Morgunblaðið - 03.12.1970, Blaðsíða 15

MORGUNBLABIÐ, FIM'MTUDAGUR 3. DBSÍE5MBER 1970
15
BÓKMENNTIR - LISTIR BÓKMENNTIR - LISTIR
BÓKMENNTIR - LISTIR
Horft um öxl
Jakob Jónasson:
ÞAR SEM EL.FAN ÓMAR,
skáldsaga. 240 bls.
t)tg. ísafoldarprentsmiðja h.f.
Rvík, 1970.
Bók Jakobs Jónassonar, í>ar
sem elfan óimar, hlýtur að vera
góður skemmtilestur handa
þeim, sem muna tvenna timana,
og að ýmsu leyti lærdómsrik
fyrir þá, sem yngri eru og fá-
fróðir um eldri tið. Jakob hverf-
ur þarna á vit gamla tímans.
Sagan sýnist koma heim við ár-
in milli aldamóta og fyrra stríðs;
gerist þá á „betra“ heimili i
sveit og segir meira eða minna
frá allmörgu heimafólki þar á
bæ, auk nágranna, en mest frá
Erni og Stebba, sem eru rétt
sloppnir yfir óvitaárin við upp-
haf sögunnar, en nánast full-
vaxta menn við sögulok; það er
sýniingar er það sterkur og sér-
kennilegur, að það verður að
fjalla um heildina og Guinnlaug
Scheving sem listamann allt frá
byrjum Samt get ég ekki st'illt
mig um að benda á eitt listaverk,
sem mér persónúlega finnst jafn
vel bera af öllu öðru á þessard
sýningu. í>að er vatruslitamynd
nr. 107 „Menn að draga línu“,
gerð árið 1937. Ekki main ég eft-
ir að hafa áður séð nokkurs stað
ar jafn áhrifamikla vatnslita-
mynd. Stórt orð Hákot, en það
verður að hafa það. f>að sakar
heldur ekki að muna það, að
þessi stórkostlega mymd var þeg-
ar orðin til frá hendi Gunnlaugs
Schevings, nokkrum árum áður
en verk hans voru hofð tii sýnis
sem aðvörun til landsfólksinis um
þá meinvætti, sem læðzt höfðu
inn í íslenzka myndlist. Man nú
enguun þá tírna, hlýtur maður
að spyrja, þegar þessi volduga
sýiniing Gunnlaugs Scheviings er
skoðuð. Hvað má svo af þessari
sýningu læra? Meðal annars, að
Gunntaugur Scheving hefur ekki
aðeins orðið merkilegur listamað
ur á seimni árum. Hann hefur
verið það frá byrjun.
Gunnlaugur Scheving er miik-
ið skáld. Verk hans eru þrungin
mannlegum tilfiinningum og til-
þrifum. >au eru þrungin þeirri
merkilegu baráttu hið innra með
maninlegri »ál, siem skapar öll
góð llistavenk. Þiað mannlega afl,
sem orð fá ekki útliistað, en sem
er baklhjallur hinnar sönnu liat-
ar. Ást og skilningur Gunnlaugs
Sohevimgs á umihverfiniu og mann
legu lífi eru sérkenni á hvenri
eiiin&takni mynd, sem hann hefur
látið fná sér fara. Og þessi ást
er hvergi yfirborðskennd eða
uppdiktuð, hún er svo áberandi
einlæg og eðliieg, að það þarf
ekki glöggt auga til að komast
að þeim sa'rmindmn. Stundum
hættir þessi ást á tilverunni að
vera jarðnesk. >á birtast í há-
l«ftum álfar og húsdýr þeirra og
manna í sameign. Þannúg fléttar
málverik Gunnlaugs Schevings
jarðneska sælu óakhyggju ábú-
enda jarðarinnar. Þannig skap-
ast öryggi og gagnkvæmt traust
nmilli þeirira, er strita í sveita síns
andliitis og þeirra vætta, sem
veitt geta vkiáttu og traust. Nátt
úran sjálf öðlast óendanlega
kyrrð og þögn, þar sem maður
getur lagt hlustimar við gróand-
anum. Særinn rís ægilegur og
ógmamdi hkium litlu bátskrílum,
sjómenn standa af sér báruna og
það blikar á olíuklæði þeirra.
Pugl sy'ngur á grein og hálfur
miáni sindirar í órafjarlægð geims
ins. Húsin eru gömul og lúin, en
það yljar frá þeim og maður
fimn.ur það skjól, sem þau veita
sínu föl'ki. Krambúðiirniar verða
að virðulegum kauphöllum, þar
sem allt er hægt að fá, ef fisikazt
að segja Örn; Stebbi er þá horf-
inn af sjónarsviðinu. Stebbi er
svo sem tákn gamla tímans, en
Örn er forboði dagrenningar í
þjóðlifinu. Heimili þeirra á
Steinastöðum er hvorki betra
né verra en gerist og gengur;
húsbændur raungóðir og úr-
ræðagóðir en vitaskuld lokaðir
inni í sinum þrönga hring; og
vinnufólk aJ svipuðu tagi, en
sumt þó drjúgum lítilsgildara.
Við upphaf sögunnar rikir enn
aldalangur tími stöðnunar í orði
og athöfn. Allir eiga heima á
sama blettinum og amstra við hið
sama — hví skyldu þeir þá ekki
eiga sér sömu áhugamál og líta
sömu áugum á hlutina? Osikráð-
ar, en engu síður strangar regl-
ur skera úr því, hvað segja má
á Steinastöðum. En ungur piltur
má hafa opin augu, um það
gilda engar reglur, og ráða i
hefur vel. Það er flaggað í þo.rp-
inu á sunnudegi, og það er gert
að aflanium, þegar drengirnir
eru koirrunir að. Þannig mætti
lengi telja. Þetta er heálmur lista
man.nsins Guinnlaugs Schevings.
Þetta er heimiur æsku hans, og sá
heimur hefur sáralítið tekið
stakkaskiptum. Kvenfólkið er
enn við mjaltir með svunt-ur og
skuplur. Sjómennimir eru enn
olíuklæddir og andæfa upp í lín-
una. Handvagniinn er enn í góðú
gildi og huldufólkið við beztu
heiisu. Hér er engin mengun, hér
eru eragar blokkir úr kaldri stein
steypu. Hér eru torfþök og þröng
ir stígir milli húsa. Hér situr
bóndinn með hjúum sínum og
hundur liggur fram á lappir sér,
kaffilhlé frá arnstri búmennsik-
unnar. Jeppi sést hvergi,
Þannig hefur Gunnlaugur
Seheving gefið ökkur ómetan-
leg verðmæti, með hjartahlýju
sinni á seinni hluta tuttugustu
aldar. Andleg verðmæti, sem
hafa liifað af allt það veraldar-
braml, sem Sc'heving mé sjálfur
vel muna. Ef fólk sér ekki til-
gang listarinnar í samfélagiinu á
þessari sýningu, er eitthvað
meira en lítið ábófcavant við það
fólk.
Ég veit ekki hvort fólk yfir-
leitt gerir sér grein fyrir, hve
merkileg fyrirbæri yfiriitssýn-
ingar eru. Þær eru mjög vanda-
samar í samsetningu, og oft er
sérlega erfitt að ná verkum eins
liistamanns saman á einn stað.
Stundum alger ógerningur. Því
eru það einsfök tækifæri fyrir
fólk að kynnast verulega verk-
uim siumra listamanna, að geta
séð yfirlitssýningar. Þesis vegna
vil ég brýna það fyrir öllum,
sem á annað borð hafa áhuga og
ánægju af íslenzkri men.cingu,
að láta ekki þetta tækifæri fram
sjá sér fara.. Þetta er í fáum orð-
um sagt, ein mektugasta og
merkillegasta yfirlitssýnáng, sem
haldin hefur verið á íslandi, og
það verður langt þar til að við
fáum að sjá annað eins. Gunn-
laugur Scheving bók&taflega
ljómar þessa dagana í Listasafni
íslands.
Ég vil þakka öllum, sem að
þessari sýninigu hafa staðið, og
ég er pensóraulega sannfærður
um, að betur hefur ektoi verið
varið opmberu fé, en til að sanna
það fyrir landsfólkinu, að við er-
um, hvað sem hver segir, menn-
ingarþjóð, sem margar fjöknenn
ari þjóðir mega sannarlega við-
urkenna sem jafnoka.
Að lokum vil ég láta þess get-
ið, að Gunnlaugúr Scbevirag mál-
ari er svo sérstæður listamaður,
að ég þekiki engan mann í víðri
veröld, sem tjáir sig á líkan hátt.
Þetta eina atriði nætgir tiil að gera
hann að nafni í myndl'istarsögu
hedmsins.
það, sem fyrir augu ber: „Ég
s'kemmti mér ágætlega, sérstak-
lega við augnatillit fólksins, í
því fólst heil saga, sem ekki
mátti lesa upphátt á Steina-
stöðum."
Svo fara piltarnir í skóla, sem
komið hefur verið á fót. Hann
er haldinn á öðrum bæ þar í
sveitinni. Þar kynnast þeir
nýju fólki og annars konar um-
hverfi, og skilur þá að nokkru
leiðir þeirra Arnar og Stebba.
Örn er fljótur að skilja náms-
efnið. Stebbi getur lært hvað-
eina utanbókar, en skilur ekk-
ert nema það, sem felst í berum
orðunum. Hann (Stebbi) heldur
lika áfram að lifa i bernsku-
heimi sínum, þar sem huldufólk
og álfar leika aðalhlutverkin
með honum, en Örn tekur að
hugsa um ástina og stundum á
annan veg, en orða má upphátt
þar í sveit. Gerða kennslúkona,
ung og töfrandi, gefur þeim til-
hneigingum byrr undir vængi,
því hún kennir börnunum meðal
annars likams og heilsufræði —
undanbragðalaust. Þegar sú
frétt breiðist út um sveitina, að
hún hafi slíkt og þvílíkt fyrir
börnunum, verður ein húsfreyj-
an til að kæra hana, því sjálf
hafði hún (það er húsfreyjan)
„aldrei borið ,,klám“ í munn sér,
eða sýnt slíkt í verki, nerna und
ir þykkri æðardúnssæng í kol-
svarta myrkri." Presturinn hús-
vitjar í skólanum til að rann-
saka, hvað hæft sé í téðum sögu-
burði. En presturinn er maður
nýja timans eins og kennslukon-
an, og gefur hann henni og
börnunum hinn bezta vitnisburð,
utan piltinum, sem borið hafði
út — og gróflega ýkt — sög-
urnar af heilsufræðikennslunni.
Örn er nú orðinn svo þroskaður
og sjálfstæður — enda kominn
fast að ferming — að Gerða ger
ir hann að trúnaðarmanni sín-
um. Trúir hún honum fyrir, að
hún sé einstæðingur; nánustu
venzlamenn sínir séu annað-
hvort dánir eða horfnir henni á
annan hátt. Örn hefur áður
þótzt formerkja, að eitthvert
farg hvíli á Grétu. Engu síður
hyggur hann, að hún hafi ekki
enn sagt sér allan sannleikann,
hvað síðar á líka eftir að koma
á daginn. En hamn verður nú
með vissum hætti ástfanginn af
þess'um kennara sinum, sem er
átta árum eldri en hann; gjaf-
vaxta kona; en hann á milli vita.
Þvi áttar hann sig tæpast á,
hvers eðlis ást hans er; skilur,
að eitthvað hefur vaknað með
honum, en veit ekki gerla, hvað
það er. Seinna reynist hann
þéss megnugur að launa Grétu
stórmannlega fyrir kennsluna.
En svo er Mka anmar kven-
maður i spiMnu, Ásta, jafnaldra
Arnar og honum samboðin á ann
an hátt; glæsileg heimasæta frá
öðru „betra" heimili þar í sveit-
inni. Örn ann henni líka; en á
annan hátt en Grétu. Og ekki
verður það til að einfalda til-
finningamálin fyrir honum, að
hann langar nú ákaft í skóla.
Menntunin stendur huga hans
nær en þessar tvær konur; vill
þó ekki missa þær, heldur
geyma sér að minnsta kosti aðra
þeirra, þar til hann sé búinn
með skólann að tveim árum liðn-
um. lír þeirri flækju greiðir
sagan ekki til fulls — Örn er
við sögulok „á göngu út úr
berginu út í þokuna,“ og verður
manni á að spyrja, hvort slíkur
endir kalli ekki á framhald?
Reyndar er fleira i sögunni, sem
bendir til, að henni sé ekki ætl-
að að vera lokið með þessari
einu bók.
Hér hefur verið drepið á það
Jakob Jónasson.
efni sögunnar, sem kallazt get-
ur burðarás hennar, en vitan-
lega kemur þar fyrir margt og
mikið fleira. Þetta er „breið"
skáldsaga með mörgum út-
skotum og innskotum, svo sem
títt er í slíkum bókmenritum. Og
sum inns'kotin eru meira að
segja skemmtilegri en nokkuð
það, sem beinlínis telst til aðal-
söguþráðarins, til dæmis lýsing
á bardaga hunds og kattar og
úrræðaleysi eiganda dýranna
andspænis svo geigvænlegum
vanda.
Sannarlega er erfitt að lýsa
heimi fullorðinna gegnum skiln-
ingarvit barna, svo eðlilegt sé,
eins og Jakob leitast við að
gera í þessari sögu sinni. Það
tekst honum þó viðast hvar.
Helzt er athugasemdar vert, hve
hátíðlegt og upphafið mál hann
leggur í munn þeim Emi og
Stebba, meðan þeir eru enn svo
ungir, að þeim er alls ekki ætl-
andi að tala á þann hátt.
Vafalaust er höfundur unnandi
Óspilltrar náttúrufegurðar, því
söguhetjur hans eru eindregið
þess sinnis. En dásömun þeirra
á náttúrunni er hæpin miðað
við, að þarna er um að ræða
sveitafólk, sem er mikið úti und
ir beru lofti og það á viðavangi;
og þekkir höfuðskepnumar
ekki öðru visi en sem sjálfsagð-
an hlut, svo í bliðu sem striðu.
SMk aðdáun á náttúrunni er
fremur ætlanda rithöfundi í
Reykjavik, sem minnist löngu
liðinnar aesku og hjart'kaerra
heimahaga í ljúfri draumsjón og
rómantiskum hillingum.
Auðlesið er út úr sögunni, að
höfundi er mikið niðri fyrir, og
verður það sögunni bæði til
góðs og U'ls, en þó miklu frem-
ur til góðs. Það er hiti í þess-
ari sögu. Höfundurinn er að
gera upp reikningana við tíma,
sem hann man sjálfur. Hvor
tveggja tilfinningin: fyrir unaði
og óréttlæti þeirra tíma — er
sem runnin honum í merg og
bein. Fyrir hönd kynslóðar sinn
ar er hann enn að striða við þá
fordóma, sem hún (þ. e. kyn-
slóð hans) fann fyrrum þrengja
að sér, og berja.st gegn þvi
ranglæti, sem henni sveið sárast
forðum daga, þá ungri og
óspiMtri. Þessi tilfinningahiti að
baki sögunni magnar hana upp.
En af sömu ástæðu slæðist líka
með hitt og annað, sem á tæp-
lega heima í svona lagaðri sögu;
til að mynda upbúðalausar hug-
leiðingar um þau vandamál, sem
söguhetjurnar eru að glíma við.
En slikt kemur helzt fyrir, þar
sem svo ber við í sögunni, að
höfundurinn virðist sjálfur lifa
sig helzti mikið inn i verk sitt,
það er að segja svo, að hann
lætur söguhetjur sínar fjölyrða
óþarflega um það, sem honum
má vera öðru hugstæðara, þó
það skipti ef til vill litlu máli
vegna söguþráðarins. Hvergi
fer þó svo mikið fyrir sliku, að
verulegu lýti séu að.
Persónur sögunnar eru —•
vafalaust viljandi, gerðar svo úr
garði, að þær grei>jast vel hver
frá annarri, bæði að útliti, lát-
æði og málfari. Þannig verða
þær líka minnisstæðari. Og flest
ar eru þær siálftfrvi sér sam-
kvæmar. Þó virðist Örn eldri
varla hafa heppnazt á þann veg,
sem höfundur hlýtur að hafa
ætlað sér. Orðtak hans, „gæti
verið," gefur að vísu til kynna
varfærni hans, en hvorki þá
stjórnsemi né festu, sem honum
á að vera ásköpuð. Betri er
amma, þó hún komi minna við
sö<?u. Simba oamla er ágæt-
ur fulltrúi gamla tímans í sög-
unni. Kalla kaupmannssyni er
vel lýst, og Adam, sá sem æðr-
ast ve°na ósamlyndis hunds
síns og kattar, er skemmtileg
mannwrA hó ýkt sé.
Sögusnið Jakobs ber auðvitað
með sér, að bann er höfundur af
eldri kvnslóðinni, og við því er
hreint eík'kert að segja. Væri
ekki aðeins ranglátt, heldur
beinhnis fráleitt að ætlast til, að
hann færði þetta efni sitt í ein-
hvern imvndaðan tízkubúning.
Sögu eins og Þar sem elfan óm-
ar á að taka eirts og hún er, en
ekki eins og hún hefði getað
verið ef og ef og ef . . . Verk
höfundar, sem veitir svona útrás
þvi, sem honum hefur Mkast til
verið nokkuð lengi hugstætt og
tjáir það siðan af heilum hug, á
vissulega erindi til þeirra, sem
eiga sér svipaða reynslu og hafa
glímt við sams konar vanda; fyr-
ir þá kann það að hafa ósvik-
ið lífsannindagildi. Auk þess
mættu unglingar — með öðrum
hætti að vísu — hafa gaman aí
þessari sögu.
NÝKOMIÐ
MIKIÐ ÚRVAL AF
HJÁRMRNI
Erlendur Jónsson
skrifar um
BÓKMENNTIR
Valtýr Pétursson.