmað-
ur við verksmiðjuna á veturna,
en Frlðu var ekkert umhugað
um heimsóknir hans, og fylgdi
honum eins og skuggi þegar
hann kom í eftirlitsferð. Varð
það úr að hún lét á eigin kostn-
að smíða rammgerða slagbranda
og setja fyrir dyrnar á birgða-
geymslunum. Fékk hún sér síð-
an hengilása og læsti öllu sam-
an svo Eiríkur væri ekki að
snuðra þarna.
Annars atrlðis minnist ég í
sambandi við Fríðu. Það var þeg-
ar Jónas Jónsson frá Hriflu, þá-
verandi dómsmálaráðherra, sak-
aði Kveldúlf um að nota svik-
in síldarmál á Hesteyri. Krafð-
isf hann þess að málin yrðu tek-
in og mæld, og var varðskipið
Þór sent vestur til að sækja þau.
Ekki man ég hvort Jónas fór
með sjálfur, en svo segir ein
sagan. Þegar vestur kom var
Fríða ein á stöðinni, og lét hún
hvorki borðalgða sjóliða, dóm-
ara né ráðherrann sjálfan skelfa
sig, og neitaði algjörlegj. að
hleypa þeim inn. Stóð í héillöngu
stímabraki áður en komumönn-
um tókst að sannfæra Friðu um
rétt þeirra til að sækja síldar-
málin. Hitt er svo önnur saga
að málin, sem öll höfðu fengið
löggildingu í Reykjavík, reynd-
ust sum aðeins of lítil, önnur að-
eins of stór, og var Kveldúlfur
algjörlega sýknaður af ákæru
Jónasar.
Síldarverksmiðjan stóð á smá-
eyri undir snarbröttum brekk-
um Kálfeyrarhlíðar, og hét eyr-
in áður fyrr Kálfeyri. Sagt er
að nafnið hafi hún fengið fyrir
ævalöngu, eftir að Strandamað-
ur einn ferðaðist þar um með kú
og kálf á leið til Hesteyrar. Veð-
ur var vont, og við endann á
Kálfeyrarhlíð hrapaði kýrin til
bana niður snarbratta brekku,
og heitir brekkan síðan Kús-
brekka. Kálfinn hrakti hins veg-
ar niður hliðarhornið og fannst
dauður niðri á eyrinni, sem
hlaut niafnið Kálfeyri.
Yfirleitt eru fjöll þarna snar-
brött og gróðurlitil og illt að
fóta sig í brekkunum. Þó komu
menn gangandi langt að til vinnu
En sagt var að vegna brattans
væru heimamenn vanari því að
skriða á fjórum fótum en ^anga
uppréttir. Þótt gróður sé lítill
heyrði ég það eftir Árna Friðr-
ikssyni, sem kom i heimsókn
1932, að hvergi hefði hann séð
fleiri tegundir burkna á einum
stað. Ekki vantaði heldur berja-
lyngið. Þarna var svo krökkt af
krækiberjum og aðalbláberjum,
að víða var hvergi unnt að
setjast án þess að verða berja-
blár á sitjandanum. Og innar-
lega í firðinum var skógur eða
kjarr, sem mun vera einn nyrzti
skógur Islands.
Á lognkyrrum, sólbjörtum
sumardögum var fallegt að sitja
við berjatínslu uppi í fjailshlíð-
inni. í suð-vestri sá út á ísafjarð-
ardjúp á smá svæði milli Sléttu-
ness og Grunnavíkur. Að öðru
leyti var fjörðurinn umlukinn
fjöllum, sem spegluðust í slétt-
um sjónum. I suðri blöstu við
klettar miklir austur af Grunna-
vík, og nefnast þeir Mariuhorn.
Einn klettanna ber nafnið Maríu-
altari, og er sagt að þar hafi
mönnum verið blótað í heiðni.
Mikil síldveiði var flest þau
sumur, sem ég var á Hesteyri,
og stutt að sækja aflann. Aðal-
lega veiddist síldin við ísafjarð-
ardjúp, óg sjaldan var hún sótt
austar en á Húnaflóa. Það var
því oft líf í tuskunum á Hesteyri
og mikið um skipakomur. Þarna
lögðu upp sjö togarar Kveldúlfs
auk leigu- og samningsskipa.
Man ég það eitt sumarið að veið-
in var svo mikil að Kveldúlfs-
togararnir voru látnir hætta síld
veiðum til að unnt væri að af-
greiða samningsskipin. Hafði þá
einn Kveldúlfstogaranna, Þórólf-
ur (skipstjóri Kolbeinn Sigurðs-
son), fengið um 30 þúsund mál,
er hann vab sendur suður. Eftir
þetta var talsverð veiði, og fékk
til dæmis ísafjarðartogari, sem
lagði upp á Hesteyri, 6 þúsund
mál eftir að Þórólfur hætti.
Þegar vel stóð á með lönduh,
gengu sjómennirnir beint til
verks strax og lagzt var að
bryggju. Mokuðu þeir síldinni
í málin, málin síðan hífð upp á
bryggju þar sem hellt var úr
þeim í vagna og síldinni ekið
að síldarþrónum. Tók það stund-
um sólarhring að losa togara, og
unnu sjómennirnir allan timann
án hvildar, eins og þfeir ættu
lífið að leysa. Svo fengu þeir
örstutta hvíld, stundum 2-4 tíma
meðan siglt var á miðin. Þar
voru skipin fyllt á stuttum tíma,
siðan siglt inn til löndunar. Þetta
var þrælavinna, sem ekki var á
alira færi, og gjörólík því, sem
nú þekkist. En marga hef ég hitt
síðan, sem minnast þessara veiða
með sérstakri ánægju.
Oft' voru fleiri skip á innleið
á sama tíma, og var þá ekki
slegið af ferðinni, því sá sem
fyrstur kom að landi, fékk fyrst .
afgreiðslu. Var það hálf óhugn-
anleg sjón stundum að sjá drekk
hlaðinn togara koma siglandi á
fullri ferð fyrir Sléttunesið, liggj
andi á nösunum svo sjórinn
freyddi yfir boröstokkinn. Einn
skipstjóranna, Sigurður Eyleifs-
son á b/v Arinbirni 'Hersi, var
í sérstöku uppáhaldi hjá okkur
tmglingunum. Hann var vanur
að láta okkur heyra í eimflautu
skipsins áður en hann birtist við
Sléttunes, og skipti þá engum
togum að við fórum á harða-
hlaupum niður í kyndistöðina
og svöruðum honum með eim-
íiautu verksmiöjunnar, velstjór-
um og kyndurum til lítillar á-
nægju. Eitt sinn man ég að báð-
jir aðilar voru heldur ríflegir á
kveðjurnar. Lá við að hætta yrði
bræðslu um hríð vegna of mik-
illar gufueyðslu, og minnstu mun
aði að Arinbjörn Hersir hefði
ekki nægan „damp“ til að kom-
ast að bryggju.
Frh. á bls. 19