Morgunblaðið - 13.12.1970, Blaðsíða 10

c._________________________________________________________________________________
|» 10 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDACUR 13. DESBMBER 1970
S
Mannréttindin hjá Sþ

Alþjóðalagasetningu um þau
miðar seint en þokar þó
Eftir ívar Guðmundsson
Frú 'Elanor Roosvelt með eintak af Allsherjarmannréttindayfirlýsingrii Sameinuðu þjóðanna.
MANNRÉTTINDADAGUR
S.Þ., var haldinn hátíðlegur
víða um heim 10. des. sl. Það
er gert í minningu þess, að
þann dag 1948 samþykkti
Allsherjarþing Sameinuðu
þjóðanna ailsherjar mann-
réttindayfirlýsinguna, sem er
grundvöllurinn að starfi Sam-
einuðu þjóðanna á sviði laga-
setningar um mannréttindi.
ívar Guðmundsson, upplýs-
ingastjóri hjá Sameinuðu
þjóðunum rekur gang þessara
mála hjá SÞ sl. 22 ár.
ÞAÐ þóttu gleðitíðindi og góður
fyrirboði um framtíðina er Alls-
herjarþin-g Sameinuðu þjóðann-a,
sem sat í París haustið 1948,
samþykkti Almennu mannrétt-
indayfirlýsinguna mótatkvæða-
laust. — Þetta gerðist þann 10.
desember fyrir 22 árum og síðan
hefur dagurinn verið hátíðlegur
haldinn um heim alían og kallað-
ur „Mannréttindadagur“.
Áhugi almennings fyrir mann-
réttindum og umbótum í þeim
efnum er jafnan hvað mes-tur í
lok styrjalda, enda segin saga,
að aldrei eru réttindi einstak’l-
ingsins jafn illa fótum troðin og
á ófriðartímum. Síðari heims-
styrjöldin var sannarlega engin
undantekning í þessu efni og það
var því ekki óeðlilegt, að mann-
réttindamálin væru ofarlega á
baugi er Sameinuðu þjóðirnar
voru stofnaðar vorið 1945 og
stofnskrá samtakanna eða sátt-
máli, var samin-n í San Francisco.
Kunnugir, sem fylgdust vel með
aðdragandanum að samningu
stofnskrárinnar halda því fram,
að uppkastið að stofnskránni
hafi verið langt komið áður en
ákvæði um mannréttindi voru
nefnd á nafn. Það hafi verið fyr-
ir ýtni og árvekni einstaklin-ga
og mannúðarfélaga, að mannrétt-
indunum var að lokum gert svo
hátt undir höfði í stofnskránni,
sem raun ber vitni. Stjórnmála-
mennirnir, sem að samningu
stofnskrárinnar stóðu hafi hugs-
að meira um stjórnmálahliðina
og friðargæzluna. En hvað sem
því leið, þá er hitt staðreynd,
að mannréttindin eru einn af
hyrningarsteinum sáttmála Sam
einuðu þjóðanna, þar sem því er
lýst yfir, að takmarkið sé:
„ . . . . að staðfesta að nýju
trú á grundvallarréttindi
manna, virðingu þeirra og
gildi, jafnfrétti karla og
kvenna og allra þjóða, hvort
sem stórar eru eða smáar . . .“
FLJÓTFARINN FYRSTI
ÁFANGINN
Mannréttindanefnd Sameinuðu
þjóðanna, sem skipuð var sér-
fræðingum frá 18 þjóðum undir
forsæti frú Elanor Roosvelt,
ekkju Franklins forseta, tók til
starfa í janúarbyrjun 1947 og hóf
þegar að undirbúa „alþjóða
mannréttindaskrá". í fyrstu voru
nefndarmenn ekki sammála um
hlutverk nefndarinnar. Töldu
sumir að skráin ætti að vera
viljayfirlýsing eingöngu, en aðr-
ir vildu að samin yrð-i alþjóða-
reglugerð um mannréttindin sem
hefðd lagalagt gildi. Til sam-
komulags var svo ákveðið, að
mannréttindaskrá Sameinuðu
þjóðanna skyldi vera í þremur
hlutum:
1) Almenn yfirlýsing, þar sem
takmarkinu að sjálfsögðum
mannréttindum væri lýst; 2)
Man-nréttindasáttmáli eða sátt-
málar, sem öðluðust gildi sem
þjóðairréttur er sáttmálarnir
hefðu hlotið áskilda undirskrift
og staðfestingu, og 3) Ráðstaf-
anir til framkvæmdarlaganna.
Svo vel gekk að koma fyrsta
atriðinu í verk, að tæplega
tveimur árum síðar var Al-
menn-a mannréttindayfirlýsingin
ti-lbúin og samþykkt mótat-
kvæðalaust á Allsherjarþingi
eins og áður segir. (58 aðildar-
ríki sát-u AlLsherjarþingið þetta
ár. 48 greiddu atkvæði með
mannréttindayfirlýsingunni, eng
inn á móti, 8 sátu hjá, en 2 ríki
voru fjarverandi). Þetta er mik-
xð merkisskjal og af mörgum tal-
ið eitt af mestu afreksverkum
Sameinuðu þjóðanna. Á nýaf-
stöðnum hátíðahöldum um heim
allan í tilefni af 25 ára afmæli
Sameinuðu þjóðanna, kom það
fram, bæði í ræðu og riti, að það
væri ekki nóg að segja að mann-
réttindin væru það mál þar sem
samtökin hafa náð mestum og
beztum árangri, heldur væri nú
auðséð, að mannréttindi væru
undirstaðan á lausn flestra
vandamála í heiminum. Þá hef-
ur heldur ekki verið dregið úr
þeirri þýðingu, sem mannrétt-
indamálin og efnahagsmálin hafa
haft í þá átt, að halda aðildar-
ríkjum Sameinuðu þjóðanna
sameinuðum þessi 25 ár, þar sem
alþjóðastjórnmálin og friðar-
gæzlan hafa vissulega ekki geng
ið það vel, að þau ein hefðu
dugað til að halda lífinu í sam-
tökunum í þann aldarfjórðung,
sem liðinn er frá upphafi þeirra.
Þótt mannréttindayfirlýsingin
sé ekki bindandi fyrir neinn né
hafi lagalegt gildi, þá hefur hún
reynzt vera „undirstaðan að ba-k-
marki allra þjóða og einstakl-
inga.“ Orðalag yfirlýsingarinnar,
sem þýtt hefur verið á öll helztu
tungumál heimsins, hefur haft
áh-rif allt til yztu hjara verald-
ar. Stjórnarskrár margra ríkja,
sem hlotið hafa sjálf'stæði sitt
síðan 1948, hafa verið samdar
með hhðsjón af orðal-agi yfirlýs-
ingarinnar. (Þess er skemmst að
minn-ast, að er dr. Gunnar Thor-
oddsen minntist á það nýlega,
að það þyrfti að endurbæta
Stjórnarskrá íslands, gat hann
þess m.a., að í því sambandi yrði
að hafa hliðsjón af mannréttinda
yfirlýsingu Sameinuðu þjóð-
anna). Það má og marka áhrif
frá mannréttindayfirlýs-
ingunni í fjölda alþj óðasamn-
inga síðari ára. Tvítugsafmælis
yfirlýsingarinnar var minnzt um
heim allan 1968, en það ár hafði
af Allsherjarþingi verið nefnt
„Alheimis m-annréttindaár“. Al-
þjóðamannréttindaráðstefna var
haldin og yfirlýsingar samþykkt-
ar í tilefni afmælisins.
SEINFARIN LEIÐ OG
TORSÓTT
En þótt tiltölulega fljótt og vel
hafi gengið að koma á fyrsta tak
markinu í mannréttindamálun-
um hefur leiðin að næstu tveim-
ur atriðum gengið seint og leiðin
að lok-amarkinu reynzt torsótt.
Mannréttindanefnd Sameinuðu
þjóðanna hóf starf sitt að samn-
ingu mannréttindasáttmálanna
þe-gar árið 1947, en það var ekki
fyrr en 1954 að fyrstu drögin
að sáttmálimum ywu lögð fyrir
Allsherjarþingið. Ehn liðu 12 ár
þar til Allsherjarþingi loksins
tókst að samþykkja sáttmálana
og leggja þá fram til undiinskrift-
ar og staðfestingar, árið 1966.
Það var að sjálfsögðu erfiðara
að semja lagabálk um mannrétt-
indi heldur en yfirlýsingu
eina. Það var ekki nóg, að skýra
þyrfti réttindi mannia cg skyld-
ur með orðalagi, sem allir gátu
gengið að og viðurkenndu, held-
ur þ-urfti að ná sarmkomiulagi u-m
ráðstafanir, á alþjóðasviðinu,
gagnvart kvörtunum um að rétt-
indi og freis-i manna væri ekki
að fullu virt í þess-u landinu eða
hinu. Hér var komið að við-
kvæmiu atriði í samvinnu milli
þjóða, íhlutun í innanil-andsmál
og sjálfstæði og sjálfsákvörðun-
arrétt einstakra þjóða. í þessu
efni er við ramman reip að
draga.
En þótt loks haf-i tékizt eftir
18 ára þrotlaust st-rit mannrétt-
indaruefndarinnar að fá Allsherj-
arþingið til að samþykkjia orða-
Lag sáttmálanna tveggja — ann-
ar fjal’lar um stjórnmálaleg rétt
indi, en hinn um efnahagsleg og
félagsleg mannréttindi — þá er
björnimn ekki þar með unnin-n.
Sáttmálarnir verða ekki að lög-
um fyrr en þeir hafa verið und-
irritaðir og endanlega sam-
þykktir með staðfestingu af
ákveðn-um fjölda ríkja.
Það er svo fyrir mælt, að
sáttmálamir skuli ganga í
gildi er 35 ríki hafa staðfest
þá. Til þessa hafa 40 ríki und-
irritað sáttmálana, en aðeins
9 samþykkt þá endanlega
með stjómarfarslegri staðfest
ingu.
KYNÞÁTTAMISRÉTTIÐ
HJÁLPAÐI
Það flýtti án efa fyrir sam-
þy kkt mannrétbi nd asáttmálanna
tveggja að árið 1965 tókst að fá
samþykktan á Allsherjarþingi
alþjóðasamning um afnám hvers
konar kynþáttamisréttis, (ísland
var eitt af fyrstu aðiidarríkjum
SÞ til að undirrita og staðfesta
þennan alþjóðasamning og var
t.d. langt á undan öllum hin-um
Norðurlöndunum. ísland undirrit
aði samninginn þegar þ. 14. nóv.
1966 og staðfesti hann og full-
gilti þann 13. marz 1967). — í
þessum samningi er gert -ráð fyr-
ir fyrstu stofnun innan Samein-
uðu þjóðanna, sem getur tekið
fyrir mál er varða brot á mann-
réttindum innan sjálfstæðra
ríkja og landshluta. Þessi stofn-
un, sem skipuð er viðurkenndum
og hlutlausum aðilum n-efnist
„Nefnd um afnám kynþáttamis-
réttis“. Þessi nefnd hefur ekki
aðeins vald til að rannsaka
skýrslur frá ríkisstjórnum um
ráðstafanir, sem gerðar hafa ver-
ið á sviði laga, réttarfars og
framkvæmda, sem gerðar hafa
verið til að fylgja fram samm-
i-ngnum um kynþáttamisrétti,
heldur og getur nefnd-in tekið
fyrir skýrslur frá rí'ki, sem bend
ir á að ákvæði samningsins hafi
ekfci verið í heiðri höfð í öðru
rlki. Loks getur nefndin, undir
sérstökum kringumstæðum, og
ef viðkomandi ríki h-efur gengið
að sérákvæðunum þar að lút-
andi, tekið við kvörtunum frá
einstakl.in.gum og félögum, sem
heyra undir lögsagnarumdæmi
viðkomandi ríkis og sem kvarta
yfir því, að ákvæði samnings
hafi verið brotin á þeim. Þessi
samningur gekfc í giildi 1969 og
„Nefndin um afniám kynþátta-
misræmis“ hóf störf sín 1970.
Mannréttindasáttmálarnir tveir,
sem eru undirstaðan í mannrétt-
indaviðleitni Sameinuðu þjóð-
anna og sem beðið hafa í fjögur
ár eftir staðfestingu, sem nauð-
synleg er til að þeir verði að lög
um, innihalda fá ákvæði, sem
við ís'lendingar myndum ekki
geta gengið að, eða jafnvel teljum
svo sjálfsögð, að óþarft sé að
setja um þau lög. (ísland undir-
ritaði báða sáttmálana þann 30.
desember 1968, en hefur ekki
enn staðfest þá).
í sáttmálanum uim efnahaga-,
félags- og mermingarleg rétt-
indi er tekið fram, að allir menn
skuli eig-a rétt ti-1 vinnu, rétt til
viðunanlegs kaups fyrir vinnu
sína, félagslegs öryggis og til að
tryggja mannsæmandi viður-
væri og aðbúnað. Rétt eiga menn
að hafa á fæði og klæðurn, heilsu
vernd og menn-tun. Aðildarríki
sátJbmálams viðurkenna skyldur
sínar til að bæta viðurværi
þegna sinna er þess gerist þörf,
rétt eiga menn að hafa til að
stofna og starfræfcja hagsmuna-
félög.
Sáttmálinn um stjórmm-álaleg
réttindi manna getur u-m tilveru-
rétt þeirra, frelsi þeirra og ör-
yggi og tryggir þeim óskert
einfcalíf. Þá eiga menn að hafa
hugsana-, skoðana- og tjáningar-
frelsi, ásamt trúfrelsi og rétti til
samkomuhalds og samveru á frið
samlegan hátt. Þá eru ákvæði
um vernd gegn illr-i, ómannúð-
legri og niðurtægjandi með-
ferð. Einniig er tekið fram, að
minnihlutaþjóðflofckar skuli hafa
rétt til verndar trúar- og menn-
ingararfi og móðurmálsarfi.
Um f-ramkvæimd ákvæða sátt-
málanna þega-r þar að kemur
gilda allflókn-ar re-glur, sem
ekki verða taldar hér. Bru sér-
stakar bóbanir ákveðnar í þessu
skyni. Það má þó segja, að
ákvæðin um fra-mkvæmd ákvæða
sáttmálans um borgaraleg- og
stjórnm.áia-leg réttindi manna
séu lík ákvæð-um um fram-
kvæmd samnings-ins u-m kyn-
þáttamisræmi, sem lýs-t er hér að
fra-man. Ger-t er ráð fyrir að
st'Ofnuð verði 18 mann-a nefnd er
taki klö-gumál til athu-gunar eft-
ir vissum reglu-m. Framkvæmd
ákvæðanna í sáttmálanum um
félagslag-, efnahagsleg- og menn
in/garleg róttindi er ekki eins
hnitm-iðuð, þar sem það v-ar við-
urkennt, að tiltölulega auðvelt
væri að koma á stjórn-má'lalegum
réttindum manna með ei-nfaldri
l'agasetningu o-g reglugerðum
yfirvaldanna, o-g hljóti þá efna-
ha-gsleg-, félagsleg- og menningar
leg réttindi að vera bundin að-
stæðuim, seim geti tefcilð niofcfcurn
tíma að skapa í við-komandi
löndu-m. Gert er ráð fyrir al-
þjóðle-gri aðstoð til að koma á
slífcum skilyrðum ti-1 almennra
-mannréttinda á sviði efnahags-
og félagsmála.
Samningur og samþykkt mann
réttind-asáttmálannna tveggj a,
ásamt aukabókunum við þá, er
meira afrek en menn gera sér
ljóst, sem búið hafa aila sína
tíð við mannisæ-mandi fr-elsi og
kjör. Sannileikurinn er sá, að það
mun talið með mestu afreka-
verkum Sameinuðu þjóðanna,
að þetta tókst. Það sem mest er
um vert í þessari alþjóða laga-
setniragu er, að ákvæði stofn-
skrár Sameinuðu þjóðanna um
mannréttindin hafa verið í heiðri
höfð.
MARGS KONAR SAM-
ÞAKKTIR UM MANN-
RÉTTINDI
Mannréttindasáttmálar Sam-
einuðu þjóðanna eru að 3jálf-
sögðu hvað mikilvægastir í við-
leitni samtakanna til að halda
uppi virðingu m-annsins fyrir
sjálfum sér og með-bræðrum sín-
um, án tillits til hörundslitar,
dval-arstaðar á ja-rðkúlunni, eða
skoðunum þeirra í trúarlegum-
og stjórnmálalegu-m efnum. En
þar með er þó ekki öll sagan sögð
Um starfsiemi alþjóðasamtak-
ann-a á þessu sviði. Til viðbótar
alþjóða mannréttindaskránni
hafa innan Sam-einuðu þjóðann-a
sl. 25 ár, verið gerðir og sam-
þykktir fjöldi sérsamni-nga, sem
miða að og stuðla að ýmsum
mannréttindum. Auk þess h-afa
Sameilnuðu þjóðirnar óbeinlí-n-
Framh. á bls. 24