Morgunblaðið - 14.06.1966, Qupperneq 19

ín-iðjudagur 14. júní 1966
MQRGUNBLAÐID
19
- Blaðamannaför
Framhald af bls. 17
og efasemdir um framtíð hinna
miklu hugsjóna, sem þjóðfélag
ið á að byggjast á. „Gagnrýni
á þjóðfélagið og stjórnarvöldin
Minning
f. 17./3. 1883 — d. 8 /6. 1966.
MEÐ Tómasi er horfinn af hér-
vistarsviðinu sérstakur persónu-
leiki, skapfestumaður og dreng-
skapar.
Hann mátti í engu vamm sitt
vita og svo tryggur var hann
þeim, er hann batt vináttu við,
að öruggt var, að frá hans hendi
torugðust vináttuböndin aldrei.
Kynni okkar Tómasar hófust
fyrst, er við vorum samskipa á
Sterling gömlu 1909, báðir á
leið til Reykjavíkur til náms í
Verzlunarskóla íslands.
Tómas var ágaetur námsmað-
ur, alltaf með þeim hæstu í skól
anum og fékk verðlaun fyrir
námsafrek. Hann var prýðilega
vel gefinn maður og stundaði
námið af kostgæfni og áhuga.
Orð var á því gert, hvað hann
var góður í stærðfræði, og lit-
hönd hafði hann svo fallega, að
xnikla athygli vakti, og frágang-
ur allur á skriflegum verkefn--
um var svo smekklegur og list-
rænn, að af bar.
Við lokapróf í Verzlunarskól-
anum 1911, var prófverkefni í ís
lenzkri ritgerð á þessa leið: „Er
reglusemi og skilvísi mikils
virði?“
Öll voru að sjálfsögðu svörin
á þá leið, að þessar dyggðir
væru hornsteinar viðskiptalífs-
ins og ófrávíkjanleg nauðsyn í
samskiptum manna yfirleitt, en
fáum held ég, að hafi betur tek-
izt en Tómasi að gera þær að
lífsreglu sinni. Hygg ég að allir,
sem eitthvað kynntust honum,
geti borið því vitni.
Að loknu prófi dreifðist hó-p-
urinn í ýmsar áttir, og þótti það
happ mikið að geta fengið at-
vinnu við verzlun eða skrifstofu
störf, því að ekki var um auð-
ugan garð að gresja í þeim efn-
um í þá daga.
Tómas hafði um árabil unnið
við hið stóra fyrirtæki R. P.
Riis á Hólmavík og fór þangað
að prófi loknu. Var hann starfs
maður þess fyrirtækis hjá
frænda sínum, Jóni Finnssyni
verzlunarstjóra í 12 ár.
Hann rak um skeið verzlun á
Hólmavík og stundaði búskap
jöfnum höndum og farnaðist vel.
Tómas giftist 1.6. 1912 Ágústu
L. Einarsdóttur, Jochumssonar
skálds gáfaðri og glæsilegri
konu, og eignuðust þau 4 börn,
sem öll eru á lífi, vel gefin,
myndarleg og átorkusöm.
Hann missti konu sína 15.3.
1944 og var hún öllum, sem til
hennar þekktu harmdauði, bæði
gkyldum og óskyldum.
Þegar börnin voru alfarin að
heiman, fór að losna um veru
hans á Hólmavík. Hann seldi því
ibústofn sinn og húseignir og
fluttist til Reykjavíkur.
Á ferðum mínum um Hólma-
vík gisti ég oft á hinu gestrisna
og glaðværa heimili hans og
minnist ég margra ánægju-
stunda þaðan með þakklæti.
Á síðasta árinu, sem Tómas
var á Hólmavík, bar á fundum
okkar saman að hausti til og
innti hann mig eftir, hvort ég
vissi um nokkra atvinnu handa
gér í Reykjavík.
Kom okkur saman um, að við
skyldum reyna samstarf við fyr-
irtæki, sem ég hafði með hönd-
tim, um óákveðinn tíma og vita
hvernig okkur tækist að vinna
saman.
Þessi óákveðni tíml entist í
17 ár og á öllum þessum sam-
starfsferli okkar var samvinnan
hin ágætasta.
Tómas var verkséður og starfs
Claður mjög. Hugsaði hvert verk
verður að vera „jákvæð“, el’.a
er hún til ills eins og á engan
rétt á sér“, eins og komizt
var að orði. Hér vil ég
reyndar enn slá þann varnagla,
að slík ferð á vegum opin-
berra aðila kann að villa
vel og skipulagði áður en hann
byrjaði að vinna, fann upp ýmis
tæki til hagræðingar og allt
virtist leika í höndum hans.
Hann var alla tíð heilsuhraust
ur, reglusemi hans og skyldu-
rækni frábær, svo að t.d. á þess-
um 17 ára starfferli, var það að-
eins 2—3 sinnum, sem hann ekki
mætti til verks, enda þá veikur.
Við fráfall Tómasar Brands-
sonar hafa hinar fornu dyggðir
misst trúan og hollan fulltrúa.
Ég kveð vin minn Tómas með
söknuði og þakklæti fyrir órofa
tryggð og vináttu frá fyrstu
kynnum til hinztu stundar.
Ólafur A. Guðmundsson.
I DAG er Þórður Björnsson
fimmtugur. Fæddur 14. júní
1916, sonur Björns Þórðarsonar,
lögmanns, frá Móum á Kjalar-
nesi, síðar forsætisráðherra, og
Ingibjargar Ólafsdóttur Briem
frá Álfgeirsvöllum í Skagafirði.
Ástríður móðir dr. Björns var
systir þjóðskáldsins séra Matthí-
asar Jochumssonar, en í móður-
ætt sína telur Þórður Björnsson
til, frændsemi við annað þjóð-
skáld, Davíð Stefánsson frá
Fagraskógi. .
Ég kýs í þessu greinarkorni
að ræða lítillega um vin minn
Þórð Björnsson sem merkan
bókamann, en sleppi upptaln-
ingu á verzlegu vafstri, það
gera efalaust aðrir. Við höfum
þekkst í rúm þrjátíu ár, eða síð-
an við vorum báðir ungir piltar,
og erum nær því að vera jafn-
aldra. Undirritaður er tæpum
tveim árum yngri.
Þórður Björnsson hóf snemma
alhliða söfnun íslenzkra bóka,
en seinna sérhæfði hann sig nær
eingöngu við ferðabækur er-
lendra manna um ísland, ekki
einungis frumútgáfur, heldur og
allar útgáfur þeirra, ef auðið var
að ná þeim. Árangurinn af því
er sá að hann er ekki einungis
með fróðustu mönnum á því
sviði, heldur mun hann eiga eitt
bezta, ef ekki fullkomnasta bóka
safn í einkaeign hérlendis. Nær
allar þær dýrmætu bækur hefur
Þórður aflað sér erlendis frá
ýmist á ferðum sínum, eða eftir
söluskrám frá fornbókasölum
víðsvegar um heim. Þekki ég
sjálfur af eigin reynslu að ár-
vekni þarf til þess að eftirtekj-
ur sjást, því maður hefur ekki
alltaf erindi sem erfiði í þeim
manni sýn. Gera má ráð fyrir,
að flestir þeir, sem við hitt-
um að máli og rökræddum
við, hafi verið dyggir og trúir
flokksmenn og e.t.v. þröng-
sýnni en fólk almennt. Ekki
er ósennilegt, að það séu
fremur meðalmenn en frábær-
ir að frjálslyndi og víðsýnj,
sem veljast til starfa fyrir
flokkinn — menn, sem treysta
má til að bera tilhlýðilega virð
ingu fyrir yfirboðurum sínum
og víkja ekki út af braut hug-
sjónarinnar, — menn, sem !íta
á það sem sjálfsagða skyldu a'ð
fórna einstaklingseðli sínu fyr-
ir þjóðfélagið og sjálfstæðri
hugsun fyrir flokkinn og telja
jafnsjálfsagt að þeir, sem ekRi
gera svo, séu fangelsaðir eða
læstir inni á geðveikrahæli.
„Þeir standa þjóðfélaginu fyr-
ir þrifum", eins og einn flokks
maðurinn sagði.
Einstaklingur er heldu.' ijótt
hugtak í Sovétríkjunum og
enska orðið „individual“ er
þar ekki þýtt sem „einstakling
ur“, heldur sem „egoisti", —
sá, er lætur eigin hag stjórna
öllum sínum gerðum. Því mið-
ur varð þessi merkingarmunur
ekki að fullu Ijós fyrr en und-
ir lok ferðarinnar og skilduin
við þá, að bæði þetta orð og
önnur myndu hafa vatdið
margs konar misskilningi í
umræðum.
Ekki ætla ég mér þá dul að
halda því fram, að Sovétþjóð-
félagið sé eitt um að leitast við
að fórna andlegu frelsi einstakl
ingsins — eða frelsismöguleik-
um — á altari þjóðfélagsins,
meirihlutans. Að sjálfsögðu
gera öll þjóðfélög þetta að
vissu marki. Og jafnvel í því
þjóðfélagi, sem telur sig bo'c-
bera einstaklingsfrelsisins —
Bandaríkjunum, — hefur til-
hneigingin til samræmingar
verið hættulega mikil og mörg
um þarlendum menntamönn-
um mikill þyrnir í augum.
í flestum vestrænum þjóð-
félögum er það þó fyrst og
fremst almenningsálitið sem
reynir að neyða einstakling-
inn til eftiröpunar á þvi, sem
víngarði, en mikið má góður
vilji.
Þórður Björnsson er að eðlis-
fari fremur hlédrægur maður,
góður vinur vina sinna, mesta
tryggðatröll. Hann er kvæntur
ágætri konu Guðfinnu Guð-
mundsdóttur, sem búið hefur
manni sínum listrænt heimili,
enda er frúin vel gefin og gaman
að koma til þeirra og ræða við
þau um bækur oa menn.
Þetta á ekki að vera nein æfi-
saga heldur stutt afmæliskveðja
frá mér til Þórðar Björnssonar,
skrifuð undan setjaranum á
elleftu stundu þeirra svartlistar-
manna. Ég þakka Þórði og Guð-
finnu góð kynni, óska þeim
hamingju á þessum merku tíma-
mótum í lífi húsbóndans, og
allra heilla á ókomnum æfibraut
um. Lifið heil!
Reykjavík, 14. júní 1966.
Stefán Rafn.
það telur rétt — jafnframt því
sem alls konar samtök leitast
við að beita áhrifum sínum
eftir ýmsum leiðum — svo öt-
ullega, að fólk á fullt í fangi
með að velja og hafna. En ein-
mitt þetta — að eiga þess kost
að viða að sér upplýsingum um
mismunandi sjónarmið — að
mega velja og hafna, er að
mínu áliti ómetanlegur kost-
ur. — Um slikt er ekki að
ræða í sovézku þjóðfélagi. —
Þar hefur flokkurinn fullt
eftirlit með allri skoðanamynd
un — öll blaða- og bókaútgáfa
er i höndum flokksins; menn
geta ekki fengið bækur erlend-
is frá nema þeir fáu útvöidu.
sem eiga vini og kunningja er-
lendis er senda þeim bækur —
og jafnvel slíkt er takmarkað.
Menn fá ekki að ferðast nema
í skipulögðum hópum, þar sem
strangt eftirlit er haft með þeim.
Öll fræðsla fólksins er byggð
á kenningum kommúnismans
— einstaklingarnir eru teknir
svo að segja beint úr móður-
kviði og þeim hleypt í gegcium
uppeldis og skoðanamyndúnar
vélar kommúnismans með það
fyrir augum að framleiða þjóð-
félagsþegna, sem falli nákiiæm-
lega inn í það form, sem skipu-
laginu hentar.
Ég minnist heimsóknar á
barnaheimili í Kiev á sl.
sumri. í hverju herbergi var
stór mynd af Lenín og forstöðu
konan sagði okkur frá því,
hvernig börnin kynntust hon-
um fyrst sem góðum frænda,
er hefði verið öllum mönnum
betri og elskaði lítil born
(Leyfið börnunum að koma ti!
mín o.s.frv.). Þennan mann
ættu öll sovézk börn að taka
til fyrirmyndar í hvívetna. Síð
an, eftir því sem þau stækkuðu
og þroskuðust, bættist við nán
ari uppfræðsla um líf Lenins
og kenningar. Jafnframt væri
lögð áherzla á að þroska þjóð-
félagsvitund barnanna — þau
lærðu, að þau ættu að lifa og
hrærast í samfélagi við aðra
og þeim bæri að líta á sig
sem hluta af heild. Og til
þess að heildin ekki rask-
aðist yrðu hlutarnir að
vera í samræmi hver við
annan. Forstöðukonan Iýsti
fyrir okkur þeim aðferðum,
sem beitt væri til að uppræta
eigingirni barnsins og einnig
skaðleg áhrif frá foreldrum,
ömmum og öfum — „við vitum
að foreldrar og ættingjar hafa
tilhneigingu til að láta of mik
ið með börnin — þau kunna
ekki vísindalegar uppeldisað-
ferðir og gera okkur stundum
erfitt fyrir“. Ein af uppeldisað-
ferðunum var einangrun. Barn,
sem ekki var nógu sveigjanlegt.
var látið borða eitt sér og leika
sér eitt og hin börnin hvött til
að hunza það, unz þrjóskan
hafði verið brotin á bak aftnr
„þannig sýnum við barninu, að
það er háð samfélaginu og
verður að haga sér eins og him
ir“, sagði forstöðukonan.
Ég hafði sjálf haft barn á
barnaheimili hér heima og tel, •
að börn hafi að mörgu loyti
mjög gott af slíku uppeldi, —
svo framarlega sem þau einrúg
njóta umhyggju öryggistilfmn
ingar og fræðslu heima fyrir og
reynt sé að vekja skilning
þeirra á því, að ólík sjónarmið
eigi rétt á sér. Mér hraus því
hugur við að hugsa um þessa
misbeitingu barnahéimilisins
sem uppeldisstofnunar.
f bók um sovézka æsku
rakst ég á frásögn af teikn-
ingum skólabarna: „Þegar á
aldrinum 6—7 ára er þjóðfé-
lagsvitund sovézkra barna orð-
in svo sterk, að þegar þau
teikna myndir af geimförum
eru þeir alltaf tveir eða þrír
saman — það hvarflar ekki að
þeim, að geimfarinn sé einn —
einstaklingurinn er í þeirra
augum ekki til sem slíkur“.
Vissulega er aðdáunarvert
hversu mikla rækt Sovétmenn
leggja við börn og unglinga.
Sérstök fæða er ætluð börnum
og þau eru vel og hlýlega
klædd; þau eru undir ströngu
heilbrigðiseftirliti allt frá fæð-
ingu — þau njóta ágætustu
menntunar og pjáiíunar mnan
þess ramma, sem skipulagið
setur, — þess er gætt, að þau
njóti útivistar, sólar og stundi
líkamsrækt. í hverri borg eru
sérstök leikhús fyrir börn, með
fjölbreyttum sýningum —- og
t’ómstundum verja þau við
ýmiss störf og leiki í Ungherja-
höllunum miklu. AUs staðar
eru gefin út blöð og tímarit
fyrir börn og unglinga —
Komsomol — æskulýðsfélög
flokksins á hverjum stað sjá
um þá útgáfu í fljótu bragði
virðist þetta næstum fullkomið
fyrirkomulag. Og er það ef til
vill. Það er líklega eins og hver
önnur vitleysa að láta sér detta
í hug Hitlersæskan í Þýzka-
landi, þegar maður horfir á
barnahópana, sem verið er að
æfa í slagorðum á Rauða torg-
inu í Moskvu fyrir 1. maí eða
skrúðgönguna í Erevan á
barnadaginn, þar sem flokkar
unglinga ganga í herfylking-
um, klæddir einkennisbúning-
um hinna ýmsu greina hersins
— með byssur reiddar um öxl
eða ung börn í fanginu „þetta
á að tákna friðsamlega stefnu
herja okkar — sýna að Bovét-
herinn hafi það markmið fyrst
og fremst að verja æskuna og
upprennandi kynslóðir", segja
leiðsögumenn okkar.
Ég áset mér að reyna að
skilja þetta frá sovézlcu ■sjón-
armiði — en verð að játa að
mér hlýnaði um hjarta, þegar
ég hugsaði um hinar óskipu-
legu barnaskrúðgöngur hér
heima á Sumardaginn fyrsta
og 17. júni, þar sem ekki einu
sinni skátarnir okkar geta
gengið almennilega í takt.
Ekki efa ég andartak, að
Rússar vilja frið og telji her
sinn aðeins til varnar, eins og
fleiri, — enda hafa þeir ekki
gleymt þeim hörmungum og
þjáningum, sem heimsstyrjöld-
in síðari olli þeim. Allir
leggja á það áherzlu að þeir
óski friðar, hvarvetna eru uppi
spjöld og borðar, þar sem á
er letrað „friður“, „við vilj-
um frið í heiminum“....
o.s.frv. Allir skáluðu fyrir
friði og vináttu þjóðanna, svo
mikið og oft —, því miður —-,
að mér fannst áhrifamáttur
þessara orða dofna smim
saman. En ef til vill hafði ég
fengið dálitla hellu fyrir eyr-
um af vopnabrakinu á Rauða
torgi 1. maí — á degi verka-
lýðsins.
Það er vissulega margt, sem
í Sovétríkjunum vekur spurn-
inguna: Hvernig verður þetta
þjóðfélag, þegar fram líða
stundir? Um það eru víst ekki
allir á eitt sáttir? Fyrir nokkr-
um dögum birtist í vísindariti
austur í Tékkóslóvakiu grein
eftir ungan menntamann, Dr.
Michael Lakatos að nafni, þar
sem hann gerðist svo djarfur
að gagnrýna stiórn landsins
fyrir ofríki og of mikla skipu-
lagningu. Um viðbrögð stjórn-
arinnar við skrifum hans hef
ég enn fátt séð annað en að
tímaritið hafi verið gert upp-
tækt. Dr. Lakatos sagði m. a.
að forystumenn Tékkóslóvakíu
hefðu fullkomnað svo stjórn-
málaaðferðir sínar og áróður,
að almenningur væri farinn að
fylgja stefnu þeirra í blindri
hlýðni. Og héldi svo áfram enn
um langt skeið, að óárægia
væri bæld niður og skoðana-
mismun haldið í svo föstum
skefjum, mundi það hafa bau
áhrif á andlegt ástand þjóðar-
innar að hún yrði athafnasljó
og áhugalaus. Á þessum tveim-
ur ferðum mínum til Sovétríkj
anna heyrði ég marga, bæði
menn og konur, segja, að þeir
væru löngu hættir að nenna
að fylgjast með því sem væri
að gerast í stjórnmálum lands-
ins. „Það er ekki til neins
nema ergja sig — ég veit að
ég get ekkert gert til þess að
breyta ástandinu", var við-
kvæðið. Hvað verður um slíka
þjóð ef annar Stalín eða Hitler
sezt í valdastól?
Tómas Brandsson
Fimmlugur í dags
Þórður BjöriKssofii
yfirsokadómori