Morgunblaðið - 27.04.1980, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. APRIL 1980
47
Sir William
Stephenson
dubbaður til riddara. „Þessi er
mér hjartfólginn ...“
Sjálfur get ég vottað, sem und-
irmaður Donovans, að ég hefði
ekki getað innt af hendi skyldu-
störf mín, svo að aðeins hefði
talist þolanlegt, ef ég hefði ekki
notið drengilegra heilræða og
óþreytandi stuðnings Stephensons
og manna hans.
Ég hef orð þessi ekki fleiri.
Bókin talar sínu máli. Það er
Donovan hershöfðingi, sem hefði
átt og mundi hafa skrifað formála
hennar, ef hann hefði verið á lífi.
Mér er gleðiefni að gera það, því
ég finn ljóslega, að þjóð mín mun
um langan aldur standa í þakk-
arskuld við sir William Stephen-
son og að hann verðskuldar virð-
ingu hennar."
Morgunblaðið mun birta í þess-
ari grein og nokkrum öðrum, ágrip
af ferli V-íslendingsins sir Will-
iam Stepensons, byggt á bókunum
„Dularfulli Kanadamaðurinn“
(The Quiet Canadian) eftir sagn-
fræðinginn Montgomery Hyde og
„Maður að nafni óragur", — A
man called Interpid" eftir William
Stevenson. Sú bók hefur náð
feikimiklum vinsældum, selst í
milljónaupplagi. Kvikmynd hefur
verið gerð um Stephenson, byggð á
Donovan hershöfðingi sæmir sir William Stephenson „Verðleikaorðu Bandaríkjanna“. Einnig eru á myndinni
Ned Buxton, aðstoðarframkvæmdastjóri leyniþjónustu Bandaríkjanna á stríösárunum, Robert Sherwood,
leikritaskáld og lafði Stephenson.
aði um Bill Stephenson í formála
að Dularfulla Kanadamanninum:
„Nafn þessarar bókar á sérstak-
lega vel við. Sjaldan hefur kyrrlát-
ur maður beitt eins miklu valdi
með eins ríkum árangri á styrjald-
artímum. En það væri hinn mesti
misskilningur ef menn ætluðu að
rólyndi í framkomu og fasi sir
Williams Stephenson, væri sönn-
un þess, að hann væri maður
daufgerður. Hann er hugmynda-
ríkur, úrræðagóður, uppfinninga-
samur, hagsýnn, þolinn, gæddur
snilligáfu. Valdi sínu beitti hann
án yfirlætis og menn mátu hann
og virtu öfundarlaust.
Nokkur glæsileiki og ómótmæl-
anlegur þokki vöktu þegar eftir-
tekt ókunnugra og nánir sam-
verkamenn höfðu sífellt orð á
þessu. Ef til vill bar enginn eins
mikið lof á þann kost í fari hans
að öðlast tryggð og ástsæld sam-
starfsmanna sinna en sir Winston
Churchill, þegar hann lagði til við
Georg konung sjötta að hann væri
„A man called Interpid" og einnig
sjónvarpsmyndaþættir. Bók Will-
iam Stevensons hefur verið mjög
umdeild. Þáttur Stephensons í bók
Stevensons er gerður mikill, og
þykir mörgum, sem Stevenson
hafi tekið of djúpt í árinni þegar
hann skrifaði bókina, sem hann
sjálfur segir að sé byggð á óyggj-
andi gögnum.
Það verður ekki lagður dómur á
það hér, hvort bók William Stev-
ensons sé trúverðug eða ekki
heldur hafist handa um frásögn
þess dularfulla manns, sem lagði
svo mikið af mörkum til þess, að
sigur mætti vinnast í síðari
heimsstyrjöldinni. Hvað sem deil-
um líður, þá sáu bæði Bandaríkja-
menn og Bretar ástæðu til að sýna
sir William Stephenson þakklæti
sitt, fyrir framlag hans í heims-
styrjöldinni. Bandaríkjamenn
sæmdu hann æðsta heiðursmerki
sem hægt er að veita útlendingi,
Verðleikaorðu Bandarikjanna og
Bretar öðluðu hann.
Ólst upp
í Winnipeg
William Stephenson ólst upp í
Winnipeg, höfuðborg Manitoba-
fylkis. Hann stundaði nám í
Agyllemenntaskólanum þegar
Þjóðverjar réðust inn í Belgíu í
ágúst 1914, og fyrri heimsstyrjöld-
in hófst. Hann fór rakleiðis úr
skólanum í verkfræðingasveitir
Kanadahers. Aður en hann hafði
náð 19 ára aldri, var hann orðinn
liðsforingi. Hann barðist í skot-
gröfunum í Frakklandi og var
brátt hækkaður í höfuðsmanns-
tign. I lok ársins 1915 hlaut hann
slæma gaseitrun og var fluttur til
Englands. Meðan hann var að ná
heilsu, ákvað hann að læra að
fljúga og bað síðan um að verða
fluttur í flugherinn, sem þá hét
Royal Flying Corps. Hann varð
meðlimur í 73. flugsveitinni i
Frakklandi árið 1916 en flugsveit-
in gekk undir nafninu „sjálfs-
morðssveitin“. Yfirmanni hans,
Thomas Drew Brook, fannst held-
ur lítið til Stephensons koma á
þessum árum. Hann var fölur og
veiklulcgur eftir veikindi sín.
Framan af var ferill Stephensons
fremur sviplítill i flughernum en í
marzsókninni 1918 var hann í
leiðangri á Sopwith-Camelflugvél,
þegar tveir þýzkir orustuflugmenn
komust aftan að honum og lösk-
uðu vél hans svo illa að hann gat
með naumindum lent.
Engu líkara var en Stephenson
umturnaðist við þetta atvik —
hann var reiðubúinn að ráðast
gegn öllum þýzka flughernum, að
því er Drew Brook sagði síðar frá.
Fékk viðurnefnið
„hríðskotabyssan“
William Stephenson fékk þegar
aðra flugvél og vildi ólmur komast
í bardaga. Það næsta sem fréttist
af Stephenson var, að hann hafði
skotið niður tvær þýzkar orustu-
flugvélar. Eftir þetta var hann
óstöðvandi — á fáeinum vikum
skaut hann niður 18 óvinaflugvél-
ar og tvo loftbelgi. Þrjár flugvél-
anna komu niður að baki víglína
bandamanna, eina "þeirra neyddi
hann til lendingar, aðeins rétt um
eina mílu frá flugstöð sinni. Hann
hafði veðjað um það í borðsalnum,
áður en hann fór í ferðina, að
hann skyldi koma með „Húna í
morgunverð“. Meðal fórnarlamba
hans var Lothar von Richhofen,
bróðir hins fræga þýzka flug-
kappa, Manfreds baróns. Þó ekki
hafi borið eins mikið á Lothar, þá
var hann engu að síður álitinn
einn af skærustu orustuflug-
mönnum Þjóðverja. Hann barst
ekki mikið á en lagði þeim mun
ríkari áherzlu á, að skotmörkin
væru mikilvæg og yllu fjand-
mönnum hans skaða. Um Manfred
barón, sem barst mikið á, var líka
sagt, að mörg fórnarlamba hans
hafi verið heldur léttvæg.
Sagt var um Stephenson í orust-
unni um Chateau Thierry, að hann
hefði bókstaflega lifað í loftinu
yfir Marnefljóti og átt sinn þátt í
því, að verkfræðingasveitir Þjóð-
verja náðu ekki að setja flotbrú
yfir fljótið. „Maður veit alltaf
hvenær Steve er á ferðinni," sagði
kanadískur hermaður, sem barðist
í skotgröfunum. „Hann kemur
alveg niður að jörð til að veifa í
kveðjuskyni og gleymir aldrei fé-
lögum sínum á jörðu niðri þegar
bardagar eru harðir."
Fyrir þessi afrek sín fékk Will-
iam Stephenson herkrossinn og
afrekskross flugmanna. Frakkar
tóku hann i heiðursfylkingu sína
og sæmdu hann striðskrossinum,
Croix de Guerre, með pálma. Um
þessar mundir var Stephenson
einnig afburðaflinkur hnefaleika-
maður og hann varð meistari í
léttvigt í Bandaríkjaher. Vegna
þess hve skjóthöggur hann var í
hnefaleikum fékk hann viðurnefn-
ið „hríðskotabyssan".
Frakklandsforseti sæmdi hann,
eins og áður sagði Croix de
Guerre, en þá var skammt til þess
að hann var skotinn niður. Síðdeg-
is hinn 28. júlí 1918 var Stephen-
son einn í eftirlitsför. Þá sá hann í
gegnum skýjarof hvar frönsk
tvísessa njósnaflugvél varð fyrir
árás sjö Fokkerflugvéla. Steph-
enson steypti flugvél sinni hik-
laust niður í gegn um skýin og
réðst á foringja fjandmannasveit-
arinnar og skaut vél hans niður
svo hún féll brennandi til jarðar.
Síðan var háður mikill „hunda-
slagur“ og leitaði Stephenson þá
iðulega skjóls í skýjum með ágæt-
um árangri. Hann skaut síðan
aðra Fokkervél og sú þriðja hrap-
aði stjórnlaust til jarðar. Hinar
vélarnar sáu sitt óvænna og flýðu.
Stephenson renndi sér að hlið
frönsku njósnavélarinnar og til
allrar óhamingju hélt Frakkinn,
að þar færi óvinavél. Hann sendi
honum kúlnadrífu með þeim af-
leiðingum að hreyfill vélarinnar
stöðvaðist og sjálfur særðist hann
á fæti. Honum tókst að nauðlenda
að baki víglínu Þjóðverja. Hann
reyndi að komast yfir í skotgrafir
Breta, sem voru um 3 mílur frá, en
fékk þá kúlu í særða fótinn og lá
óvígur. Hann var tekinn til fanga
og sendur til fangabúðanna í
Holzminden við Weserfljót, nærri
Brunswick í Þýzkalandi. Þar hitti
hann Drew Brook, sem skömmu
áður hafði sjálfur verið skotinn
niður.
Strauk úr fangelsi
og stal mynd fanga-
búðastjórans
af borði hans
Fangabúðavist er dauf, eins og
þeir einir þekkja til hlítar sem
slíka vist hafa orðið að þola.
Stephenson reyndi nokkrum sinn-
um að flýja en, eins og hann sagði
síðar, „þær voru ekki vel skipu-
lagðar. En ég vildi komast aftur
til sveitar minnar. Loftbardagarn-
ir virtust á þessum tíma geta skipt
sköpum í stríðinu. Þjóðverjar voru
að falli komnir en þeir höfðu
góðar flugvélar og góða flugmenn.
Það var þörf allra sem höfðu haft
reynslu af loftbardögum."
Þjóðverjum var þetta ljóst, og
því var vörður strangur um flug-
mennina. En Stephenson lagði á
ráðin með sjálfum sér hvernig
bezt yrði að komast undan. Hann
sýndi félögum sínum, sem höfðu
verið teknir við stroktilraun, litla
samúð. Hann fékk starfa í eldhúsi
fangabúðanna og smám saman
viðaði hann að sér ýmsum verk-
færum, sem hann hugðist nota við
flóttatilraun. Klippur til að kom-
ast í gegn um gaddavírsgirðingar,
hníf og kompás. Eftir tæpra
þriggja mánaða vist í fangabúðun-
um var hann reiðubúinn til að
gera flóttatilraun. Síðla nætur
tókst honum að komast út og
brjóta sér leið út úr fangabúðun-
um — með mynd af fangelsisstjór-
anum, Hans Niedmeyer, undir
stolnum þýzkum herfrakka.
Myndinni stal hann af skrifborði
fangelsisstjórans, til þess að sýna
fyrirlitningu sína, að því er Steph-
enson sagði síðar frá. Enn þann
dag í dag á Stephenson þessa
mynd. Fyrir dögun var Stephen-
son kominn út í frelsið og innan
þriggja daga var hann að baki
víglínu bandamanna. Hann gaf
nákvæma skýrslu af þýzkum
fangabúðum. Williamson segir
það líkt honum. Hann var alla ti,ð
mikill nákvæmnismaður.
Striðslok voru skammt undan
og þegar fyrri heimsstyrjöldinni
lauk hafði Stephenson skotið
niður 26 óvinaflugvélar. Hann
gerðist tilraunaflugmaður og
hann gerði ýmsar tillögur um
breytta smíði flugvéla.