Morgunblaðið - 27.09.1963, Qupperneq 8

8
MORGUUbi Atiio
r
Föstudagur 27. sept. 1983
VÍSINDIN segja okkur, að merki
legar hugmyndir eigi upptök sín
í skapandi hugmyndaflugi fárra
manna. Stundum safna menn
saman niðurstöðum margra vís-
indamanna og mynda úr því eina
heild, og stundum verða hug-
myndirnar til við rannsóknir á
nýjum fyrirbærum. Ein merkileg
hugmynd greiðir þannig veginn
fyrir annarri. Stórkostlegar upp-
götvanir, eins og t.d. kjarnorkan
og eldflaugarnar, vekja óhjá-
kvæmilega forvitni vísindamanns
ins og valdi byltingu á sviði vís-
inda.
Það erfiða hlutverk að kanna
alheiminn hefur fallið vísinda-
mönnunum 1 skaut. Með þessum
rannsóknum sínum verða þeir að
eiga það á hættu, að ein spurn-
ing kunni að leiða til fjölmargra
annarra. Og víst munu rannsókn-
ir á himingeimnum bjóða heim
nýjum spurningum. En það er nú
þessi óvissa, sem gerir vísindin
svo heillandi.
Geimvísindin eru aðalþáttur
vísindanna á þessari öld og hlut-
verk mannsins að kanna ný
umhverfi himingeimsins. Slík á-
hætta hlýtur að hafa misjöfn á-
hrif á hugsanir okkar. — Þegar
geimför eru send í slíka leið-
angra, hættir okkur til að beina
athygli okkar að geimfaranum
eingöngu, en gleymum öllum
þeim merkilegu rannsóknum og
geysilegu vinnu, sem að baki
slíkra leiðangra liggur. Geimfar-
inn John Glenn harmaði, hve
lítinn áhuga ferð hans virtist
vekja vísindalega; þó höfum við
um aldaraðir beðið þess með eft-
irvæntingu, að okkur kynni að
takast að kanna himingeiminn.
Vísindamenn nútímans eiga út-
varpinu og sjónvarpinu mikið að
þakka það, sem þeir hafa skynj-
að um alheiminn; þó eru þessi
fjarskiptatæki aðeins lítill hluti
af þeim tækjum, sem nauðsynleg
eru til slíkra rannsókna.
Vegna þess hve mjög sigurgleði
geimfaranna hefur skyggt á vís-
indalegar rannsóknir á himin-
geimnum, langar mig til að skýra
nokkuð frá því, sem kannað hef-
ur verið á þessu sviði og vænta
má að kannað verði í framtíð-
inni.
Fjölmargar rannsóknir hafa
verið gerðar á sviði eðlisfræði,
líffræði, jarðeðlisfræði og stjörnu
fræði. í fyrsta sinn í sögunni
hefur tekizt að afla sér upplýs-
inga um geislaorku himingeims-
ins, hringrás gufuhvolfsins og
uppruna illviðranna, en við þess-
ar rannsóknir hafa gervihnettir
komið að miklu gagni. Þá hefur
vísindamönnum tekizt að afla sér
nýrra upplýsinga um iður jarðar-
innar með geimrannsóknum.
Mikilvægasta uppgötvunin frá
rannsóknum himingeimsins er án
efa Van Allen geislabeltið. Var
það gervihnötturinn Explorer I,
er fyrst gaf upplýsingar um til-
veru þessa geislabeltis, en síðan
hafa menn aflað sér nákvæmari
upplýsinga um það frá gervi-
hnöttunum Sputnik III og Ex-
plorer IV. Unnið var að þessum
rannsónkum við rikisháskólann í
Iowa undir stjórn Dr. James Van
Allen. Það var fyrir tveimur ár-
um, að vísindamenn komust á
snoðir um tvö geislabelti um-
hverfis jörðina, sem síðan hafa
verið kölluð innra og ytra beltið.
Van Allen geislabeltið, býr yfir
ákaflega miklu geislamagni og
berast þaðan milljónir rafhlað-
inna agna. Hefur þessi vitneskja
mjög mikla þýðingu viðvíkjandi
geimflugi komandi tíma.
Önnur merkileg uppgötvun
hefur verið gerð á gufuhvolfi sól-
arinnar. Geislabaugur sólarinnar,
sem aðeins sést við algjöran sól-
myrkva, er mjög óstöðugur, þar
eð sólin þeytir sí og æ frá sér
ótal prótónum og elektrónum,
sem mynda hinn svokallaða „sól-
vind“. Þrýstingur þessa vindar er
svo mikill, að hann berst iðulega
út á braut himinhnattanna og
feykir til gervihnöttum. I fjar-
Stjornukikirinn mikli í Jodrell Bank.
og geimví
skiptahnettinum Exporer X voru
sérstök tæki til að leita uppi pró-
tónur í geislabelti sólar. Við þess-
ar rannsóknir kom í ljós, að sólin
sendir þessar örsmáu agnir stöð-
ugt frá sér, en ekki aðeins þegar
óveður geisar á yfirborði sólar,
eins og áður var álitið.
Vísindamenn hafa komizt að
raun um að geislar, sem upptök
sín eiga í sólinni, berast tíðum
að yfirborði jarðar og safnast
saman í námunda við segulskaut
hennar. Geislar þessir búa yfir
lítilli orku, en orsaka jafnan
vissa tegund fjarskiptatruflana í
námunda við heimskautin. Ann-
ars staðar umhverfis jörðina er
þeim hrundið burt af segulsviði
jarðar og komast ekki inn í gufu-
hvolfið.
Á sviði stjörnufræðinnar hafa
geimvísindin skapað möguleika,
sem að líkindum munu binda
enda á hið ævaforna vonleysi
stjörnufræðinganna, en rannsókn
ir þeirra hafa ávallt verið tak-
markaðar við þá staðreynd, að
gufuhvolfið er ógagnsætt að und-
anteknum tveimur örsmáum
„gluggum", sem geislunin til yfir-
borðs jarðar berst gegn um.
Geimvísindin bjóða upp á nýja
möguleika á rannsóknum á
stjörnum himingeimsins með því
að senda stjörnukíkja upp fyrir
gufuhvolfið. Talsverður árangur
hefur þegar orðið af þessum
rannsóknum. Stjörnukíkir hefur
verið sendur upp í 24.000 hæð
með loftbelg og myndirnar, er
hann sýndi af sólinni, sýndu
ýmis áður óþekkt fyrirbrigði,
ekki aðeins af hinu hrjúfa yfir-
borði sólarinnar, heldur og af
innri og ytri sólblettunum. Unn-
ið er að því um þessar mundir
að senda sérstakan stjörnukíki
upp í himingeiminn með gervi-
hnetti og er búizt við, að sú
áætlun verði framkvæmd árið
1964. Verið er að smíða sér-
stakan sólkíki, er senda á upp
í geiminn eftir nokkur ár. Og
í stjörnurannsóknarstöðinni í
Kitt Peak í Arizonafylki er ver-
ið að smíða stjörnukíki, sem á
að komast upp í 35,000 hæð.
Hann á að sjónvarpa myndum
til rannsóknarstöðvarinnar í 24
klst. samfleytt.
En þótt slíkir stjörnukíkjar
eigi ef til vill eftir að valda
byltingu á sviði stjörnuvísinda,
eru ýmis vandamál óleyst enn.
Aðalvandamálið við stjörnukíkja
af fullkominni tegund er sá, að
þeir verða að standa kyrrir og á
stöðugum grunni. Fjarskipta-
hnettir geta komið að góðum not
um, þegar um smærri stjörnu-
kíkja er að ræða, en stærri og
fullkomnari gerðirnar þurfa að
standa óhreyfðir, og eru fjar-
skiptahnettir því óheppilegir. En
hér mundi einmitt tunglið vera
rétti staðurinn og við það eru
vonir manna bundnar í framtíð-
inni á sviði stjörnuvísinda.
Að sjálfsögðu hafa stjörnu-
fræðingar ávallt haft geysimik-
inn augastað á tunglinu, sér-
staklega í sambandi við rannsókn
ir sínar á jörðinni og sólkerfinu.
Þeir álíta, að rannsóknir á tungl-
inu muni leiða mönnum fyrir
sjónir, hvernig jörðin var útlít-
andi í upphafi. Tunglið er æva-
forn hnöttur, óspilltur af eyði-
leggingarafli veðrahams og nátt-
úruhamfara, því þar er ekkert
andrúmsloft. Af þessu leiðir að
Myndir af Marz
úr stjörnukíki.
Dökku svæðin
telja menn vera
gróðurlendi en
ljósu svæðin
eyðimerkur.
BÚSÁHÖLD
Avallt í fjölbreyttu
úrvali.
QeaZúnaen/
ASSA
ASSA
RUKO
YALE
UNION
útidyraskrár
innidyraskrár
útidyraskrár
innidyraskrár
innidyraskrár
WESLOCK kúluhúnaskrár
INSA kúluhúnaskrár
Járnsmibir
Tökum að okkur allskonar
járnsmíði. Múrum innan katla
Einangrun einnig katla, hita-
kúta og leiðslur.
Katlar og stálverk,
sími 24213.
Barnavagn
Scandia barnavagn, lítið not-
aður. til sölu. Uppl. í síma
14308.
yfirborð tunglsins er hið sama
nú og það var í upphafi sól-
kerfisins.
Frá upphafi geimvísindanna
hafa menn aðallega fengizt við
rannsóknir á sviði eðlisfræði og
jarðeðlisfræði. Kn einn þáttur
þessarar vísindagreinar er hag-
nýt lífeðlisfræði, þ.e. rannsóknir
á mótstöðu mannsins gegn þyngd
árleysi himingeimsins, geislun
eða öðrum óþekktum fyrirbærum
geimsins. Leitazt er við að finna
lifandi frumeindir i geimnum og
rannsakaðar eru aðstæður fyrir
frumstæðar lífverur. Það, sem
mesta eftirvæntingu vekur er að
sjálfsögðu möguleikinn fyrir lífi
á öðrum reikistjörnum. Rann-
sóknarefni, sem glætt hefur
ímyndunarafl heimspekinga og
skálda þessa heims, er þannig
orðið að alvarlegu rannsóknar-
efni vísindamanna nútímans.
Kynslóð okkar hefur stigið
•fyrsta skrefið til þess óþekkta
og er örðugt að ofmeta hina
geysilegu þýðingu þessara fram-
fara. Ef til vill verður mannkyn-
ið ekki lengur takmarkað við
einn hnött í vetrarbrautinni. En
það verður erfitt fyrir okkur að
gera okkur grein fyrir áhrifum
geimrannsóknanna á menningu
okkar og hugsanir. Sálfræðin
kennir okkur að reynslan
stjórni ímyndunaraflinu. Svið
skynjanna okkar og hugmynda
víkkar að sama skapi um leið
og við aukum þekkingu okkar.
Hugmyndaflugið stækkar og efa
laust hefur það mikil áhrif á
menningu okkar, listir, bók-
menntir og skáldskap.
Ef til vill munu geimvísindin
kanna hluti úr lögmálum náttúr-
unnar, sem hingað til hafa ver-
ið okkur ókunn. Þegar við höf-
um gert alheiminn að „tilrauna-
stofu" okkar, á framþróunin sér
engan endi.
Höfuðvandamál geimrann-
sókna er kostnaðurinn. En það
er ekki ólíklegt, að þjóðir þær,
sem ekki taka þátt í rannsókn-
um á þessu sviði í framtíðinni,
dragist aftur úr á ýmsum svið-
um. Æskilegast væri, að þjóð-
irnar ynnu saman að þessu
vandamáli og skiptu kostnaðin-
um á milli sín. Náin samvinna
á sviði geimvísinda drægi úr
hættunni á því, að einstaka
þjóðir létu leiðast til að hagnýta
sér kjarnorkuna í þágu hernaðar
eingöngu. Nytsemi slíkrar sam-
vinnu verðskuldar athygli okk-
ar óskipta og gæti ráðið úrslit-
um um ríkjandi frið í heiminum.
Moðurinn