Morgunblaðið - 22.05.1975, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 22. MAl 1975
13
Erindi flutt á bókaþingi —
Um langan aldur höfum viö Is-
lendingar hrósaó okkur af að vera
mesta bókaþjóó veraldar. Svo
lengi og svo oft hefur þetta veriö
sagt, einkum við hátíðleg tæki-
færi, að flestir álíta það sjálfsagða
og óhagganlega staðreynd að
bókaútgáfa á Islandi hljóti að
vera þægilegur og umfram allt
arðvænlegur atvinnurekstur.
Sjálfur var ég þessarar skoðunar,
þegar ég réðist framkvæmda-
stjóri Almenna bókafélagsins
fyrir um fimmtán árum. En
reynslan hefur kennt mér fyrir
löngu, að það er rétt, sem sá mikli
og virti, enski bókaútgefandi Sir
Stanley Unwin sagði: „It is easy
to become a publisher, but
difficult to remain one“. (Það er
auðvelt að verða útgefandi, en
erfitt að vera það). Sir Stanley
hafði hér í huga enska útgef-
endur, sem gefa út bækur á út-
breiddasta tungumáli heimsins.
En hvað mætti þá um okkur segja
islenzka bókaútgefendur í 215
þúsund manna málsamfélagi. Ég
hitti Sir Stanley á bókasýning-
unni i Frankfurt fyrir um 8 árum
háaldraðan heiðursgest sýningar-
innar. Hann þekkti vel aðstæður á
Islandi, og þegar hann kynnti mig
fyrir nokkrum enskum útgefend-
um og sagði þeim, að þar væru
aðeins um 40 þús. fjölskyldur,
varð hannaðítrekameð mikilli
áherzlu, að ég væri aðeins einn af
mörgum bókaútgefendum á þessu
furðulandi. Og þó sá ég á svip
þeirra ensku, að þeir töldu, að nú
væri gamli maðurinn tekinn að
ruglast í ríminu eða aðeins að
skjalla mig sem Islending.
Sannleikurinn er sá, að íslenzk
bókaútgáfa er slíkt furðufyrir-
bæri, að samkvæmt öllum eðlileg-
um lögmálum viðskiptalífsins á
hún vart að geta þrifizt sem sjálf-
stæður atvinnurekstur i jafnfá-
mennu málsamfélagi og íslenzk
þjóð er. Þetta þori ég að staðhæfa,
þótt ég samtímis segi, að íslend-
ingar eru samkvæmt höfðatölu-
reglunni mesta bókaþjóð verald-
ar, þeir rita og gefa út, þeir kaupa
og lesa fleiri bækur hlutfallslega
en nokkur önnur þjóð í veröld-
inni.
Bókaútgáfan ein verður að
greiða allan brúsann
Ef til vill er meginvandi ís-
lenzkrar bókaútgáfu fólginn í
þeim almenna misskilningi, að
þar sem við séum hlutfallslega
mesta bókaþjóð heims, þá hljóti
bókaútgáfa á íslandi líka að
ganga vel og skila góðum arði.
Hún sé eingöngu milliliður milli
rithöfunda og bókakaupenda, sem
biði óþreyjufullir eftir að útgef-
andinn komi því i verk að koma
ritverkum höfundanna á markað.
Þeir, sem lifa á bókaútgáfunni,
bókagerðarmennirnir, virðast
einnig svipaðrar skoðunar. Og les-
endurnir kvarta undan af hverju
þessi eða hin bókin sé ekki gefin
út. Og loks koma svo sjálf stjórn-
völdin, á Alþingi, í ríkisstjórn, í
sveitastjórnum að ógelymdum
lánastofnunum, sem því miður
hafa fram til þessa ekki áttað sig
á, að sjálfstæð og og þróttmikil
bókaútgáfa er ekki einungis fjár-
hagsleg forsenda lífsafkomu
hundruða eða jafnvel þúsunda
karla og kvenna í þjóðfélaginu
heldur sú mikla stoð, sem menn-
ing og sjálfstæði þjóðarinnar hvíl-
ir á.
Auðvitað má lita á bókaútgáfu
sem millilið. Yfir þvi fárast ég
ekki, en ég vil, að menn geri sér
fulla grein fyrir því, að á þessum
millilið hvílir svo til öll efnahags-
leg undirstaða íslenzkrar bók-
menntaiðju. Það er bókaútgáfan
ein, sem verður að greiða allan
brúsann. Hún borgar höfundun-
um raunar sjaldnast nema hluta
af þvi, sem þeir þurfa að fá fyrir
sina vinnu, en öllum öðrum skuld-
bindur bókaútgáfan sig til að
greiða samkvæmt verðskrám, sem
bókaútgefendur geta engin eða
sáralitil áhrif haft á. Prentsmiðj-
urnar, bókbandsstofurnar, bóka-
gerðarmennirnir, prentmynda-
smiðirnir, pappirssalarnir,
teiknararnir, auglýsendurnir,
bóksalarnir, ríkissjóóur, allir fá
sinn sjálfdæmda skerf. Og það er
bókaútgáfan, sem stendur undir
öllum þessum greiðslum.
Það er hin erfiða efnahagslega
staða islenzkrar bókaútgáfu, sem
menn verða að átta sig á til hlítar
hvar I stétt sem þeir standa. Og
þegar menn hafa öðlast skilning á
stöðu hennar er e.t.v. von um að
menn geri sér ljóst við hvern
heljarvanda íslenzk bókaútgáfa á
að etja.
Þessi vandi er margslunginn og
af mismunandi toga spunninn, en
umfram allt er það srnæð hins
islenzka málsamfélags, sem mestu
veldur.
Öruggar tölfræðilegar
upplýsingar af skornum
skammti.
Því miður eru öruggar tölfræði-
legar upplýsingar um íslenzka
bókaútgáfu af mjög skornum
skammti. I greinargóðri skýrslu,
sem Ólafur F. Hjartar hefur tekið
saman og birtist í 75 ára afmælis
riti Bóksalafélagsins og síðar
endurskoðuð í Árbók Landsbóka-
safnsins 1967 er greint frá útgefn-
um bókum á ári frá 1888—1966 og
þeim raðað eftir efnisflokkun. A
þeirri skrá eru öll rit 16 bls. eða
stærri talin bækur að undanskild-
um timaritum.
I Hagtíðindum hefur á síóari
árum verið greint frá bókaútgáfu
að nokkru, en þar er miðað við að
bækur sem 49 bls. eða stærri og
bæklingar 5—48 bls.
Samanburður milli þessara
heimilda er því varhugaverður.
Greinilegt er þó, að bókaútgáfa
fyrstu tvo áratugi þessarar aldar
eykst tiltölulega lítið og er um 100
bækur og bæklingar á ári, en eftir
1920 vex hún jafnt og þétt og er
komin í um 300 titla 1942, en á
næstu 4 árum tvöfaldast útgáfan
og dettur síðan aftur niður i 428
titla 1953. Síðan vex útgáfunni
aftur smám saman fiskur um
hrygg og titlunum fjölgar. Miðað
við skýrslur Hagtíðinda komu út
árin 1966 og 1967 um 340 bækur á
ári stærri en 48 bls. en á árunum
1960—70 urðu þær um 400
talsins, síðan minnkaði útgáfan á
ný 1971 og 1972 i um 340 bækur.
Enn eru ekki á takteinum
sambærilegar tölur fyrir 1973 og
1974 en að öllum líkindum er
fjöldinn svipaður eða um 350
bækur hvort árið.
Ég nefni þessar tölur, þó að þær
i raun skýri ákaflega lítið stöðu
sjálfstæðrar bókaútgáfu í land-
inu. Því að hér eru allsstaðar tald-
ar með margskonar ársskýrslur
og greinargerðir félaga og opin-
berra aðila, en einmitt útgáfa
slíkra rita hefur stöðugt aukizt á
undanförnum árum. En því greini
ég frá þessum tölum, að þær hafa
stundum verið notaðar til að
sanna grósku, vöxt og viðgang hjá
bókaútgefendum.
En þær sanna harla lítið annað
en það, að íslenzk bókaútgáfa
jókst stöðugt fram til 1942 og á
haftaárunum eftir síðari heims-
styrjöldina jókst hún mjög mikið í
skjóli vöruþurrðar og skorts á
hentugum og góðum gjöfum til
vina og ættingja. Að vísu sanna
þær einnig, að á íslandi eru gefn-
ar út hlutfallslega fleiri bækur en
í nokkru öðru ríki veraldar.
En það sem sköpum skiptir nú
er sú staðreynd, að meðalsala
hverrar útgefinnar bókar hefur
að undanförnu dregizt saman,
einkum það árið, sem bókin kem-
ur út.
Meðalupplag bóka minnk-
ar.
A umliðnum árum hef ég sem
framkvæmdastjóri Almenna
bókafélagsins að sjálfsögðu fylgzt
með sölu þeirra bóka, sem félagið
hefur gefið út. Einnig hef ég
athugað sölu islenzkra bóka i
Bókaverzlun Sigfúsar Eymunds-
sonar nokkur síðustu árin. Niður-
stöður minar eru mjög i samræmi
við það, sem fram kom í ákaflega
greinargóðri athugun, sem Arn-
björn Kristinsson skýrði frá á
Bókaþinginu i fyrra. Hann taldi,
að meðalupplag bóka hafi á
siðustu tveimur áratugum minnk-
að úr 2000 eintökum niður i um
1400 eintök. Eg tel að meðalupp-
lag sé jafnvel nú komið niður í
1200 eintök. Enn alvarlegra er þó
að meðalsala bóka á fyrsta ári
hefur stórlega minnkað nú
síðustu tvö—þrjú árin.
Samkvæmt upplýsingum, sem
ég hef aflað mér um sölu is-
lenzkra bóka síðastliðin 4 ár kem-
ur í ljós, að 1971 var heildarsalan
m/sölusk. um 230 millj. 1972 varð
heildarsalan m/sölusk. um 300
millj. 1973 varð heildarsalan
m/sölusk. um 400 millj. og 1974
varð heildarsalan m/sölusk. um
560 millj.
A þessu timabili hefur verð
bóka þrefaldast eða úr um kr. 600,-
— 1971 í um kr. 1800,- 1974. Ef
allt væri með felldu hefði salan
1974 því átt að vera kr. 690 millj. í
fyrra. Hlutfallslegur samdráttur
er því um 20% á fjórum árum.
Með i heildarsölunni er að sjálf-
sögðu talin sala á eldri bókum og
lætur nærri, að hún hafi numið
fram á síðasta ár um 20% af árs
sölunni en án efa breyttist það
hlutfall á síðasta ári þannig, að
sala eldri bóka jókst, enda eldri
bækur mun ódýrari en þær nýút-
komnu. Við skulum þó gera ráð
fyrir, að þetta hlutfall hafi ekki
raskast og einnig skulum við lita
framhjá þvi, að á þessu timabili
hækkaði söluskattur úr 11% í
17% og er nú 20%.
Einnig skulum við gera ráð
fyrir, að öll árin hafi komið út
jafnmargar nýjar bækur hvert ár
eða 300 bækur, sem fóru á bók-
sölumarkað. Þá kemur eftirfar-
andi í ljós.
Arið 1971 seldust nýjar bækur
fyrir 185 millj. og meðalverð
hverrar bókar var um 600 kr.
Meðalsalan varð því um 1000 ein-
tök af hverri nýrri bók það ár.
800 eintök af jafnaði
1972 varð salan 240 millj. en þá
var meðalverð hverrar nýrrar
bókar um 900 kr. Salan varð því
að jafnaði um 900 eintök af hverri
bók. Svipuð niðurstaða varð 1973
en þá kostaði ný bók að meðaltali
um 1200 kr. En 1974 hækkaði
söluverðið í um 1800 kr. hvert
eintak og sala nýrra bóka varð um
kr. 450 millj. Samtals seldust því
um 250.000 nýjar bækur það ár
eða um 800 eintök af hverri bók.
Eg tek fram, að allt eru þetta
jafnaðartölur og sala fyrsta árs á
hverri bók. Sumar bækur seljast
mun betur en meðaltalið en sann-
leikurinn er sá, að nú er svo kom-
ið, að hver útgefandi telur sig
næsta heppinn, ef bók selst á
fyrsta ári í meira en 1200 eintök-
um.
En sérhver útgefandi, sem vill
stunda alhliða, menningarlega út-
gáfu, verður að miða fjárhagsleg-
an rekstur fyrirtækis sins við þá
alvarlegu staðreynd, að meðal-
salan á bókum hans á fyrsta ári er
ekki meiri en um 800 eintök. Hon-
um dugir ekki að reikna með þvi
að sala næstu ára bjargi rekstrin-
um nema að litlu leyti. Fyrir því
sér verðbólgan, því að fram til
þessa hefur ekki verið unnt að
hækka eldri bækur i verði i neinu
samræmi við risastökk verðbólg-
unnar.
Ef hann ætlar að halda áfram
rekstri á hann því aðeins tveggja
kosta völ, annað hvort að sigla
fyrirtæki sínu i algert strand eða
hætta útgáfu hverrar þeirrar bók-
ar, sem hann telur að seljist ekki
nægjanlega vel þ.e. i minna en
800 eintökum.
Nú kann einhver að segja að
hér sé heldur betur djúpt tekið i
árinni. Salan hljóti að vera meiri
og þá er gjarnan bent á hinar og
þessar metsölubækur. Jú, þær
eru til, en á árinu 1974 dreg ég í
efa að fleiri en 15—20 bækur hafi
selst í yfir 2500 eintökum. Hins-
vegar er ég viss um, að hægt er að
tína til a.m.k. 70—80 bækur, sem
ekki náðu einu sinni 500 eintaka
sölu.
Og það eru einmitt þessar bæk-
ur, sem útgefendur verða nauðug-
ir viljugir að láta sitja á hákanum
í næstu framtið að óbrevttum að-
stæðum.
En hvaða bækur eru þetta, sent
þannig er ástatt fyrir. Umfram
allt eru þetta íslenzk og erlend
skáldrit, ljóð, smásögur, jafnvel
skáldsögur, ýmis fræðirit, þýdd
skáldverk með umtalsverðu bók-
menntagildi með öðrum orðum
það sem kallaðar eru fagurfræði-
legar bókmenntir.
Þegar á siðasta ári sáust þess
greinileg merki, að bókaútgefend-
ur höfðu dregið úr útgáfu einmitt
þessara bóka og ég minnist þess
ekki á 15 ára starfsferli mínum
sem útgefandi að hafaneyðst til
að hafna jafnmörgum handritum
þessarar tegundar og á sjálfu
þjóðhátiðarárinu. Og ég minnist
þess heldur ekki að hafa séð jafn-
margar bækur einkum ungra höf-
unda, sem þeir gáfu sjálfir út á
eigin vegum, eins og 1974. Ef til
vill þurfum við að leita aftur til
áranna fyrir siðari heimsstyrjöld-
ina til að finna dæmi jafnmikillar
útgáfu höfunda á eigin kostnað
eins og nú.
En þá má spyrja, skiptir þetta
nokkru verulegu máli? Látum
höfundana bara gefa út eigin
verk, þeir komast þá í kynni við
að bókaútgáfa er ekki það sældar-
brauð, sem ýmsir ætla.
Menningarleg skylda við
þjóðina
En svo einfalt er málið ekki.
Hlutverk bókaútgefenda er og
hefur ætíð verið að gefa út menn-
ingarlegar bækur, jafnvel þótt
sala sé drærn i fyrstu. Og þótt
útgefandinn verði ætíð að haga
útgáfu sinni þannig, að rekstur-
inn skili þeim arði, að hann geti
haldið áfram starfsemi sinni, þá
verður hann jöfnum höndum að
hugsa um og reyna að uppfylla
eftir fremsta megni þá menn-
ingarlegu skyldu við þjóð sína, að
hlú að vaxtarbroddi bókmennt-
anna í landinu en hann er einmitt
helzt að finna hjá yngri höfund-
um. Þá verðum við að leitast við
að styðja, jafnframt því að gefa út
góðar þýðingar á erlendum skáid-
ritum yngri og eldri höfunda,
bækur sem hafa umtalsvert bók-
menntagildi.
En gleymum ekki hinum marg-
víslegu fræðiritum, bæði islenzk-
um og erlendum, sem bókaútgáf-
an í dag getur allt og lítið sinnt.
Þörfin fyrir hverskonar fræðslu
og menntun er enn ríkari í dag en
nokkru sinni fyrr. Því flóknara og
margbreytilegra, sem þjóðfélag
nútimans verður, þeim mun al-
varlegri verður sá skortur á
fræðiritum á islenzku, sem nú
gerir sifellt áþreifanlegar vart við
sig. Það er mikill misskilningur,
að litið málsamfélag þarfnist
færri bóka. I raun þyrftum við að
geta gefið út í miklum mun fleiri
bækur, einkum fræðibækur en
við gerum i dag.
En slikt er borin von við þær
aðstæður, sem bókaútgáfan býr
nú við.
Bókaútgáfan rekin með
miklu tapi
Áðan gat ég þess að nýjar bæk-
ur hafi á árinu 1974 selst fyrir um
450 millj. krónaogeldfi bækur
fyrir um 110 millj. Þegar sölu-
skattur um 80 millj. og sölulaun
urn 120 millj. hafa verið dregin
frá nema greiðslur til útgefenda
fyrir nýjar bækur um 290 millj.
kr. og um 75 millj. kr. fyrir eldri
bækur.
Samkvæmt upplýsingum frá
nokkrum af stærri útgefendum
landsins nam beinn útgáfu-
kostnaður þ.e. prentun, pappir,
band og þess háttar að meðaltali
kr. 1—1,2 millj. á hverja bók árið
Framhald á bls. 23
Baldvin Tryggvason: 1ÖIJÖBBI' I ^' 11 il Fyrri hluti
Vandi | ®; ^Sl||jB» J||
íslenzkrar bókaútgáfu