Morgunblaðið - 16.02.1973, Side 17

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 16. FEBRÚAR 1973
17
HAFNARHRIP
v________S
Kaupmannahöfn. — 1 einu þessara
hrafnasparka minna, eða Hafnar-
hripa, minnist ég á danska skáldið
Jens August Schade og sjötugsaf-
mæli hans — ég man ekki hvort það
var í greininni um Rikislistasafnið,
Statens Museum for Kunst, sem Inga
Björnsson, alkunn hjálparhella
fjölda íslendinga hér um árabil, kali
ar stundum „Satans Museum for
Kluns" (drasl eða úrgangur), vegna
sumra þeirra listsýninga sem þar
hafa verið.
Inga kann að koma fyrir sig orði.
Einhverju sinni í handritadeilunni,
það hefur verið um miðjan sjötta ára
tuginn, því að Erik Eriksen var for-
sætisráðherra, sat hún á Frascati við
Ráðhústorgið, þar sem hékk mynd-
in eftir Jón Stefánsson sem Þorvald
ur í Sild og fisk keypti heim, og
drakk kaffi með vinkonu sinni ís-
lenzkri. Þá sér hún að Eriksen situr
við næsta borð, ásamt fínum mönn-
um sem flykkjast gjama um völd og
titla. Hún skrifaði á bréfkort: „Herra
forsætisráðherra. Viljið þér vera svo
vænn að sjá um að handritunum
okkar verði skilað heim til íslands.“
Svo kallaði hún á þjón sem kom með
silfurdisk og bað hann afhenda for-
sætisráðherranum kortið. Þjónn-
inn gerði það með pomp og prakt.
Eriksen las það sem á kortinu stóð,
gleymdi fína fólkinu í kringum sig,
leit upp og brosti, stóð svo upp,
gekk til Ingu, heilsaði henni og sagði:
„Ég geri það sem ég get.“ Settist svo
aftur í sæti sitt.
En þegar hann fór kvaddi hann
Ingu aftur með handabandi, sann-
færðari en nokkru sinni um almenn-
an og ástriðufullan áhuga Islendinga
á handritunum og Árnasafni: enda
fengum við handritin á silfurdiski.
Það er Poul Hartling, fvrrum ut-
anríkisráðherra, sem segir í grein
í nýútkominni bók um Eriksen að af
Norðurlöndum hafi ísland staðið
hjarta hans næst. Hartling veit hvað
hann syngur. Það segi ég m.a. af því
að hann svaraði, þegar hann var
spurður í miðjum loftárásunum á
Hanoi, hvort Danir ættu ekki að
ganga úr NATO. „Nei,“ svaraði hann
hiklaust. „Við erum ekki í Atlants-
hafsbandalaginu fyrir Bandarík-
in, heldur fyrir Danmörku." Og svo
gagnrýndi hann Bandaríkin eins og
vera ber.
XXX
En það var Schade.
I „Weekendavisen", helgarblaði
sem Berlingur gefur út til að láta
ekki kaffæra sig alveg í blaðamenn-
ingunni hér, skrifar sonur hans ný-
lega skemmtilega grein um föður
sinn. Svoleiðis greinar mætti skrifa
um fleiri feður. Sonurinn, Virtus er
starfsmaður á þessu ágæta vikublaði,
sem ber af dönskum blöðum eins og
gull af eir, enda stjóma þvi menn
eins og Henning Fonsmark, sem skrif
ar betur og af hærri sjónarhóli um
bókmenntir og menningu en almennt
gerist um slíka blaðamenn.
1 greininni um Schade fer sonur-
inn ekki í launkofa með knæpulíf
föður síns og reynir ekki að berja í
bresti hans. Þess vegna trúir maður
þvi sem hann segir fallegt um hann.
Hann getur þess að stundum hafi ver
ið erfitt að una við hann og þær kon-
ur sem bjuggu með honum í það og
það skiptið. Af siðustu bók skálds-
ins að dæma má sjá þetta allt að því
sjúklega stref eftir samfélagi við
alls kyns konur sem skáldið yrkir
svo um með ótal tilbrigðum og tákn-
um: sól og máni, ef ekki stjörnur
líka, skína „mellem benene“ sem kem
ur fyrir a.m.k. fimm sinnum í einni
Ijóðabóka hans og er það a.m.k. fimm
sinnum of oft. En þetta þylcir vist
einhverjum sniðugt. Síðasta ljóðabók
Schades er að mínum dómi fremur
óskemmtileg og þar kemur ekkert
nýtt fram. Nú er víst áratugur lið-
inn frá því Sehade sendi frá sér
ljóðabók og það merkilegasta við
nýju bókina er þetta: að karlinn hef
ur ekkert breytzt. Bókin er enginn
áfangi. Og enn eru himintunglin á
sínum fyrrnefndu vafasömu stöðum.
Einhver mundi víst segja að þetta
væri: að eldast illa. Aðrir: að Schade
ætli að eldast vel.
Látum það liggja milli hluta. Hitt
er mikilvægara að í nýju bókinni
„Overjordisk", er reynsla skáldsins
ekki lengur fersk og óvænt, tákn
hans talsvert þvæld, myndirnar orðn
ar að kæk, og það sem verst er: at-
liugasemdirnar hvorki skemmtilegar
né frumlegar. En þrátt fyrir allt
þetta tóku gagnrýnendur bók þessa
farandsöngvara með riddaralegri
gleði og ósviknum fögnuði. Töluðu
ekki meira um bókina en ástæða var
til og allt lofsamlega, fannst engin
ástæða til að vera að amast við þess-
um Ijóðum, eða hafa einhverj-
ar áhyggjur út af þeim. Þeir fögnuðu
bara að Jens August eins og hann
ávarpar sjálfan sig gjarna í ljóðum
sínum skuli enn vera meðal þeirra.
Og okkar. Yfirskrift afmælisins
hefði getað verið: Skaði ef Schade
væri ekki til!
Og veizlur voru haldnar og sól og
máni og stjörnur allar á sinum stað
á himni og jörð og skinu í þokunni
til dýrðar náttúruskáldi sínu.
Og Venus var skærust allra.
XXX
Sonur Schades segir að skáld-
ið hafi aldrei verið orðum prýddur
eða öðru veraldarglysi. En þeim mun
meiri ánægju hefur hann sjálfur haft
af orðum Jens August og þeirra sem
hafa sótzt eftir að heyra þau — og
tala við hann. Hann hefur ekki feng-
ið neina stórriddarakrossa með
stjörnum. En hann á margar stjörn-
ur á himni þessa myrkvaða mannlifs,
þótt ekki hafi hann alltaf farið vel
með þær. Meðan aðrir bera krossa
sina á brjóstinu ber hann kross sam-
tíðar sinnar til Golgata án þess að
mögla. Kannski án þess neinn taki
eftir.
Ber hann krossinn til Golgata eins
og önnur skáld.
XXX
Schade hefur gætt þess vandlega
að lenda ekki í neinum nefndum og
er hvergi formaður fyrir einu né
neinu. Hann á því enga öfundar-
menn og er tiltölulega vinsæll. Hann
stendur ekki í nokkurs manns vegi.
Þess vegna gerir hann það sem hon-
um sýnist og hefur alltaf gert.
Flýgur milli búllanna, syngjandi og
suðandi eins og hunangsfluga
af einu blómi á annað, og getur
stungið, ef út í það fer. Hann hef-
ur engar úlfstennur eins og Heine
segir um sjálfan sig í „Vetrarferð".
Schade situr á krám og knæpum
og hefur gert þær að umræðuefni í
ljóðinu um Odysseif og viðar. Stund-
um lætur hann bjóða sér glas af
víni — rauðvíni ef út í það fer —
og fíaska með dýrum veigum er eina
viðurkenningin sem hann kann að
meta, segir sonur hans. Hann upplif-
ir annað fólk eins og flugan blómið,
borar sig inn i augnablikið eins og
skálda er siður, og sækir þangað
örvun og innblástur. Hann virðist
iðjuleysingi og lassaróni á yfirborð-
inu, en er sívinnandi eins og allir
sem hafa gaman af að lifa og —
ekki síður taka þátt í lífi annarra.
Hann hefur skrifað næstum því eins
margar bækur og Hagalíri, ljóð, leik-
rit, sögur, frásagnir og ritgerð-
ir. Hvenær hefúr hann haft tíma til
þess ama? Ég svara með annarri
spurningu: Hvenær hafa menn ekki
tíma, þegar þeim liggur eitthvað á
hjarta?
XXX
Schade þykir svo gaman að lifa
að hann hefur ekki enn haft tíma til
að deyja — ekki einu sinni á Mine-
feltet. Þangað hefur fólk komið, ekki
vegna þess hann er frægur, heldur
vegna þess það hefur gaman af að
hlusta á hann, segir sonur hans.
Hann er ólikur guðunum i leikriti
Brechts „Der gute Mensch von Sezu-
an“ sem Volksbúhne í Austur-Berlín
hefur sýnt hér nokkur skipti eins og
til að minna okkur á, hve margt við
eigum ólært í uppsetningu og leik-
stjórn, ekki síður en leikritun. Á
sýningunni var þræddur gullinn með
alvegur milli gamals leikhúss í stil
Darío Fó og nýs eftir kokkabókum
Brechts sjálfs, sem er að verða eins
og Ibsen: skurðgoð. Og hvi ekki?
Trúðarnir í „Der gute Mensch“ eru
einhverjar harmsögulegustu og eftir-
minnilegustu fígúrur sem ég hef séð
í leikhúsi og guðirnir að sama skapi:
algjörar andstæður skáldsins sem er
umræðuefni þessarar greinar, Jens
August. Guðirnir þrir hafa fengið
nóg af jörðinni eftir 40 daga
og stinga af til himins, hvað sem
hver segir: mennirnir verða að sjá
um sig sjálfir. En Jens August
Schade hefur ekki fengið nóg eftir
sjötíu ár: einn heldur Odvsseifur
áfram ferð sinni, ekki vegna þess
hann þurfi að komast til íþöku, held-
ur vegna þess hann langar til að lifa.
Sjúga hunangið úr sínum Penelóp-
um, segir jafnvel á einum stað:
„Ej se, dér har vi jo den kjendte
máne,
som Hansen digter om i vor avis —
og dér en kro — en har det godt
som os.
H0r Mutter, Danmark er et
paradis."
Þetta er úr bókinni „Fra sjov i
Danmark", 1928. Þessi tónn komst
síðar inn i islenzka ljóðlist. Ég veit
ekki hvort Schade sótti hann til
Parísar, en þar var hann lengi —
eins og Heine.
Steinn minnir eitthvað á Sehade,
nema hvað Steinn var aldrei grófur.
Samtöl þeirra virðasf eiga eitthvað
sameiginlegt líka. Mig minnir þeir
hafi hitzt, en það skiptir engu.
Kannski verður einhver yfirtýsing
gefin út vegna þessara óábyrgu orða.
En það væri ólíkt Steini, ef hún yrði
leiðinleg.
XXX
Schade er ekkert blávatn, þegar
honum tekst bezt upp í ljóðum sín-
um eins og sjá má af úrvalinu, „Ud-
valgte Digfe“, 1962, sem Torben
Brostrþm, einn þekktasti bókmennta
fræðingur Dana nú um stund-
ir, gagnrýnandi Information og að ég
held háskólakennari, valdi með
skáldinu. Þar er m.a. þessi setning:
. . . „og sálir okkar kyssast sterkar
eins og ljón(‘ og ljóðið „Kommun-
ismen kommer til Danmark“ frá 1928:
„Man ser et tog af mænd — en
sytten, atten stykker
pá march ad Vimmelskaftet med
musik —
og borgermanden kikker: hvad er
det nu for nykker?
det stopper jo den daglige trafik.
Pá pladsen standser toget, og deler
sedler ud:
„REVOLUTION I DANMARK ER
BRUDT UD“.
Sá gár de hver til sit, ad hver sin
gadedþr —
og alt er atter roligt her, som f0r.“
Eins og í dag.
XXX
Af fyrrnefndum upplýsingum má
sjá að Jens August fórnar ekki vin-
sældum sínum fyrir titla og þátttöku
Jens August Sohade.
í veraldarvafstri. Engir rifast meir
en þeir sem hafa einhverra hagsmuna
að gæta. Og það hefur Schade ekki,
svo vitað sé. Og hann er ekki fyrir
neinum. Oehlenschlæger var próf-
essor, Baggesen jústitsráð. Engir
hafa rifizt meira en þeir. Og enn ríf-
ast þeir löngu dauðir í Bakkehuset,
þar sem Hans Hartvig Seedorff býr
á efri hæð, ásamt konu sinni. Hann
er heiðursskáld þessa húss „og þótt
þeir hafi rifizt í gamla daga í stof-
unum niðri, gæta þeir sín alltaf á
því að rífast nú uppi, svo ég geti
heyrt það. Þeir vilja hafa einhvern
til að hlusta á rifrildið". Og þeir ríf-
ast Hans Hartvig til mikillar gleði
og ánægju. Stundum taka þeir góð-
ar rispur. Ég sagði Hans Hartvig
hvað Þórbergur hefði sagt mér eftir
áreiðanlegum heimildum: að þeir
gengju helzt aftur sem hötuðu og
svo þeir, sem gætu ekki dáið frá
peningunum sinum. „Já, víst hötuðust
þeir,“ sagði heiðursskáldið í Bakka-
húsinu, en var fljótur að bæta við í
varúðarskyni: „En hvað má maður
eiga mikla peninga til að ganga ekki
aftur?“ Hann þekkir rifrildi fyrr-
nefndra skáldbræðra of vel til að
vilja feta i fótspor þeirra.
XXX
Schade er ekki hjátrúarfull-
ur. Hann trúir ekki að yfirnáttúr-
legir hlutir svokallaðir séu blákald-
ur veruleiki, hann veit það. Nafnið
á síðustu bók hans er engin tilvilj-
un. Sumir mundu segja að hann sé
„overtroisk“, hjátrúarfullur. En
hann er miklu fremur „overjordisk".
Hann mundi vera síðastur manna að
viðurkenna að hann sé hjátrúarfull-
ur. Sonur hans segir: „Hann
(Sehade) er maðurinn sem getur
gengið gegnum múra (ég meina það
alveg bókstaflega). Hann er maður-
inn sem hræddi næstum þvi líftóruna
úr sínum litla syni, þegar hann
spurði hvort draugar væru til og
skáldið svaraði: „Draugar eru ekki
til. Það er bara til dautt fólk: fólk
sem kemur til baka.“ Og hann trúir
ekki á tilviljanir," segir sonurinn.
Bætir svo við: „Hann er ekki sér-
lega elskuleg manneskja. Hann get-
ur bókstaflega verið andstyggileg-
ur. En hann er kærieiksrtk-
asta manneskja sem ég hef
fyrir hitt. Hann getur sært, en ekki
móðgað." Og sonurinn segist aldrei
hafa vitað til að neinn hafi staðið
upp frá borði Jens August Schades
á bjórstofu vegna orða hans. En
tunguna notar hann viðstöðulaust
alla nóttina og fram undir morgun
og þolir ekki að hann sé ónáðaður
Framhald á bls. 21
Ekki draugar,
heldur f ólk sem
kemur til baka