Morgunblaðið - 21.06.1975, Page 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 21. JUNl 1975
Jakob V. Hafstein lögfræðingur:
RegnbogasiluMnrinn
FORSENDUR FYRIR
AÐLÖGUNARERFIÐ-
LEIKUM
Til þess að skilja betur forsend-
urnar fyrir þvi, hvers vegna regn-
bogasilungurinn á í erfiðleikum
með aðlögun að nýjum náttúrleg-
um umhverfisaðstæðum, ólíkum
upphaflegu lifsumhverfi og að-
stæðum i straumvötnum
vesturstrandar Bandarikjanna og
ef þar af leiðandi engin hætta
fyrir lífkerfi vatna í löndum
þeim, sem getið hefur verið, og þá
heldur ekki á íslandi, þótt hann
sleppti úr eldisstöðvum út í
vatnahverfin, cins og drepið hef-
ur verið á, er rétt að benda á
nokkur dæmi og tilvik þessu til
skýringar.
Fyrst má benda á ána Wye i
Englandi, sem frávik frá aðalregl-
unni. Regnbogasilungur slapp úr
eldistöð i á þessa árið 1910. í
þessari á er nú regnbogasilungur
á 20 km svæði, efst i ánni. Tak-
markast svæði þetta að ofan af
náttúrulegri hindrun fyrir fisk-
inn, en neðan við þetta svæði af
engu öðru en öðrum vatnafiska-
tegundum (Willy Haufmann,
Hans Peterson). Áin á þessu
svæði hefur háa súrefnisgráðu,
eða pH 7,6—8,1, verður aidrei
heitari en 18° og frá október til
marz mánaðar meðalhita um 8°.
Þessar aðstæður eru taldar mjög
hagstæðar regnbogasilungnum.
En svipaðar aðstæður fyrirfinn-
ast ekki á Islandi.
Næst má benda á Dammbacken
við Hedemora f Svíþjóð, þar sem
regnbogasilungur slapp úr eldis-
stöð árið 1927 og náð hefur nokk-
urri staðfestu (Limnalog: Hans
H. Peterson). Uppstreymis er hér
um að ræða náttúrulegar hindran-
ir fyrir göngufisk, en neðan við
svæði regnbogaurriðans er all-
mikil gedduveiði og stöðuvatnið
Viggen. Hitastig og sveiflur á því
i Dammbácken ásamt hraða
vatnsrennslis, dýpt og botnlagi, er
svipað og í ánni Wey á Englandi.
Bæði þessi dæmi benda ótvi-
rætt á þá staðreynd, að regnboga-
silungurinn þarf sérstakar og
hagstæðar aðstæður til staðfestu
og varanlegrar dvalar og þróunar
f vatnasvæði og hins vegar einnig,
sem er mikilvægt, að hann aðlag-
ast mjög takmarkað og illa um-
hverfi og aðstæðum annarra
fiskategunda og raskar því ekki
líffræðilegri keðju ákveðinna
náttúrulegra vatnasvæða að
neinu ráði, sem hættu gæti haft i
för með sér.
Það er ekki fyrr en á allra
siðustu árum, sem vatnafiskalíf-
fræðingar hafa með rannsóknum
og óvefengjanlegum dæmum get-
að sannað og sýnt fram á aðlög-
unarerfiðleika regnbogasilungs-
ins í náttúrulegum nýjum vatna-
svæðum og samneyti við aðrar
vatnafiskategundir og þar með
hættuleysi regnbogasilungsins
gagnvarf Iffkerfi vatnasvæða, þar
sem hann áður hcfur ekki verið
staðbundinn.
Ein af aðalástæðunum í þessum
efnum er sú staðreynd, hvaða líf
og þróun regnbogasilungsins er
bundin við straumvatn sem býr
yfir allháu hitastigi og rikum súr-
efnisforða og kalkefnum.
EYRUGGINN
t þessu sambandi er einnig gerð
og stærð eyrugganna á regnboga-
silungnum grundvallaratriði.
Eyruggar regnbogasilungsins eru
stórir og þvervaxnir í samanburði
við eyruggana á laxi, urriða og
bleikju. Og með því að kanna
þetta atriði og rannsaka bæði i
fiskiræktarstöðvum, í fiskabúrum
á rannsóknarstofum og við að-
stæður, gerðar af mannavöldum,
sem líkjast fullkomlega
náttúrulegum umhverfisgæðum
regnbogasilungsins, hefur komið
f ljós, að gerð eyruggans á regn-
bogasilungnum hefur sérstaka og
mikilsverða þýðingu fyrir ung-
fiskinn (Laborator Harry Kalie-
berg).
Með notkun eyruggans getur
ungfiskurinn á sérkennilegan og
eftirtektarverðan hátt notað
straumvatnið til að þrýsta sér nið-
ur að botni og haldið þar stöðu
sinni óhreyfanlegri svo ekki
skeikar um millimetra til dæmis
með því að halda sér föstum við
lítinn stein. Mjög stór og breiður
eyruggi regnbogasilungsins þjón-
ar þá sérstaklega þeim tilgangi og
hlutverki, að halda fiskinum föst-
um f straumvatninu sjálfu, án
erfiðleika, rétt eins og hann lægi
við festar, og skapa honum þann-
ig lífsöryggi og björgunaraðstöðu
gegn óvinum.
Hinir sterku og breiðu eyrugg-
ar regnbogasilungsins hafa einnig
á annan hátt geysimikla þýðingu
fyrir nýklakin seiðin, sem hagnýtt
hafa kviðpokafæðuna. Það hefur
komið i ljós við rannsóknir i þar
til gerðum fiskabúrum, að hin ör-
smáu nýklöktu seiði geta áreynslu
lítið grafið sig út úr botnmölinni
og þá strax sýnt það náttúrlega
eðli regnbogasilungsins að halda
sig ofarlega í vatninu á daginn, en
leita botns á kvöldin og jafnframt
að hagnýta sér mismunandi hita-
stig vatnsins cftir birtunni. I
þessu háttalagi kemur i ljós, hve
regnbogasilungttrinn hagnýtir sér
vel lífs- og þroskamöguleikana og
stendur að þessu leyti vel að vígi
1 til fæðuöflunar, sem vafalaust er
mikilsverður þáttur i hinum
rnikla vaxtarhraða fisksins. —
(Dr. Nils Arvid Nilson)
VATNSHITI
Má í þessu sarnbandi geta mjög
ýtarlegra rannsókna kanadíska
vatnafiskaliffræðingsins T.B.
Northcote, sem hann gerði i Loon
Lake í British Columbía, sem
sönnuðu að þessar reglubundnu
hreyfingar seiðanna og ungfisks-
ins milli dags og nætur, ljóss og
dimmu byggðust í grundvallar-
Síðari hluti
atriðum á breytilegu hitastigi
vatnsins. Kom þá m.a. í ljós, að ef
vatnið fór undir 10 hitagráðustig
sýndu seiðin og ungfiskurinn
ákveðna tilhneigingu að hreyfa
sig til botnsins að næturlagi.
Afleiðing þessa varð svo um leið
sú, að seiðin rak töluvert undan
straumi, og notuðu þá rekið um
leið til fæðuöflunar, því að strax á
fyrsta tilraunastigi seiðanna
kemur I ljós harka þeirra og
dugnaður f að afla sér fæðu, sem
einnig er undirstaðan og orsök
hins hraða vaxtar fisksins. —
Ahrifljóss
Með aðstoð infrarauðra ljós-
geisla tókst svo Northcote að upp-
götva, að langmestur hluti seið-
anna lét höfuðið fara á undan á
rekinu undan straumnum og
notaði á þann hátt hina breiðu
eyrugga eins og árablöð, gagn-
stætt þvi sem er um seiði og ung-
fiska lax, urriða og bleikju. Af
þessu háttarlagi og vegna þessara
eiginleika urðu afföll seiðanna og
ungfisksins hjá regnbogasilungn-
um í lágmarki, þar sem þau eiga
mjög gott með að halda sér föst-
um við steina eða gróður á botnin-
um með eyruggunum og stöðva
þannig rekið, hvíla sig um stund,
og láta sig svo aftur reka áfram á
sama hátt, og þá til fæðuöflunar á
ný, hvíld og endurnærð. Þetta
háttarlag seiðanna og ungfisksins
er mjög eftirtektarvert, þegar
haft er í huga, hve fullvaxni regn-
bogasilungurinn er göngusterkur
í straumvatni, og afar víðförull
fiskur, sem leitar jafnan f stór og
straumhörð vatnasvæði. —
AHRIF A íslenzk
VATNASVÆÐI
Með hliðsjón af framangreind-
um rannsóknum og niðurstöðum
kemur tvennt í ljós, sem sannar,
að regnbogasilungurinn getur alls
ekki haft nein skaðleg áhrif á
lífkerfi íslenzkra vatnasvæða,
þótt hann sleppi úr eldistjörnum
út í vatnasvæðin:
í fyrsta lagi: Lslenzk vötn og ár
eru of köld til þess að regnboga-
silungurinn geti staðfest sig í
þeim og numið þar lönd frá öðr-
um fiskum. Hitasveiflurnar eru
sáralitlar og hafa þvi lítil eða eng-
in áhrif á upprunalega erfða- og
lffshætti regribogasilungsins í
sambandi við hreyfingar frá degi
til nætur og rek ungviðisins i því
sambandi, sem eru undirstöðu-
atriði í viðhaldi og lífsháttum
regnbogasilungsins.
t öðru lagi: Hinar löngu ís-
lenzku vor- og sumarnætur munu
hafa truflandi áhrif á grund-
vallarerfðaeiginleika og lífkeðju
regnbogasilungsins á sama hátt
og hinar tiltölulega óverulegu
hitabreytingar í íslenzkum ám og
vötnum á milli dags og nætur.
Þegar framangreind grund-
vallaratriði í lífsháttum, uppruna
og erfðaeiginleikum regnbogasil-
ungsins eru tekin saman og
athuguð nánar ætti að vera
nokkurn veginn mögulegt að
svara spurningunni:
Er hætta á því að regnboga-
silungurinn geti haft skaðleg
áhrif á Iffkerfi fslenzkra vatna-
svæða, sé honum sleppt f
þau? Spurningin er afleiðing af
þeirri framkomnu skoðun ís-
lenzkra fiskiræktaryfirvalda, að
regnbogasilungur geti orðið
hættulegur Iífkerfi íslenzkra
veiðivatna og áa og fiskstofnum í
þeim.
NIÐURSTÖÐUR
Spurningunni verður, sam-
kvæmt framansögðu að svara af-
dráttarlaust neitandi með eftir-
farandi staðreyndum:
1. Isfenzk vatnasvæði bjóða enga
þá eiginleika, sem eru grund-
vallaratriði fyrir lífskeðju regn-
bogasilungsins og erfðaeiginleik-
um eða lfkamsbyggingareiginleik-
um og einkennum þessa merki-
lega silungastofns.
2. Rannsóknir og sleppingar
regnbogasilungs f vatnasvæði ná-
grannalanda okkar, sem bjóða þó
upp á betri og hlýrri aðstæður en
íslenzk vatnahverfi fyrir regn-
bogasilunginn, hafa sannað, með
örfáum undantekningum, að
regnbogasilungurinn á við óvenju
erfiða aðlögunarhæfni að etja og
hefur af þeim ástæðum litla sem
enga hættu f för með sér að spilla
lífkerfi úmræddra vatnasvæða.
3. Regnbogasilungurinn býr
ekki yfir þeirri aðlögunarhæfni,
sem myndi nægja honum til stað-
festu, þroska og varanlegrar
-dvalar og lffs í íslenzkum vatna-
svæðum.
4. tslenzk vötn eru of köld fyrir
regnbogasilunginn og hitabreyt-
ingar þeirra of litlar til að mæta
kröfum regnbogasilungsins.
öll þessi atriði eru studd af
þeim forsendum, sem vikið hefur
verið að hér að framan og byggðar
eru á áratugalöngum rannsókn-
um hinna færustu vatnafiskalff-
fræðinga, eðlisfræðinga og rann-
sóknarmanna. Þeim verður því
ekki haggað.
ÖXNALÆKUR
I þessu sambandi ber
að fagna því framtaki og dugn-
aði, sem lýsir sér í bygg-
ingu hinnar nýju fiskeldis-
stöðvar Tungulax h.f. við öxna-
læk i Ölfusi, þar sem fyrirhugað
er að hefja silungaeldi í stórum
stíl til manneldis og útflutnings.
Og þá er um leið gott til þess að
vita, að fjárfestingarsjóðir og
lánastofnanir hafa nú loks sýnt
þessari þýðingarmiklu starfsemi
fiskiræktinni og fiskaeldi, nokk-
urn skilning og áhuga.
Vonandi hafa þá líka forráða-
menn þessarar starfsemi yfir að
ráða þeirri framsýni að tryggja
sér starfskrafta kunnáttumanna á
þessu sviði, sem búa yfir þekk-
ingu í vatnafiskalíffræði, erfða-
fræði (genetic) vatnafiskakyn-
bótum og reynslu á þessu sviði
ásamt kunnugleika á rekstri slíks
atvinnuvegar hjá nágrannaþjóð-
um okkar eftir áratuga langa
reynslu þeirra. Engum blandast
hugur um hve nauðsynlegt er að
vel til takist að öxnalæk og að
stöðin verði ekki fy'rir slysum,
byrjunarörugleikum og óvæntum
áföllum.
MISTÖK YFIR-
VALDA
Fiskasjúkdómanefnd með yfir-
dýralækni og veiðimálastjóra,
hafa látið opinberlega fram þá
skoðun, að ef leyft yrði að flytja
starfsemi Iaxeldisstöðvarinnar í
Laxalóni, eign Skúla Pálssonar
fiskiræktarbónda, austur í ölfusi,
og regnbogasilungar úr stöðinni
slyppu I vatnahverfi Arnessýslu,
myndi lífkerfi þessa vatnasvæðis
vera hætta búin.
Þessi órökstudda skoðun var
ein aðalástæðan fyrir því að tor-
velda flutning Laxalónsstöðvar-
innar í hagstæðara og betra um-
hverfi en hún nú býr við og þar
með var fyrirtækinu gert erfitt
fyrir og því meinað að fram-
kvæma mikilsverðan þátt í starfs-
möguleikum og rekstri.
Að sjálfsögðu er sú afstaða, sem
yfirvöld hafa beitt gegn laxeldis-
stöðinni i Laxalóni á þennan hátt
mjög alvarleg fyrir þessa stöð
sjálfa, rekstur hennar og afkomu.
Þó er vitað og nú sannað af fræði-
mönnum og með vísindalegum
rannsóknum og tilraunum, að
regnbogasilungsstofninn í Laxa-
lóni er bæði mjög heilbrgiður og
sterkur.
Hitt er þó miklum mun alvar-
legra hvað þessi afstaða fiski-
ræktaryfirvaldanna í landinu til
regnbogasilungsræktunar og
eldis i Laxalóni hefur á undan-
förnum tveim áratugum skaðað
fiskiræktar- og fiskeldismálin íi
landinu í heild, með hliðsjón af
því að byggja hér upp nýjan at-
vinnuveg, nýja landbúnaðar-
grein, sem að öllum eðlilegum
hætti hefði átt, og á eftir, að
skapa miklar þjóðartekjur, bæði
innanlands og með útflutningi
framleiðslunnar.
Á það var bent hér að framan.
hve þýðingarmikil hin nýja sil-
ungseldisstöð við öxnalæk væri.
og hve nauðsynlegt væri að sú
starfsemi færi vel af stað og
vegnaði vel.
Þvi verður hins vegar ekki neit-
að að fiskeldisstöðin i Laxalóni
hefur rutt veginn, þrátt fyrir þá
harðvítugu baráttu, sem eigandi
stöðvarinnar hefur þurft að eiga i
við yfirvöld landsins á þessu
sviði. Er þar um að ræða sorgar-
og mistakasögu, sem ekki má
endurtaka sig.
Regnbogasilungsstofninn í fisk-
eldisstöðinni við Laxalón er verð-
mikil eign, sem vonandi á eftir að
gera fiskiræktar- og fiskeldis-
málunum í landinu ómetanlegt
gagn um ófyrirsjáanlega framtlð.
Það er svo meira en lítið alvöru-
mál, ef embættismannavald,
þekkingarskortur, blandaður
vafasömum efasemdum I garð
ákveðinna manna eða fiskeldis-
stöðva, á að geta spilt eðlilegri og
aðkallandi þróun f nýrri atvinnu-
grein I landinu, sem færa mun
þjóðinni I framtfðinni tekjur ef
vel er á haldið sem jafnast gætu á
við sæmilega meðal síldarvertfð.
— Ef Allah leyfir
Framhald af bls. 17
Saudi-Arabia, Kuwait og Libya fylgja
íhaldsamri rétttrúnaðarstefnu, og
einkum eru það ríki Múhameðstrúar-
manna, sem njóta góðs af auði
þeirra. Einkum eru það arabaríki,
sem ekki framleiða olíu, en einnig
önnur lönd í Asíu og Afríku, þar sem
Múhameðstrú er við lýði.
Tvær ásjónur
Þannig má segja, að Múhameðs-
trúin hafi tvær ásjónur ! löndum
Vestur-Afriku fyrir sunnan Sahara.
Annars vegar er þar um að ræða trú
marabóanna, þessa kyrrstæðu
menningu, sem er andstæð allri
þróun, svo framarlega sem hún nær
ekki inn I moskurnar. Á hinn bóginn
er það hin byltingarkennda
Múhameðstrú, sem Gadafi, þjóðar-
leiðtogi Lybiu, er persónugervingur
fyrir. Hún fór fyrst að láta að sér
kveða i Afriku, þegar leiðtogar fjöl-
margra rikja i álfunni rufu stjórn-
málasamband við ísrael eftir
októberstriðið árið 1973, og fengu
þar með að launum hlutdeild i
milljónum oliurikjanna.
Það er engum vafa undirorpið, að
hjálparstarf, sem byggt er á
Múhameðstrú hefur miklu meiri
möguleika til að ná árangri i Vestur-
Afriku heldur en þróunaráætlanir
Evrópumanna Hitt er svo annað
mál, hvort það nær árangri, en það
veltur á ýmsu, m.a. leiðtogum þeirra
rikja, sem hjálpina þiggja.
Aðstoð sú, sem oliurikin veita, ber
vott um bróðurþel. Hún byggist á
sameiginlegri menningu og trú, en
skerfur okkar er lagður fram þrátt
fyrir ýmsar tálmanir i menningarlegu
og sögulegu tilliti. Einmitt sakir
þess, að löndin i Vestur-Afriku eru
svo gegnsýrð af menningu araba og
Múhameðstrúar, er ekki loku fyrir
það skotið, að þau geti tekið i fram-
rétta hönd bræðra sinna og notið
handleiðslu þeirra i framfaraátt. Það
sem við leggjum fram getur orkað
framandi á þessar þjóðir, en skerfur
frændþjóðanna treystir bönd, sem
standa á gömlum merg.
— Heimilislækningar
Framhald af bls. 17
læknir, hefur samið. Er þar gert
ráð fyrir heilsugæslustöðvum við
Borgarspítalann, Landakot og
Landspítalann, og yrði þeim ætlað
að veita þeim hverfum, sem næst
liggja, þjónustu. Er þetta í sam-
ræmi við lögin um heilbrigðis-
þjónustu, en þar er gert ráð fyrir,
að þar sem aðstæður leyfa, skuli
heilsugæslustöð vera í starfs-
tengslum við sjúkrahús og þá
ávallt rekin sem hluti af þvi og í
sömu byggingu sé þess kostur.
Ennfremur er í tillögum borgar-
læknis gert ráð fyrir 5—6 heilsu-
gæslustöðvum i öðrum hverfum
Reykjavikur. Mun borgarlæknir
gera grein fyrir hugmyndum sín-
um um framtíðarskipan heilsu-
gæslu í Reykjavík síðar í þessum
greinaflokki.
I-_______________________
NIÐURLAG
Eins og fram hefur komið eru
breytingar þær, sem orðið hafa
úti á landi, í og með tilkomnar til
þess að bæta starfsskilyrði heil-
brigðisstétta og ráða bót á lækna-
skorti.
En ekki er minna um vert að
áherzla er lögð á að heimilislækn-
ingar verði éfldar og auknar.
Heimilislæknaskortur er ekki
sérfslenskt fyrirbæri og víða i
[löndum hafa heimilislæknar al-
Iveg horfið af sjónarsviðinu.
Vandamál þau, sem þeir áður
sinntu, eru nú leyst af sérfræð-
ingahópum.
Nú mætti ætla að slfkir sérfræð-
ingahópar gætu veitt mun betri
þjónustu en heimilislæknar, en
svo er þó ekki.
Vfða ríkir megn óánægja með
slíka þjónustu og í Svíþjóð t.d.
eru uppi æ háværari kröfur um,
að heimilislæknisþjónustu verði
komið á að nýju.
Fólkið er orðið þreytt á þvf að
leita á göngudeildir og sérfræð-
ingamóttökur og hitta sjaldnast
fyrir sama lækninn tvisvar, það
vill fá sinn heimilislækni á ný.
Viss hætta er á, að ekki takist
að fá yngri lækna t.il starfa í
Reykjavík, til viðhalds heimilis-
læknakerfinu við óbreyttar að-
stæður og þvf hefur verið vakin
athygli á þessu vandamáli og
þeim tillögum til úrbóta, sem þeg-
ar eru fram komnar.