Morgunblaðið - 25.07.1963, Blaðsíða 11

Fimmtudagur 25. júlí 1963
MORGVNBLAÐ1Ð
n
Kristján Albertsson:
Konungur vor Friðrik attundi
ÚT ER komin í Danmörku fróð-
leg og læsileg bók, prýðilega
myndskreytt, um konung þann
sem ástsælastur varð á íslandi,
Fredrik VIII og hans tid, eftir
Aage Heinberg (C. A. Reitzels
forlag, 1962). Höfundurinn var
hér á landi síðasta sumar til að
viða að sér efni í greinarflokk
handa dönskum blöðum, og bar
þjóð og landi vel söguna. Honum
var vel kunnugt um að eitt
mesta áhugamál Friðriks kon-
ungs hafði verið að reynast Is-
lendingum vel, og að þeir höfðu
metið hann öllan konungum
framar.
Eldri kynslóð man vel hina
björtu sumardaga 1907, þegar
Friðrik konungur heimsótti ís-
land, og vann hvers manns
hjarta með látlausri tigin-
mennsku, en þó ekki sizt fyrir
það, að þjóðin vissi að hann
var af heilum hug að hjálpa
Hannesi Hafstein til þess að
knýja fram róttæka breytingu á
réttarstöðu Islands, svo að þjóð-
imar tvær mættu sættast full-
um sáttum, og íslendingar una
það við það samband við Dan-
mörku, sem allir hugðn að hald-
ast myndi enn um langan aldur.
Friðrik konungur sagði við
mörg tækifæri, að hann hefði
ungur tekið ást á íslandi að arfi
frá föður sínum Kristjáni níunda,
sem oft hafi talað um ferð sína
þangað þjóðhátiðarsumarið 1874,
og ógleymanlegar móttökur ís-
lendinga. Heinberg segir frá því
að sem ungur krónprins hafi
Friðrik tekið tíma í íslenzkii hjá
jafnaldra sínum Þorleifi Jóns-
syni, stúdent, síðar presti á
Skinnastað, og hafi hann lokið
lofsorði á nemanda sinn, sem
eftir það hafi getað skilið ís-
lenzku. Þorleifur helgaði Friðrik
krónprins útgáfu sína á Harðar
sögu Hólmverjakappa 1891, og
orti til hans:
Fetaðú, prins! í föður þíns spor,
er fylkir verðrðú á grundu Dana,
þú sem átt býsn af byrði Grana,
og gott hefir hjarta, gáfur og þor.
Vor íslendinga skjól og skjöldr
ver,
skulum þá sýna trúnað jafnan
vér,
enn svo eru þengill og þegnar
beztir,
að þeirra á meðal sé öngvir
brestir.
Ekki mun konungi hafa þótt
miður, að Islendingur minnti
hann á að þjóð hans vænti sér
Btyrks, þar sem hann væri.
Friðrik krónprins hafði hann
verið allt blómaskeið æfi sinnar,
komið til valda á 63. aldil'sári,
þegar faðir hans lézt í hárri elli
1906. í»eir höfðu verið gjörólík-
ir menn. Matthías Jochumsson
segir í endurminningum sínum:
„Ég átti tal við báða, bæði er-
lendis og hér á landi, og má því
trútt um tala. Kristján konungur
var hnífréttur hermaður og
aristókrat að eðli, en enginn and-
ans maður, sonur hans aftur á
móti var öðlingur í lund, vel
menntaður að málsnjall og svo
aðlaðandi sem „formið“ ítrast
leyfði“. Kristján konungur var
mjög íhaldssamur í skoðunum,
einvaldshneigður; lét Estrup
stjórna gegn þjóðarviljanum svo
lengi sem á því var stætt, leit
allar lýðræðishreifingar mjög
óhýru auga. Sonur hans hafði
frá öndverðu frjálslyndar skoð-
anir. Hann sótti ungur fyrirlestra
Georgs Brandes á háskólanum
þó að föður hans væri þvert um
geð — í hans augum var Brendes
„þessi kristindómsóvinur, sem
afvegaleiðir æskuna“, eins og
hann komst að orði við borð-
hald í höllinni. Kristján níundi
leyfði syni sínum aldrei að tala
við sig um stjómmál, hvað þá
að hafa afskipti af stjórnarstörf-
um.
Friðrik krónprins var þannig
dæmdur til að eiga fremur að-
gerðarlausa æfi, og fann sárt til
þess. Hann hafði einmitt mikinn
áhuga á stjórnmálum, en það
vissu lengst af aðeins fáir persónu
legir vinir, fyrst og fremst
bróðir hans Georg Grikkjakon-
ungnr, en við hann batt hann
mesta vináttu allra manna. Hann
hafði af fyrir sér með ferðalög-
um — og lestri. Las mikið, líka
Friðrik YIH
á ensku, þýzku og frönsku, Hann
var tíður gestur á fundum Vís-
indafélagsins, hitti þar menn eins
og Vilhelm Thomsen, Harald
Höffding og Steenstrubfeðga,
hafði yndi af að ræða við þá
og fræðast af þeim. Vísinda-
menn dáðust að því af hve mikilli
athygli hann fylgdist með fyrir-
lestrum, oft um torveldustu
hluti, og hvernig hann virtist
allt vilja vita um nýjustu rann-
sóknir og hugsun.
En óslökkvandi forvitni hans
var ekkert síður en einskorðuð
við vísindi og bækur. Hann var
mjög mannlegur maður. Kon-
unga og ríkisarfa þeirra tíma
vildu þjóðirnar trónandi hátt og
í fjarska, ofar öllu daglegu lífi
fólksins, án sambands við þorra
þegna sinna nema á hátíðlegum
augnablikum. Þetta átti Friðrik
krónprins mjög örðugt með að
sætta sig við. Honum lék á engu
meiri forvitni en einmitt dag-
legu lífi fólksins, kjörum þess og
háttum, reyndi að nálgast þjóð
sína á allan hátt, sem staða hans
leyfði — og hlaut stundum ámæli
af. Hann átti það til dæmis til að
staldra við góða stund til að
hlýða á útisamkomur Hjálpræðis-
hersins, til að hafa augun með
sér og taka eftir fólkinu; gat jafn-
vel fundið upp á því að raula
dálítið með, þegar sálmarnir
voru sungnir, svo að enginn
skyldi halda að hann þættist neitt
hafinn upp yfir hina. Oft fór
hann á sjúkrahús, rabbaði við
fólk af öllum stéttum. En það
þótti þó furðulegast, allt að því
hneyksli, þegar hann fór að
heimsækja hegningarfanga, og
eitt sinn bað hann um viðtal við
józkan verkamann, sem hafði set-
ið 14 ár í fangelsi fyrir að hafa
myrt konu sína, miklu yngri en
hann, í brjálæðiskasti. Fanga-
verðirnir voru á glóðum meðan
krónprinsinn sat inni í klef-
anum, einn með morðingjanum;
bauð honum meir að segja vindil,
lá ekkert á. Hann lét fangann
segja sér alla sína ævi; spurði um
líðan hans í fangelsinu; hvort
hann gæti gert nokkuð fyrir
hann. Fanginn sagðist geta hugs-
að sér að líta einhvern tíma í
aðra bók en Biblíuna. „Hún er
eina bók sem við fáum að lesa,
herra krónprins, og góð bók til
að öðlast skilning, þó að margt
sé í henni sem ég skil ekki, en ég
gæti hugsað mér að fræðast eitt-
hvað um útlendar þjóðir, og allt
sem ég fæ ekki að sjá.“ Þetta
skildi krónprinsinn vel, lofaði
honum bókum; og gaf honum
gullpening að skilnaði, ef hann
langaði til að fá sér eitthvað. En
þessi hlið á fróðleiksfýsn kon-
ungsefnisins naut sín bezt þegar
hann var í útlöndum, óþekktur í
stórum borgum. Þá gat hann
horfið út í mannhafið, á skemmti
stöðum, og blandað geði við há-
an og lágan — eins og Harun al
Rachid.
Aftur á móti leiddist honum
hirðlíf, einkum eins og það fór
fram á sumarsetri föður hans,
höllinni Fredensborg, fyrir norð-
an Kaupmannahöfn. Þangað kom
á sumri hverju fjölmargt af
kóngafólki, þar á meðal tengda-
synir Kristjáns níunda, Alexand-
er Rússakeisari og Játvarður
prins af Wales. Þar virtist ríkja
blátt bann við að brjóta upp á
nokkru viðræðuefni, sem um
gætu orðið skiptar skoðanir, og
allra sízt mátti nefna stjórnmál.
Kongafólkið gerði að gamni sínu,
naut sumarsins, borðaði vel og
stundaði hjólreiðar, nýja mjög
spennandi íþrótt, sem óðum var
að ryðja sér til rúms.
Þetta voru friðartímar og
mikil dýrkun á þjóðhöfðingjum
og þeirra ættfólki; líf konungbor-
ins fólks eitt mesta áhugaefni alls
almennings; brúðkaup, silfur-
brúðkaup og gullbrúðkaup í
þeim ættum töldust til stórvið-
burða á heimsmælikvarða —
enda ekkert til sparað að varpa
æfintýraljóma yfir allt slíkt.
Bók Heinbergs segir margt
skemmtilegt af kóngalífi. Þegar
Friðrik krónprins fylgdi Dagmar
systur sinni, 18 ára gamalli, til
Rússlands, þar sem hún átti að
giftast ríkiserfingjanum, nægði
ekki minna til að sjá henni borg-
ið yfir Eystrasalt en tvö dönsk
herskip, fánum skrýdd, annað á
undan, hitt á eftir með prinsess-
una, og tveir rússneskir bryn-
drekar í fylgd þeirra til frekara
öryggis, svo að litlu prinsessunni
yrði ekki rænt af illþýði
hafsins. En þegar stefnt
var til hafnar í Krónstað mynd-
uðu 22 rússnesk herskip heiðurs-
braut alla leið að lystisnekkju
keisarans, sem beið prinsessunn-
ar; og þegar fótur hennar nam
við skipsfjöl á snekkjunni, með
laufléttum yndisþokka, skalf á
samri stundu loft allt af skot-
hríðardrunum frá hundruðum áf
fallbyssum Rússa-flotans, en
lúðrasveitir allra herskipanna
léku samstilltum hljómi „Kong
Kristjan stod ved höjen mast“.
Ungu dönsku systkinin voru frá
sér numin af þessari stórfeng-
legu móttöku.
Það lætur að líkindum að
Friðrik konungur og Hannes Haf-
stein, tveir svo mannlegir menn
og frjálshuga, hafi fljótt skilið
hvor annan. Þeir höfðu ekki
lengi ræðst við eftir lát Kristjáns
níunda áður en hinn nýi konung-
ur ákvað að bjóða öllu alþingi ís-
lendinga til Danmerkur, í vin-
áttuskyni. Hann verður Hannesi
Hafstein sammála um, að nú
beri með öllum ráðum að kría út
úr dönskum stjórnmálamönnum
allt það sjálfstæði fyrir ísland,
sem þeir framast þori að veita —
fyrir háttvirtum kjósendum í
Danmörku. Þegar forsætisráð-
herrann J.C. Christensen seinna
skrifar eftir Friðrik áttunda lát-
inn, segir hann að konungur hafi
hvatt dönsku nefndarmennina
1908 til að „fara svo langt sem
frekast væri auðið til að láta eft-
ir íslendingum."
Því miður er Heinberg ekki
nógu kunnugur sjálfstæðismáli
fslendinga á þessum tímum, og
sumt mishermt í þeirri frásögn
— en þó ekki svo að miklu skipti.
Á fyrsta sumri sinnar ríkis-
stjórnar bauð Friðrik konungur
alþingi til Danmerkur, á öðru
sumri hennar heimsótti hann ís-
land — það talar sínu máli um
brennandi löngun hans til þess
að sætta þessar tvær þjóðir, sem
hann átti yfir að ráða. Lítið atvik
verður að nægja, svo að rétt sé
borið við að gefa hugmynd um
Friðrik konung á íslandi. Daginn
sem hann dvaldi á Þingvöllum
mætti hann Matthíasi Jochums-
syni í Almannagjá, undir sólar-
lagsbil, bað fylgd sína halda
áfram og tók hið aldna skáld tali,
sem ort hafði til föður hans 1874,
og nú til hans sjálfs. Matthías
segir svo frá: „Við ræddum um
margt og mikið. Meðal annars
spurði hann, hvernig ræða sín
frá Lögbergi þann dag mundi
hafa fallið fólki í geð, svo og
hvort sér mundi auðnast með
Halldóra Ú.
Fædd 30. júni 1894.
Dáin 14. júlí 1963.
Og gest og gangandi ber
að garði og fram er reitt.
Það allt sem göfgar og gjafmild-
an hug
fær glatt, að þreyttum sé veitt.
En hún sem stjórnandi stóð,
við störfin hinn langa dag
Hún vakir þá heimilið hvílist í
kyrrð
unz komið er öllu í lag.
Þetta erindi úr kvæði Sigurðar
Jónssonar frá Arnarvatni kom
mér í hug þegar ég minnist
hinnar látnw vinkonu minnar
Halldóru Sigurðardóttur. Það
minnir mig á þá þætti í fari henn
ar sem mér fundust mest áber-
andi. Góðvild, hjálpfýsi skyldu-
rækni og starfsgleði.
Foreldrar Halldóru voru hjón-
in Guðríður Þorvaldsdóttir og
Sigurður Guðmundsson. Halldóra
fæddist í barnaskólanum á Sel-
tjarnarnesi. Foreldrar hennar
bjuggu á ýmsivn stöðum á Sel-
tjarnarnesi, en lengst á Vega-
mótum, hjá þeim ólst Halldóra
upp ásamt þremur systkinum
hennar, tveimur bræðrum, Jóni
og Andrési, sem báðir eru látn-
ir og systur sinni Þorvaldínu,
sem er elzt þeirra systkina og
er ein á lífi. Hún er búsett hér
í borg.
Á æskuárum Halldóru dvaldi
oft langdvölum á heimili for-
eldra hennar fatlað og van-
gefið fólk, sem þurfti mikillar
umönnanar við. Guðríður móðir
Halldóru annaðist það með að-
stoð dætra sinna, meðan þær
voru heima og var það af hendi
leyst með nærgætni og um-
hyggju. Slík kærleiksverk eru
aldrei ofmetin. Þar hefur eflaust
mótast líknarstund Halldóru við
alla sem minnimáttar voru. Sú
heimanfylgja entist henni gegn-
um allt lífið. Hún var fríð og
góðleg kona, sem ekki vildi
vamm sitt vita. Halldóra giftist
Jóni Magnússyni, kaupmanni á
Stokkseyri, 17. nóvembér 1917
þau reistu bú á Stokkseyri. Þeim
varð 6 barna auðið. Tvo drengi
Sigurð og Walter, misstu þau
unga. A lífi eru Magnús, bifreiða
stjóri, giftur Fanneyju Guð-
mannsdóttur, Sigurjón bifvéla-
virki, giftur Helgu Helgadóttur,
Sigríður, gift Karli Karlssyni
komu sinni að bæta kulda þann,
sem sér fyndist standa héðan til
Danmerkur. Ég kvaðst ekki efast
um það, þótt hægt og seint kæmi
fyllilega í ljós. Konungur var þá
hinn blíðasti og spurði vandlega
frá komu föður síns forðum á
þennan fagra sögustað.....Mild-
ur réð skemr en skyldi" kváðu
fornskáldin, og svo máttum vér
kveða við lát Friðriks áttunda.“
Þá var sú hugsun tæpast fram
komin, sízt svo að hún hefði
fylgi, að íslandi væri fært að
slíta sambandinU við Danmörku,
fyrr en seint og síðar meir, eftir
miklar framfarir og við sterkari
efnahagslegar aðstæður. Viðleitni
beztu manna beggja þjóða var að
koma sambandi landanna í það
horf, að báðar mættu vera
ánægðar. Enginn danskur kon-
ungur hafði einlægari hug en
Friðrik áttundi á að styðja ísland
í þeim efnum; en hann var aðeins
sex ár konungur og lifði ekki
sættir þjóðanna og upptöku
nýrra og betri sambúðarhátta,
1918.
Honum hafði þó orðið meir
ágengt en nokkrum öðrum
dönskum manni um að brjóta á
bak aftur andstöðu þjóðar sinnar
gegn sjálfstæðiskröfum íslend-
inga. Enginn konungur vann ís-
landi meira til heilla en Friðrik
áttundi, og því mega börn þessa
lands aldrei gleyma.
Sigurðar-
Minning
skipstjóra og Kristmundur Hauk
ur bifreiðastjóri, giftur Margréti
Helgadóttur. Bræðurnir eru bú-
setti hér í Reykjavík en Sigríður
í Þorlákshöfn.
Halldóra og Jón áttu glæsi-
legt heimili, sem var rómað
fyrir myndarskap og óvenjulega
rausn. Voru hjónin samvalin í
að fagna vel gestum, og kom
það oft í þeirra hlut að taka
á móti ferðafólki þegar ekkert
veitingahús vdr á Stokkseyri,
það eru margir sem eiga þaðan
góðar minningar. Við vinir
þeirra áttum hjá þeim margar
ógleymanlegar yndisstundir. Jón
Magnússon var lengi einn stærsti
atvinnuveitandi á Stokkseyri,
rak þar bæði verzlun og út-
gerð og fylgdu því margskonar
umsvif. Þar sem örlögin höguðu
því þannig að þai* hjónin fluttu
frá Stokkseyri eftir 38 ára búskap
hingað til Reykjavíkur festi Hall
dóra aldrei rætur hér. Hugur-
inn var alltaf bundinn við Stokks
eyri og það fólk sem hún starfaði
þar með, þar hafði hún leyst af
hendi sitt aðalstarf sem góð eig-
inkona og ástrík móðir og frá-
bær húsmóðir. Þau hjónin fluttu
til Reykjavíkur 1955 og voru bú-
sett hér í borg síðan. Mér fannst
Stokkseyri svipminni eftir að
þau fluttu þaðan.
Framhal J á bls. 19