Morgunblaðið - 08.08.1969, Blaðsíða 13

MORGUNIBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 8. ÁGÚST 1989
13
Ástæðurnar til flótta Kuznetsovs
- EFTIR EDWARD CRANKSHAW
Nafnið Kuznetsov hljómar dá
lítið undarlega. Brezkum eyr-
um virðist það naumast raun-
verulegt; það virðist tilheyra
öðrum heimi og allt geti komið
fyrir mann, sem kallaður er
Kuznetsov. En með Rússum er
þetta eitt algengasta manns-
nafnið, Kuznets þýðir það sama
og Smith á enskri tungu.
Á yfirbor'ðinu var þessi rúss
neski hr. Smit'h, Anatoly
Kuznetsov betur í sveit settur
en margir rithöfundar aðrir í
Sovétríkjunum. Skáldsögur
hans, „Babi Yar“ og „Eldur-
inn“ vökbu mi'kla athygli hundr
uð þúsunda lesenda — slíkt er
ekki óalgengt í Sovétríkjumuim,
en öfundsverðuir er hann af les
endahópnum ef legigja á vest-
ræna mælistiku á hann. Er
hann var aðeins 39 ára hafði
hann þegar komið ár sinni svo
fyrir borð, að hann taldist til
hinna betur settu, naut þeirra
þæginda að hafa eigið herbergi
í Moskvu og heimili úti á lands
byggðinni, fjarri skuggtuim
Kremlarmúra.
Satt er það að vísu, að veitzt
hafði verið að honum fyrir „hug
myndafræðilegan sljóleika“ og
fyrir að hafa huiga sinn bund-
inn of mikið við það, sem miður
færi í daglegu lífi í Sovétríkj-
unum. Þessar árásir voru hins
vegar aðeins varnaðaiskot fyr
ir framan stefni, ef svo mætti
segja, en ekki breiðsíður til
þess að skjóta hann í kaf, svo
líkingunni sé áfram haldið. All
ir sovézkir rit'höfundar, sem
eitthvað komast áfram, verða
fyrir þessu af og til og vita
hvernig þeir eiga að haga sér.
Til þess að svo liti út að verið
væri að gagnrýna Kuznetsov af
hryggð fremiur en reiði, honum
til leiðbeiningar fremur en til
refsingar, var hann nýlega
skipaður í ritstjórn tímaritsins
Yunost (Æska), sem gefið er
út í tveimur milljónum eintaka,
og heflur löngum verið þekkt
að því að laggjast gegn fávizku
byltingarsinnaðra stjórnar-
valda. í þessum efnum var
hann heppnari en hinn hug-
myndaríkri og snjalli Alksionov
sem rekinn var úr ritstjórninni
á sama tíma. Þannig fór og fyr-
ir Yevgeny Yevtushenko, sem
nú er kominn í skammakrókinn
þrátt fyrir hina frábæru hæfi-
leika sína í því efni að hlaiupa
með héranum og veiða með
hundunum, svo líkingamál sé
enn notað.
Til að kóróna þetta allt var
Kuznetsov sendur til London til
þess að viða að sér efni um
dvöl Lenins þar í borg á sama
tíma og Sovétstjórnin hugsar
sig vissuleiga oftar en tvisvar
um að leyfa ritíhöfundum að
fara til Vesturlanda. Segja má
að heimurinn hafi legið fyrir
fótum hans. Gætti hann þess
nægilega vel, hvað hann Skrif
aði og birti, gæti Kuznetsov
hafa styrkzt stöðugt í sessi,
hagnazt af lexíum þeim, sem
hann hefur horft á útdeilt til
margra virtra starísbræðria
sinna — fangelsiun Sinyavsky
og Daniel, þagnarmúrinn um-
hverfis Solzíhenitsyn og hina
hægfara þrúgun á hinu mæta
og áður vaxandi skáldi Voz-
nessensky.
Þrátt fyrir allt þetta tekur
hann sjálfur þá ákvörðun að
hefja nýtrt líf sem innflytjandi
í erlendu landi, þar sem siðir
koma homum ókunnuglega fyr-
ir sjónir, sumir hverjir eru hon
um e.t.v. ógeðfelldir, og harun
gebur ekki talað tungu lands-
manna. í öllu raungildi gæti
harni hafa flutzt til annarrar
Anatoly Kuznetsov. Myndin er
reikistjörnu. Skorið hefur ver-
ið á allt það, sem hann hefur
nokkru sinni skrifað eða jafn-
vel hugsað um. Hann verður að
tala og lesa með hjálp túlks,
hann verður að skrifa með að-
stoð þýðanda og hann veit ekk
ert um þá þjóð, sem hann verð-
ur nú að skrifa fyrir. Ákvörð-
un hans var ekkert smámál.
Úr því að Kuznetsov sá si>g
tilneyddan að taka hana, er
ljóst, að raunverulegir hagir
hans hafa verið mjög ólíkir því,
sem ætla hefði mátt ef ókiunn-
ugur hefði grennslazt fyrir um
þá fyrir aðeins fáeinum dögum.
Og vissulega er það svo. Það
Skiptir raunar nánast engu
hvað hann sjálfur segir okkur
um ástæðurnar til hinnar ör-
lagarílbu ákvörðunar sinnar.
Allir þeir, sem einlhver skil
kunna á núverandi högum
menntaimanna og listamanna í
Sovétríkjunum vita, að mynd
sú, sem þar var upp dregin,
var fölsk., jafnt í aðalatriðum
sem smáatriðum.
Rit Kuznetsov voru gefin út
og það var dáðst að þeim —
en allt það, sem hann gaf út
þurfti fyrst að ritskoðast af
honum sjálfum, og síðan hakk
aði hinn opinberi ritskoðandi
allt í sig áður en ritið ikom út.
Naumast leikur á því nokkur
vafi, að aðeing lítill hluti þess,
Gaianskov
tekin í London eftir flótta hans.
sem hann skrifaði, sá dagsins
Ijós. Hann mun ugglaust hafa
skrifað aðrar bækur sér til hiug
arhægðar og til þess að láta
handritin ganga milli vina
og aðdáenda sinna. Sá háttur
sovézkra rithöfunda er nú orð-
inn svo algengur, að segja má
að nánast sé orðið um stofnun
að ræða undir nafninu Samiz-
dat, eða sjálfsútgája. Og á sama
tima hefur stöðugt verið að
honum lagt að skrifa þær teg-
undir bóka og greina, sem
hann ekki vildi skrifa, þ.e.a.s.
bækur og greinar ritaðair á
þann hátt að þær samrýmist
hinni opinberu mynd af Sovét
ríkjunum, sem á ekkert skylt
við sannleika af neinu tagi.
Jafnvel þegar hann hefur ekíki
verið að vinna að ritstörfum,
hefur til þess verið ætlazt af
honum að hann tæki þátt í
lygaistarfsemi frá morgni til
kvölds — lyguim, sem til þess
eins eru ætlaðar að halda völd
um í höndum æðstu manna rík-
iisins og óbeljandi undirsáta
þeirra, em'bættismanna flokks-
ins, starfsmanna flokksvélar-
innar.
Aðeins er um tvær leiðir að
velja til þess að komast hjá
því að flækjast í þemnan vef:
Að þegja og þar með útiloka
alla möguleika og vonir um að
byggj a upp framtíð sína, jafn-
Yevtushenko
vel vonir um að geta dregið
fram lífið nema með því að
vinna verkamannavinnu. Hin
leiðin' væri að mótmæla opin-
berlega, og hætta þannig á fang
eisun eða örugga útlegð á ein-
hverjum afskekktum stað lands
ins.
Auk Kuznetsov hafa ugg-
laust margir aðrir freistazt til
þess á stundum að skera á
böndin milli sín og Rússlands,
en þar til fyrir skömmu gátu
þeir enn vonazt eftir því, að
betri tímiar væru í vændum. En
á undangengnum þremur til fjór
um árum hefur þrýstingurinn á
frjálsa hugsun gerzt æ meiri.
Það var ekki fyrr en innrásin
var gerð í Tékkóslóvakíu á sl.
suimri að þeim, sem vonuðust
til þess að hin nýj-a niðurdireps
stefna væri aðeins tímabundið
fyrirbæri á meðan miðlungs-
menn réðu ríkjum, óttaslegnir
og óvi'ssir, varð endanlega ljóst
að þessari þróun mála yrði
ekki snúið við.
Tékkóslóvakíumálið skellti
hurðinni í andlitið á öllum hug
myndum manna um „sósíalisma
með mannúðarandlit“ í Sovét-
riíkjunum ekki síður en í Prag.
Þessi reynsla varð mörgum sósí
ölskum menntamönnum erfið
raun. Hún táknaði að endir var
bundinn á draum, sem þessir
menn hafa alið í brjósti með
meiri og minni bjartsýni uud-
angengin 15 ár, eða allt frá því,
að Stalín féll frá.
Er „saimisteypustjórnir“ tóku
völd, fyrst undir stjórn Malen-
kovs, síðan Krúsjeffs, gerðusf
spenmandi hlutir. Sumir þeirra,
sem höfðu þagað árum saman,
fundu rödd sína á ný. Martgir
þeirra, sem látið höfðu að
stjórn og hlýtt, töluðu nú loks
ákveðið og sannfærandi um hið
gkammarlega samstarf sitt við
yfirvöldin. Ungir menn og kon
ur, einikum ljóðskáldin
spruttu upp hvarvetna, gagn-
rýnandi hina eldri kynslóð fyr
ir geðlurðulhátt og lýstu því
raunar yfir, að það eina, sem
þyrfti að óttast, væri óttinn
sjálfur. Harðir Stalínistar í röð
um menntamanna, sem höfðu
sannariega hagsmuna að gæta
varðartdi undirokun þeirra
starfsbræðra sinna, sem voru
þeim betur gefnir, drógu sig inn
í skel sína og fóru í „fýlu“.
Það er svo sem ebki svo, að
hörgull sé á þeim mönnum enn,
og verður þeim bezt lýst með
hínuim undirförla og nánast ó-
læsilega skáldsagnahöfiundi
Kodhetov, og Obakovsky, sem
miklu seinna kom til Breblands
til þess að útskýra í brezka
sjónivarpinu hvílík nauðsyn
það hefði verið að koma hinum
alþekktu svikurum, SinyavSky
og Daniel, bak við lás og slá.
í fyrstu höfðu menn hljótt
Solzhenitsyn
um sig. Miklar vonir kviknuðu
Sovétríkin voru að vakna.
Krúsjeff þurfti sjálfur á rit-
höfundum, öllum menntamöún
um að halda í baráttu sinni fyr
ir völdum og í hinni örvænt-
ingarfullu tilraun sinni til þess
að sigrast á lömun Stalínism-
ans og hagnýta hæfustu menn
þjóðarinnar til þess að komia
efn alhagsmálum á réttan kjöL
Það var einkum vegna barátt
unnar við Stalínsfjötrana, sem
enn lágu eins og mara yfir
landinu að hann þarfnaðist
stuðnings rithöfundanna. Það
var af þeirri ástæðu að hann
hvatti Solzíhenitsyn persónulega
til dáða og leyfði honum síðan
að gefa út hina fyrsbu, stuttu
skáldsögðu sína „Dagur í lífi
Ivan Denisovich", en í bók
þeirri er flett ofan af þrælk-
unarbúðum þeim, sem Krúsjeff
kynnti sam þrælabúðir Stal-
íns — og Molotovs, Malenkova
og Kaganovich.
En Krúsjeff, sem hafði þó þá
Skynsemi til að bera að gena
sér grein fyrir því, að ef So-
vétríkin ættu ekki að sbaðna
að dragast aftur úr yrði hann
að leyfa mönnum að huigsa,
hafði þó aldrei hugsað sér að
þeir fengju algjört frjálsræði I
þeim efnum. Það, sem hann
stafndi að, var eins konar
Stalínismi án ofsökna. Og
ef undan eru dkilin eitt
eða tvö atvik, er hann
greip sjálfiur harkalega í taum-
ana, er hann var sjálfur undir
málklum þrýstingi frá andstæð-
ingum sínum innan veggja
Kreml, reyndi hann að við-
halda nokkurs konar jafnvægi
með því að leyfa frjálslyndari
rithöfundum að stíga nokkur
Skref áfram. Ef þeir hins veg-
ar fóru yfir línuna, lét Krús-
jeff Kodhetovana grípa í taum-
ana og bíta frá sér.
Þannig hélt þetta áfram I
heilan áratug, tvö skref áfram
og síðan eitt og hálft afturá-
bak. Mi'kið gerðist á þessu tíma
bili. Menn sögðu ýmislegt og
gáfu út bækur um ýmis efni,
sem óhugsandi hefði verið að
gera á tímum Stalíns, og enda
þótt Flokkurinn gripi stundum
harikalega í taumana, var aldrei
um raunverulegan ótta að ræða
í röðum frjálslyndra. Þar við
bættist að menntamenn skipt-
ust frjálslega á slkoðunum, pré
difcuðu siðgæði o.s.frv.
Ég man að ég var á þessurn
árum álhyggjufullur vegna hisp
ursleysis þess, sem gætti meðal
hinna ungu, þegar þeir töluðu
við algerlega ókunnuga menn
og jafnvel útlendinga. Ég
spurði aftur og aftur í samtöl-
um: „Er það skynsamlegt af
þér að tala svona? Ættirðu
ekki að sýna meiri var*kárni?“
Og ævinlega litu þesisir ungu
menn á mig, líkt og þeim væri
stoemmt, enda voru þeir skóla-
börn er Stalín var og hét.
„Hvernig getur þér dottið þetta
í huig? Vissulega er langt frá
því að allir hlutir séu í lagi
Við eigum enn langa ferð fyriir
höndum. En við vitum nú, hvert
við stefnum. Við verðum að
berjast við skriffinnskubá'knið.
Gott og vel. Við munum berj-
ast. En þeir munu aldrei fram-
ar geta skaðað okkur.“
Ég er nú að tala um það
fólk, sem var um tvítugsaldur-
inn 1955 eða svo. Sumir jafn-
aldra þeirra eru nú í fangelsi
ellegar útlegð eftir slliríparétt-
arhöld, sem haldin voru með
leynd. Kuznetsov mundi hafia
verið 25 ára gamall það ár.
Kammski hafði hann sömiu skoð-
Framliald á bls. 17