Morgunblaðið - 08.05.1966, Blaðsíða 10

19
MORGU N BLAÐIÐ
Sunnudagur 8. maí 1966
Gubmundur G'islason Hagalln:
„Og þa mun einnig
þiöna klakaspöng”
Matthías Johannessen:
H FAGUR ER DALUR
' í Almenna bókafélagið. —
’ Rvík 1966.
ÉG HEF aldrei farið í launkofa
með það, að ég er einn af þeim
unnendum íslenzkra bókmennta,
sem er ærið sárt um hið rímaða
ljóðform. Illt þætti mér og ó-
heillavænlegt, að það yrði með
öllu lagt fyrir róða. Að minni
hyggju mundu þar slitna mikil-
væg tengsl skáldanna og þegar
fram í sækti alls þorra almennra
Iesenda við íslenzkar menningar-
erfðir — og jafnvel við ljóðræn-
ar bókmenntir okkar yfirleitt,
því að seint munu hin órímuðu
ljóð ná jafnalmennri hylli og hin
/•ímuðu hafa notið, hvað sem liði
'þeim, sem næmastir eru á feg-
urð óbundins máls og á skáldleg-
ar myndir og hugsanir, hvort
sem þær eru torræðar eða til-
tölulega skýrar og rökrænar.
En í rauninni ætti það ekki að
þurfa að koma neinum á óvart,
þótt skáld seinustu áratuga yrki
mjög á annan veg en áður tíðk-
aðist. Erlend skáld samtíðarinn-
ar hafa yfirleitt ort órímað, og
flest yrkja þau alltorrætt. Þeim
finnast öll viðhorf orðin svo um-
hverf, að þeim hæfi bezt dul-
kennt líkingamál. Sumum virð-
ist jafnvel, að þau verði helzt
ekki túlkuð nema á irrationellu
— órökrænu táknmáli.
Áhrif erlendra skálda hafa
auðvitað valdið allmiklu um
straumhvörfin í formum ís-
lenzkra ljóða, — meiri en er-
lendir straumar og stefnur
nokkru sinni áður, síðan dans-
kvæðin brutust hér inn í vé
dróttkvæðanna. Hjá hinum veiga
minnstu ungra íslenzkra ljóða-
smiða, sem skil kunnu á erlend-
um bókmenntum, mundi hin er-
lenda tízka ein hafa verið næg
til fráhvarfs íslenzkri rimhefð.
enda þeim hafa verið léttir að
að sleppa glímunni við rímið, og
^innig mun hafa getað fellt slík
sltáld í freistni sá torræði fram-
setningarháttur hugsana og til-
fininga, sem einkennir margt
hinna rímlausu ljóða erlendra
nútíðarskálda, því yfir þoku-
kennda hugsun, tómleik tilfinn-
ingalífs og vangetu til myndsköp-
unar er freistandi að varpa tor-
ræðri dul. — Jafnvel hið an-
kannalega og grófa getur litið
út sem listræn snilli, bragð sem
hristi lesandann upp úr doða
vana og hversdagsmennsku! Hjá
hinum — skáldunum, sem eiga
sér raunverulega köllun sem
túlkendur tilfinninga sinna og
vitrænna viðhorfa gagnvart til-
verunni og mannlífinu — hefur
samstaða þeirra og hinna erlendu
nútíðarskálda um þessi viðhorf
ráðið mestu, þegar þeir völdu
sér form. Þeim finnst sem flest
gamalt í heimi hugmynda, hug-
sjóna og jafnvel viðurkenndra
vísindalegra staðreynda sé mark-
leysa — og allt hið nýja á tjá
og tundri og lítt höndlanlegt til
jákvæðrgr og rökrænnar mótun-
ar, — já, það er ekki aðeins sem
heimur hins andlega, heldur
líka hins vísindalega raunhæfa
hafi hrunið til grunna — og jafn-
vel riði sjálf jörðin á braut sinni,
enda mætti láta sér detta í hug,
að hið furðulega kapphlaup
tveggja hinna mestu hernaðar-
velda okkar tíma út í himingeim
inn, sem hvorki er til sparað fé
né fjör í hungruðum heimi, ætti
sér ekki aðeins vísindalegar,
metnaðarlegar og hernaðarlegar
orsakir, heldur ráði_ þar undir
niðri sú tilfinning, að brátt ættu
þeir ekki hinir miklu drottnarar
ómælanlegs auðs og munaðar og
jafnvel alls lífs láðs og lagar,
öruggt athvarf — svo stutt sem
hún er þó, mannsævin — á þessu
auvirði meðal hnatta, sem við
höfum af barnslegri tilfinninga-
semi titlað: móður jörð.......Og
hvernig mætti svo duga skáld-
unum til túlkunar tilfinningalífi
sínu og viðhorfum gamalt, hefð-
bundið og hemlandi form, —
fastskorðað rím og arfgeng bók-
menntahefð um vitsmunabundna
og rökvísa hófsemi í vali orða
og líkinga?
Getum við ekki þeir íslend-
ingar, sem lesið höfum þjóðsög-
ur og séð, hvað þær eru — hvað
í þeim felst — látið okkur til
skilningsauka á háttum sumra
hinna ungu skálda okkar detta
í hug söguna um kveðskapar-
keppni þeirra Kolbeins jökla-
skálds og Kölska, þar sem þeir
sátu á bjargbrúninni, hengiflug
við fætur og brimaður og græn-
golandi sjór við rætur bjargsins.
Kolbeinn vissi, að ekkert minna
en sál hans var í veði, og hvað
dugði honum svo annað en að
grípa til óvenjulegra og óhefð-
bundinna ráða í kveðskap sín-
um? Hvað var það svo, sem
Kölski sagði? Jú, hann kvartaði,
skírskotaði til kveðskaparhefðar
samtímans: „Þetta er ekki kveð-
skapur, Kolbeinn!" sagði hann,
sá svartkrímótti. .. . Og nú tek-
ur margur sér í munn orð mann-
kynsóvinarins við lestur hins
nýja skáldskapar. . . . En mundi
ekki þeim skáldum nútímans,
sem virzt hefur allt, er þeim hef-
ur verið kennt að virða og trúa
á frá fortíðinni, hrynja í rústir
og eiga — eins og Grímur
Thomsen sagði: — „allt í heimi
treyst“, finnast undir niðri sem
þeir eigi við að etja óvin alls,
sem lifir, — og að þeir verði að
beita óvenjulegum og óhefð-
bundnum formum í viðbrögðum
sínum og viðnámi, — þó þeir
berjist í rauninni frekar sér til
hugsvölunar en til sigurs, eins
og Kolbeinn gerði forðum.
Og mundi nú ekki kominn tími
til fyrir hvern þann íslending,
sem metur eitthvað annað en það
og nýtur einhvers annars en þess,
sem hengt verður utan á hann
eða verður í hann látið, að taka
að rýna af alvöru og skilningi
í jafnvel órímuð ljóð hinna yngri
skáldakynslóða í stað þess að
hrista yfir þeim höfuðið og tauta
að þetta séu ekki ljóð? En ef það
kynni nú að vera skáldskapur,
ef það kynni nú að túlka að
meira eða minna leyti hið innra
líf og þar með vanda mikils
þorra hinna ungu í þessu landi,
barna okkar og barnabarna........
Við gætum þó minnzt þess, að
við höfum áður lesið órímuð
ljóð, sem túlka - sammannlegar
tilfinningar, hafa auðgað okkur
að fegurð, hrifið okkur sakir
djúpsæis á andleg vandamál og
sökum hárbeittrar, þróttmikillar
orðkynngi í ádeilum á mannlega
spillingu, og þykir mér hér bezt
hlíta að skírskota til þeirrar bók-
ar, sem ennþá er KÖlluð hin
helga bók, hvort sem menn nota
það heiti með eða án gæsalappa.
En hvað sem þessu líður, get-
um við, unnendur hins arfgenga
ljóðforms okkar íslendinga, hugg
að okkur við það í bili, að of
snemmt sé að ætla, að það sé
dauðadæmt. Sum skáld okkar —
og það engan veginn þau veiga-
minnstu — sem líta svipuðum
augum á vá þess tíma, sem við
lifum á, og algerir hyllendur hins
órímaða ljóðforms, yrkja ein-
göngu stuðluð ljóð eða nota hvor
tveggja formin, eftir því, um
hvaða efni þau fjalla, — og til
eru þau, sem án þess að slíta
tengslin við hina arfgengu ljóð-
hefð Lslenzkra bókmennta leitast
Matthías Johannessen
við að gera hana frjálslegri....
Og hver veit, nema sá tími komi,
sem var þjóðinni og tung-
unni ómetanlegur brunnur end-
urnæringar á þeim nauðöldum,
sem hún þraukaði af, vitandi það
að hausti, að hún gat átt von
slíks vetrar, að fjölmargir mundu
þeir, ungir og gamlir, sem ekki
ættu eftir að sjá út springa fífil
í varpa á næsta vori! Það er
engan veginn Ijóst, að sá, sem
þreytti kapp við Kolbein forð-
um, eigi þess vissa von að steypa
ekki einu kraftaskáldi, heldur
öllu mannkyni fyrir ætternis-
stapa innan tíðar. Hírósíma —
það er orðið, sem af stendur nú
ámóta ógn og af Helvíti á 17. öld
og víða lengur. En ýmis teikn
eru á lofti, sem bent gætu til
þess, að helmistrið frá Hírósíma,
sem hvílir yfir veröld framtíð-
arinnar, dvíni og eyðist svo sem
ægivaldi Vítis hefur nú yfirleitt
létt af íslenzku þjóðinni.
Eitt er það, sem styrjöldin í
allra vel á veg komnir með að
finna ráð gegn banvænni geisl-
un. Og svo mundu þá ýmsir halda
að létta mundi að nokkru af
þorra manna því fargi, sem hef-
ur haft á ærið margt gagnger
áhrif — og meðal annars ljóð-
list íslendinga. Ekki er ég frá
því að margir ungir menn
mundu þá gefa á ný gaum að ís-
lenzkri Ijóðhefð og þykjast geta
tekið undir með höfundi ljóða-
bókarinnar Fagur er dalur:
„Þér leggst á hverju vori
eitthvað til.“
Fagur er dalur er fimmta
ljóðabók Matthíasar Johannes-
sen, en auk þess liggja eftir
hann margar bækur annars efnis,
svo sem kunnugt er, og loks
fjöldi viðtalsþátta í Morgunblað-
inu, en þeir eru sumir með því
bezta og sérkennilegasta, sem frá
hans hendi hefur komið, enda
það efni blaðsins, sem fáir munu
láta fram hjá sér fara. Þegar
svo þess er gætt, að hann vinn-
ur mikið starf sem ritstjóri og
er enn ekki maður miðaldra, er
auðsætt, að hann er gæddur
óvenjulegu starfsþreki og að
sama skapi virðist vinnugleðin.
.... Þá hefur hann átt ljóð í
tveimur safnritum, Sex ljóð-
skáldum 1959 og Fra hav til jök-
el, sem í eru þýðingar Pouls P.
M. Pedersens, dansks skálds og
bókmenntaunnenda, á íslenzkum
ljóðum frá síðustu áratugum.
Það safn kom út árið 1961 og
hlaut svo góða dóma, að ein-
hvern tíma hefði það þótt mjög
frásagnarvert hér á landi, en nú
þykir einkum mikið til þess
koma, að íslenzk skáldrit séu
þýdd á sænsku og hljóti lof í
Svíþjóð.
Fyrsta ljóðabók Matthíasar,
Borgin hló, kom út 1958. í henni
voru bæði rímuð og órímuð ljóð.
Ekki þótti mér leika vafi á því,
að í henni kæmi fram skáldgáfa,
en hins vegar virtist hið unga
skáld mjög óráðið á flestan veg
og mörg vansmíðin á Ijóðunum.
Önnur ljóðabók hans var Hólm-
gönguljóð. Þar tók hann við-
fangsefnin fastari tökum, og bet-
ur kom þar fram sú ólga, sem
byltist honum í brjósti; og þá
er þriðja ljóðabók hans, Jörð úr
Ægi, 1961, barst mér í hendur,
greip ég hana með nokkurri eft-
irvæntingu........ Svo var ég
þá ekki lengur í vafa um gáfu
og framtíð skáldsins, enda yfir-
vann ég við lestur hennar þann
vanþokka, sem ég að öðru jöfnu
hef á hvarfi íslenzkra skálda frá
hinu rímaða formi, en í bókinni
Jörð úr Ægi eru svo til eingöngu
órímuð Ijóð, — og þá er skáldið
bregður þar fyrir sig rími, er
það sízt heildinni til bóta. En
í ljóðunum þreytir ást skálds-
ins á gróðri og gróðuröflum til-
verunnar fang við sáran og pín-
andi ugg dauða og tortímingar
af slíkum hita hjartans, skap-
eins sakir skáldlegra tilþrifa,
heldur og með tilliti til vand-
aðra og hnitmiðaðra listrænna
vinnubragða. En þegar hún kom
bókin Vor úr vetri, varð ég fyrir
vonbrigðum. í henni eru ein-
göngu rímuð ljóð og hátturinn
ávallt sá sami og einn hinn við-
kvæmasti, sem skáld hafa valið
sér, sonnettan. Virtist mér auð-
sætt, að skáldið hefði annað
tveggja skort þol eða listræna
getu og þjálfun til slíkra átaka
við erfiðleika formsins, að þeir
stýfðu ekki flugfjaðrir hans og
fölskvuðu elda skapsmuna og til-
finninga. Mér fannst ég hvorki
finna þann hinn einlæga dáanda
vorsins og landsins né hinn geð-
ríka, viðkvæma og óstýriláta
túlkanda ógnvekjandi stað-
reynda.
Svo er þá komin fimmta ljóða-
bók skáldsins, Fagur er dalur.
Hún er í látlausum, en fallegum
ytri búnaði Hafsteins Guðmunds-
sonar, óskemmdum af prentara
og prentsmiðju — og er jafnt
útgefandanum og íslenzkri bóka-
gerð til sóma. Það er því hverj-
um bókelskum manni nautn að
handleika og skoða þessa bók.
En mest mundi þó um það vert,
að þetta er einnig bók, sem vitn-
ar jafnt um sérstæðan persónu-
leika og ríka skáldgáfu, og list-
ræn og yfirleitt fáguð vinnu-
brögð skáldsins, þó að á stöku
stað staldri vandfýsinn lesandi
og máski sérsinna við orðalag,
orðmynd eða líkingu, sem hon-
um finnst ekki í fullu samræmi
við hið fágaða heildaryfirbragð,
sem auðsjáanlega hefur verið
skáldinu kappsmál.
Bókin hefst á fögru og innilegu
ástarljóði, eins konar tileinkun.
Það er ort undir hinum látlausa,
en þó seiðþunga bragarhætti,
sem hér hjá okkur er fyrst og
fremst tengdur Ferhendum tjald-
arans. Annars er bókinni skipt i
sjö Ijóðaflokka, sem bera þessi
heiti: Sálmar á atómöld, Ó, þetta
vor, Myndir í hjarta mínu, Hér
slær þitt hjarta, land, Goðsögn
og loks Friðsamleg sambúð. Öll
ljóðin í flokknum Hér slær þitt
hjarta, land, eru sonnettur, og er
nú auðsætt, að skáldið hefur náð
á þeim bragarhætti öðrum, Ijúf-
ari og eðlilegri tökum en í næstu
bók á undan þessari. Þá eru og
stuðluð og ort undir fastbundn-
um hætti tvö af ljóðunum I
flokknum Myndir í hjarta mínu,
en þó eru þau án endaríms. Eins
og sonnetturnar og hið fagra
upphafsljóð bókarinnar sýna
þessi kvæði Ijóslega, að Matthías
Johannessen getur fellt hugsanir
sínar og tilfinningar í hefðbund-
ið rím, án þess að túlkun þeirra
verði ópersónuleg og bragðdauf
— og ennfremur, að honum læt-
ur meðferð rímsins, ef hún að-
eins fær samhæfzt því, sem hon-
um liggur á hjarta. Enda er það
svo, að hann hefur ómótmælan-
lega sýnt með bók sinni um á-
Suðaustur-Asíu hefur sýnt okk-
ur jákvætt með tilliti til fram-
tíðarinnar. Það eru viðbrögð
Rússa og yfirvarpsnasablástur
stjórnenda Ráðstjórnarríkjanna.
Rætt er um í heimsfréttum
fræðilegan ágreining þeirra og
Kínverja, en þagað um hinn
raunverulega: að Rússinn sér, þó
að skásett séu þau augu Kin-
verjans, að ljótt er hornaugað,
sem hann gefur þeim hluta
Rússaveldis, sem nær frá Úral-
fjöllum og austur að Kyrrahafi..
En fleiri eru þau, teiknin. Banda-
ríkjamenn bjuggu til fyrstu at-
ómsprengjuna og Hírósíma-vítið,
og hvort sem Sovétríkin verða
þeim fyrri til að helga sér öll
völd á tunglinu eða ekki, þá
virðast fregnir benda til, að
Bandaríkjamenn séu nú fyrstir
ríki, þrótti og opinskárri alvöru,
að ekki verður þeim, sem sjálf-
ur er heilhuga og án fordóma á
lj óðforminu, nokkru sinni það
fyrir að gruna skáldið um list-
ræna hálfvelgju eða það væmna
daður við ógnir Heljar, sem glott-
ir hunzkulega við lesandanum í
ljóðum þeirra skálda, er ekki
skynja þær sem kvíðvænlegan
veruleika, heldur sem kær-
komna bókmenntalega hroll-
vekju. Hins vegar var svo það,
að skáldinu virtist svo mikið
niðri fyrir, að hann gæfi sér
ekki ævinlega tóm til að leggja
listnæmt eyra við tónum strengj-
anna, og svo var þá stundum
„lítt af setningi slegið." .... En
hvað um það: Næsta Ijóðabók
skáldsins fannst mér að hlyti að
taka af öll tvímæli — ekki að-
hrif Njálu á íslenzkan skáldskap,
að hann kann vel að meta, hve
lifandi samband við bókmennt-
ir fortíðarinnar er áhrifaríkt og
gjöfult — frá kynslóð til kyn-
slóðar, gegnum raðir aldanna.
Og eins og hann sýnir í Fagur er
dalur, er það engan veginn af
ræktarleysi við menningarerfðir
fslendinga, að hann kýs að víkja
frá íslenzkri rímhefð í megin-
þorra ljóða sinna, heldur af innri
þörf til samhæfingar formi og
efni. Mér virðist ljóst af Fagur er
dalur, að þegar ólgan er mest
inni fyrir og torrætt og marg-
slungið það, sem henni veldur,
svo að hugurinn flögrar sitt á
hvað kringum viðfangsefnið til
að fá séð það og snýr frá öllum
hliðum og í margvíslegri birtu,
Framhald á bls. 14