Morgunblaðið - 05.12.1976, Síða 17

48
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. DESEMBER 1976
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. DESEMBER 1976
49
Bók Reiners Kunze, „Ár-
in yndislegu“, var stungið
að mér, þegar áður en hún
kom á markaðinn. Um Ieið
var mér ótvírætt gefið f
skyn, að ég væri f þann
veginn að fara að lesa
„Solzhenitsyn Þýzka
alþýðulýðveldisins“.
Sú athygli, sem þessi bók og
höfundur hennar hafa vakið hjá
okkur og i Austurþýzkalandi sfð-
an, virðist hafa réttlætt þessi orð.
1 bók sinni lýsir Reiner Kunze
með mestu hógværð aðstæðum og
stöðu barna og unglinga f Austur-
Þýzkalandi. Þessi skáldlega og
dapurlega lýsing var gefin út á
Vesturlöndum og henni var tekið
í senn af undrun og skilningi —
þó að það væri ekki einvörðungu
vegna bókmenntalegra kosta rit-
verksins. Vegna þessarar bókar
var Kunze svo vikið úr rit-
höfundasambandi Þýzka alþýðu-
lýðveldissins, og hann var meira
að segja stimplaður sem óvinur
lýðveldisins.
Það var fyrst eftir það, sem ég
hitti hann — í Austur-Berlín. En
hann kemUr ekki þannig fyrir,
eins og hægt er að fmynda sér
ríkisóvin eða uppreisnarmann.
Hann er fremur meðal hinna hóg-
værari manngerða. Ég kannaðist
þegar við margt, sem einkenndi
hann, af frásögnum annarra, eins
og til dæmis hin „bliðlegu, bláu
augu“, en með þeim reikar hann
— eins og eitt vestur-þýzkt blað
komst að orði — tímunum saman
um Þýringaskóga í heimabyggð
sinni. Hann hafði lagt af stað frá
Greiz f Thiiringen klukkan fimm
um morguninn til að mæta á rétt-
um tíma f Austur-Berlfn.
Hann sagðist hafa átt von á
þessum Iátum út af bók sinni, en
ekki óskað eftir þeim. Sér hafi
aldrei dottið f hug að líkja sér við
Solzhenitsyn: „í fyrsta lagi held
ég, að tilfinningar mfnar fyrir
stærðarhlutföllum séu enn
óskertar. 1 öðru lagi hef ég átt því
mikla láni að fagna að hafa ekki
orðið að þola það, sem á Solzhenit-
syn hefur verið lagt. Þýzkaland
var ekki Rússland, og Þýzka
alþýðulýðveldið er ekki Sovétrík-
in. 1 þriðja lagi er um pólitízka
baráttu að ræða hjá Solzhenitsyn,
en hún er mér víðsfjarri." Með
skrifum sfnum vill hann ekki
hafa pólitízk áhrif, hann reynir
ekki að ala neinn upp. „Bók mín
er alls ekki áróðursbæklingur,"
segir hann, „hún ræðst ekki á
neinn. Ég er alls ekki óvinur lýð-
veldisins. Ég er óvinur lyginnar.“
Hið pólitfzka í bókmenntum er
hið pólitíska í þeim veruleika,
sem bókmenntirnar fjalla um.
Hann er ekki að skrifa til þess að
beina sósfalismanum inn á þá
braut með skrifum sfnum, sem
hann álftur rétta. Hann býst ekki
við að geta breytt neinu. Ef til vill
trúir hann yfirleitt ekki á mögu-
leikana á breytingum.
Þannig er honum Albert Camus
nærtækari en Karl Marx. „Að lifa
og horfast i augu við tómið, að
vilja vera maður í vitundinni um
fjarstæðu þessarar tilveru, að
reynast vera rnaður."
Hvers vegna skrifar hann þá?
Af því að hann telur sig ekki á
annan hátt betur geta sigrast á
því, sem mest hafi fengið á sig,
hvort sem það er eigin reynsla
eða annarra. Þess vegna eru hon-
um skriftir lífsnauðsyn. En það er
ekki sjálfslækning við sjálfs-
elsku: „Með skrifum mínum er ég
að reyna að nálgast andlega fólk,
sem ég ekki þekki.“
En það hefur sínar afleiðingar.
Heima hjá honum er ekkert lát á
gestagangi. Oft koma þeir langt
að með svefnpoka og ræða við
hann langt fram á nætur. Þeir
hafa svo áhrif á sköpun nýrra
verka, en birting þeirra eykur svo
enn streymi aðkomufólks. Oft flýr
hann í þakherbergi bóndabæjar f
nágrenni Greiz til að fá næði til að
skrifa. Hann leigir það fyrir tutt-
ugu mörk á mánuði. Þo að „Árin
yndislegu" ( „Die wunderbaren
Jahre“) hafi aðeins komið út á
Vesturlöndum, fær hann daglega
fjölda bréfa frá borgurum í Þýzka
alþýðulýðveldinu, sem þakka hon-
um fyrir bókina leita ráða hjá
honum.
Reiner Kunze
Greiz 1962. Eftir innrás Varsjár-
bandalagsríkjanna í Tékkóslóva-
kíu sagði hann sig úr Flokknum.
Kona hans er tannlæknir og
hefur sérmenntun á sviði tann-
lækninga og er í rauninni mjög
eftirsóttur starfskraftur, en þó
hefur hún enga möguleika á að
komast áfram í Þýzka alþýðulýð-
veldinu. Dóttir hans, tvftug, talar
fimm tungumál: tékknesku eins
vel og þýzku, rússnesku, ensku og
frönsku. Vegna föður sfns varð
hún að víkja úr háskólanum og
starfar nú sem aðstoðarstúlka á
pósthúsi.
Hann er þannig eins konar
prestur fyrir heiðingja, segir
hann.
Einhver skrifaði honum, að
það, sem hann skrifaði, fyllti
menn ekki hörku, heldur við-
kvæmni. „Skiljið þér það? spurði
hann mig. „Hið ósagða orð, sem er
aðeins tilfinning, það verður eit-
ur. Það leiðir til þess, sem mér er
borið á brýn að valda — beizkju
og þvermóðsku.“ Ráðþrota mönn-
um ræður hann að taka óspart til
starfa, „en öðrum að láta aðra
verða vara við hlýhug þeirra,
þeim til hjálpar."
Þetta hljómar mjög kristilega.
HoYium finnst, að það sé mann-
legt. „Menn fá það stöðugt stað-
fest, að menn eigi að vera hér
vegna annarra, að við þörfnumst
hver annars. Fyrir mig er það
mikil gæfa að mega lifa fyrir
aðra.“
„Kastið honum út!“
Hann tekur sem dæmi bekk
tuttugu nemenda, sem hann er að
gera ljóst, hverjum hann vilji lið-
sinna og fylgja: ekki þessum
tveimur á flokkslfnunni, hinum
ofstækisfullu, sem eru reiðubúnir
að fremja ranglæti í nafni hinnar
hreinu kenningar. Ekki þessum
sextán makráðu, tækifærissinn-
unum, heldur þeim tveimur af
þeim tuttugu, sem hafa varðveitt
frjálsa hugsun, einnig með þeirri
áhættu að missa allt fyrir þá sök.
Þeirra vegna ætlar Reinar Kunze
að vera um kyrrt í Þýzka alþýðu-
lýðveldinu og skrifa.
En hvort honum auðnast það, er
ekki víst. Menn hafa sagt honum
frá verkamannafundum, þar sem
hafi verið ráðizt á hann sem
mann, sem njóti sérréttinda, sem
einn þeirra, sem alltaf megi ferð-
ast til Vesturlanda og eigi meira
að segja íbúð þar og eyði þar
sumarleyfi sfnu með fjölskyld-
unni. Slfkum manni veiti svo
ríkið einnig enn eina fbúð. Hin
rökréttu viðbrögð verkamanna
eru: „Kastið honum út!“ 1 raun-
inni hefur Kunze hingað til mátt
ferðast til Vesturlanda, enda þótt
það hafi verið mjög sjaldan, en
um „sumarleyfi með fjölskyld-
unni“ eða nokkra íbúð hefur
aldrei verið að ræða 1 fjórtán ár
hefur hann búið í tveggja og hálfs
Austur-þýzka
skáMið
Reiner Knnze
- eftir Marlies Menge
herbergis íbúð í Greiz, sem hann
hefur haft á leigu.
Kunze er verkamannssonur,
forfeður hans voru námumenn og
sjálfur átti hann að verða skó-
smiður. Sem ungur piltur í
menntaskóla og síðan i háskóla
(þar sem hann stundaði nám í
heimspeki og blaðamennsku) var
hann ríkinu þakklátur fyrir að
hafa bjargað sér út úr þeim kring-
umstæðum, sem hann var fæddur
í. Á þeim tfma urðu til kvæði, sem
hann kallar núna „smíði afvega-
leidds manns frá skáldskapar-
legu, heimspekilegu og hug-
myndafræðilegu sjónarmiði“.
Hann var í fjögur ár aðstoðar-
kennari við háskólann, og á þeim
tíma hófust vonbrigðin, hann tók
að fyrirlíta hina hugmyndafræði-
legu ítroðslu. Skömmu áður en
hann varð doktor, hætti hann
störfum við háskólann af þessum
sökum og vildi heldur vinna sem
aðstoðarmaður á verkstæði.
Konu sinni, sem er tékknesk,
kynntist hann gegnum bréf. Hú
hafði beðið hann um kvæði, sem
hún hafði heyrt í útvarpinu. Ur
þessu eina bréfi spruttu skipti á
fjögur hundruð bréfum. Kvöld
nokkurt hringdi hann svo til
hennar og spurði hana, hvort hún
vildi giftast sér. Meðan þau biðu
eftir leyfi til giftingar, dvaldi
hann hjá henni í Tékkóslóvakíu.
Þar sneri hann tékkneskum
kvæðum á þýzku. Hans eigin ljóð
komu út f Tékkóslóvakíu á tékk-
nesku. Þannig var það eðlilegt, að
honum fyndist hann tengdur
þessu landi, einnig eftir að hann
fluttist aftur með konu sinni til
En þó vill Kunze vera áfram f
Austur-Þýzkalandi. „Hér hef ég
alizt upp og búið í fjörutíu ár, og
annað kemur ekki svo auðveld-
lega í stað þess,“ segir hann. „En
ef það af einhverjum ástæðum
verður óhjákvæmilegt, að ég fari
héðan, og svo fari, að ég geti ekki
skrifað lengur án þeirra mann-
legu samskipta, sem ég bý við hér,
þá sæi ég samt ekki eftir því að
hafa skrifað þær bækur, sem hafa
verið mér svo mikils virði.“ í því
tilviki myndi hann ekki flytjast
til neinnar glæsilegrar stórborgar
Sambandslýðveldisins, heldur
einhvers staðar úti á landi eða í
smábæ. Og hann er viss um, að
einnig hér myndi hann finna nóg
af fólki, sem hann gæti hjálpað
með því, sem hann skrifar.
Ekki segja það, sem maður
hugsar ekki
Hann ætlaði aðlesa upp f kirkj-
um í Austur-Þýzkalandi f lok
október, en nú hefur hann afboð-
að þá upplestra. Ekki af ótta við
frekari vandræði, heldur „vegna
ábyrgðar gagnvart mörgu ungu
fólki, sem hefði getað orðið að
þola afleiðingar þess að hafa farið
til að hlýða á upplestrana — og
vegna ábyrgðar gagnvart því svig-
rúmi frelsis, sem kirkjur Þýzka
alþýðulýðveldisins veita þessu
unga fólki. Og auk þess vil ég
sýna fram á, að mönnum skjátl-
ast, ef þeir halda, að ég hafi haft
það í hyggju að lesa í skini hinna
hryggilegu elda í Zeitz eða jafnvel
f kastljósi því, sem Wolf Bier-
mann, sem ég hef í hávegum sem
skáld, varpaði á frammistöðu sína
f kirkju I Prenzlau f blaðinu
„Spiegel".
Kirkjur í Þýzka alþýðulýðveld-
inu segir hann, að séu alls ekki
athvarf gagnbyltingarsinna. Ungt
fólk, sem hittist þar, séu ekki á
móti rfkinu, sem það býr f. Margt
af því kemur alls ekki af kristi-
legri sannfæringu, heldur til
þess, eins og Kunze lýsir i bók
sinni, að „þurfa ekki að segja það,
sem það hugsar ekki“.
Eftir samtal okkar hélt Reinar
Kunze beint afturtil smábæjarins-
Greiz í Thtiringen.
— svá — þýtt úr „Die Zeit“
DIE ZEIT
TINNI
OG
HÁKARLA-
VATNIÐ
Þegar hún sá Tinna og Hákarlavatnið
varð hún hrædd
af því að hún er bara fimm ára.
Hún var búin að segja:
Pabbi, ég er hætt að vera hrædd
við Ijótu kallana í bíó.
En þegar nauðlenda varð flugvélinni
á fjallstindi,
prófessorinn hóf sjónhverfingar sínar,
Tinni lokaðist inni í hellinum,
steluþjófarnir stálu krökkunum
og feiti kallinn kveikti í vindlinum
áður en hann gaf ógnvænlegar skipanir
var henni nóg boðið.
DANS-
KVÆÐI
UM
BIER-
MANN
Dann bin ich der preussische Ikarus
mit grauen Flúgeln aus Eisenguss . .
Wolf Biermann.
Þú ert kommúnisti og kveður við raust.
Það er kvíði í strengjum
og komið haust.
Samt finnurðu hugmyndum farveg til okkar
meðan fallvaltur heimur i tryllingi rokkar
og lagið þitt flýgur sem fugl yfir engjum,
það er kvíði í strengjum
og komið haust.
En alþýðulögreglan leikur á gítar
og lemur gaddavírsstrengi til hlítar
óhrædd og endalaust.
Það er kvíði í strengjum
og komið haust.
En þú bíður færis að finna
fúinni rót
þrjósku og dagdrauma þinna
þela í jörðu, en múrinn er grjót
gaddavír sement og grjót.
Þú ert kommúnisti og kveður við raust
og kveður þinn galdur endalaust,
kveður og syngur
kliðandi tóna
þó komið sé haust,
trúður og temjari Ijóna,
þau tryllast af æði við fórnir og blót,
en sirkustjaldið er svikuil hringur
þú ert svikinn þar endalaust,
það er kvíði í engjum
og komið haust
og gaddavírsmúrinn er grjót.
Og lagið flýgur sem fugl af strengjum,
vísnasöngvarans vinahót.
nóv. 76.
Matthías Johannessen.
Hún sneri sér undan.
meðan Hákarlavatnið
flæðir yfir okkur
frá vestri og austri.
Hún sá alvöru leiksins
sem hinir sáu ekki.
í hennar augum er Hákarlavatnið til.
Hákarlavatninu er skipt í tvennt:
öðru megin er eins konar frelsi
þar sem allir skemmta sér,
hinu megin er alþýðulýðveldi
og þangað er ekki auðvelt að komast.
xr
Sum fimm ára börn
hafa jafnvel lært
að vera ekki hrædd.
Jóhann Hjálmarsson.
^ Hergé hefur líklega verið fimm ára
þegar hann samdi þessa Tinnabók
og Hákarlavatnið hefur verið honum alvara.
Nú heldur togstreitan áfram
á Torgi hins himneska friðar,
en það er ekki vandalaust
að muna kínversku nöfnin
' og best að gleyma þeim
Þegar Hergé var ungur
samdi hann Tinnabók sem gerist í Kreml
og lýsir valdabaráttunni þar.
Hergé var forspár.
En bókin hefur ekki verið prentuð
í bókaflokknum um Tinna
til þess er hún
of ungæðisleg.
Að
vetr-
arlagi
eftir Bjarna
Sigurðsson
frá Mosfelli
í þessu laufi hefir sólskin og
regn og vindar leikið sér sumar-
langt. Á meðan hló það við
himininum, en kærði sig kollótt
um jörðina. Þeir sitja saman á
garðveggnum stóri baksvipur-
inn og litli baksvipurinn. Þeir
hafa setið hérna tímunum
saman, og lengi vel áttaði ég
mig alls ekki á, hvað þeir höfðu
fyrir stafni; þeir töluðust við.
Sumt segja þeir með orðum,
sumt með þögn, en mest þó með
óskýrgreindu móti handan orðs
ogþagnar.
Þessar stillur, sem tóku
sumarið sér við hönd og leiddu
það inn I veturinn, svo að
enginn veitti því athygli að
haustnætur eru löngu gengnar
hjá, verða nú skemmtilegar af-
lestrar í ókyrra baksvipnum og
lotna baksvipnum og skapa
undirleik við yfirbragð þeirra.
Núna á hljóðum degi í gor-
mánuði kúra blöðin sig hvert að
öðru I saggafullum bing við
garðvegginn. Og þeir horfa i
laufþyrpinguna, hvar hún
liggur og á sér enga gleði hvað
þá heldur metnað framar.
Það er undarlegt, hvað þeir
una sér þarna þessir tveir bak-
svipir, svo óllkir sem þeir þó
eru, og horfa I rotnandi
binginn. Og lífsreyndi bak-
svipurinn hugleiðir, hvað á
daga laufsins hafi drifið.
Og einhvern tíma á úteyktum
spyr lotni baksvipurinn bak-
svipinn, sem iðar í skinninu,
hvort honum standi nokkur
stuggur af rökkrinu, og kampa-
káti baksvipurinn anzar bogna
baksvipnum engu, því að hann
skilur ekki til fulls, hvert hann
er að fara. En herðibreiði bak-
svipurinn hallar sér að honum:
Taktu þétt í höndina á mér,
barnið mitt.
Hokni baksvipurinn minnist
bjartra sólskinsnátta aftur i
fjarskanum, eða var það
kannski á liðinni skerlu? Þá
mátti heyra laufið spretta, og
þrestir flögruðu milli kvista
.eftirvæntingarfullir. Einhvern
tíma á hlýjum morgni tók það
að ilma eftir regn, og ölvun
laufsins smó inn I vitundina
fram hjá farvegi skilningarvit-
anna. Kannski var það þá ekki
einu sinni orðið áþreifanlegt.
En þarna var það engu að síður
líkt og draumur, sem rætist í
svefnrofunum.
Og mig er nú kannski hætt að
dreyma, blómið mitt, nema þá
drauma, sem eiga sér enga
ráðningu siðan í vor. Þú svona
pervisinn og frábitinn veru-
leikanum ert raunar eina stað-
reyndin, sem ég viðurkenni á
þessum seinustu dægrum. Og
það dregur ský yfir álúta bak-
svipinn á garðveggnum, en
bjartsýni baksvipurinn
stækkar og finnur til sín.
Þau voru eitthvað að tala um,
að það væri óþrifnaður að öllu
þessu laufi hérna í garðinum.
En ég skal segja þér, að vonir
minar sem sveimuðu innan um
andvarann og léku sér I hári
hans á björtum vordægrum,
eru nú aftur komnar til baka og
kúra sig í þessum sölnaða bing.
Mestur er hann horfinn út í
buskann, en þetta, sem dottar i
kvöldgolunni, vill fá að sam-
einast moldunni til að spretta
aftur upp handa nýjum baksvip
á nýju vori. Og litli baksvipur-
inn heldur áfram að réttast i
seti, meðan ihuguli baksvipur-
inn hefir lækkað og gengið
saman.
1 legstað hvers bjargs, sem ég
hóf úr urðinni, spruttu reynir
og björk og þúsundir grasa.
Ekki getur þú ímyndar þér,
hve þær voru aumkunarverðar
og ósjálfbjarga hrislurnar, sem
ég gróðursetti hér um vor löngu
áður en heimurinn var
skapaður, þinn heimur. Endur
fyrir löngu, þegar börnin mín
fæddust, gróðursetti ég eins
margar hríslur og ég komst með
góðu móti yfir á næsta vori. En
timinn gekk hjá, oft með fangið
fullt af gjöfum, en stundum fór
hann ránshendi um garðinn
minn. Og þú sérð litlu
hrislurnar við suðurgaflinn.
Þær hafa bætzt við ein og ein
við burtför vina minna nú,
þegar degi hallar.
Og nú er ég orðinn hluti af
þessum laufbing, sem er að
hverfa til að taka að sér nýtt
ætlunarverk. En mundu mig
um það; þegar þú gengur hérna
um að vori, dengsi minn, að
feta þig varlega um handar-
verkin hans afa, sem bregða sér
I nýtt hlutverk nú til að geta
glatt þig seinna. Og ibyggni
baksvipurinn þegir langa lengi
og sýnist horfa gegnum kot-
roskna baksvipinn. Og aldrei
var vist, hvort það var bogni
baksvipurinn eða sölnað laufið,
sem hvislaði þvi inni I hugskoti
beina baksvipsins, að örlög
gamla baksvipsins mundu líka
Framhald á bls. 5 1.