Morgunblaðið - 20.07.1980, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 20. JÚLÍ1980
25
Jón Trausti.
HALLA. Skáldsaga. 230 bls.
Almenna bókaf. 1980.
Sá má vera sljór sem unir sér
ekki við að lesa Höllu. Svo mikið
er lífsmagn þessarar skáldsögu að
tíminn vinnur lítt á lífsanninda-
gildi hennar og mannlegri skír-
skotun.
Halla kom fyrst út 1906, fyrsta
verk Guðmundar Magnússonar
undir höfundarheitinu Jón
Trausti. Áður hafði hann sent frá
sér fáein miðlungsverk en fengið
svo hraklega dóma að hann taldi
sér nauðugan kostinn að fela sig
undir dulnefni. Svo vel tókst
honum að leynast að ekki varð
upplýst hver höfundurinn var fyrr
en hann upplýsti það sjálfur
eitthvað tveim, þrem árum síðar.
Bragðið tókst: þeir sem áður höfðu
hrakyrt Guðmund Magnússon létu
Jón Trausta í friði (af því að þeir
vissu ekki hver hann var) en
almenningur tók Höllu afarvel.
Þegar svo höfundurinn svipti aft-
ur hulunni af nafni sínu, sótti
brátt í sama horfið. Jón Trausti
fór alltaf í taugarnar á gagnrýn-
endum, líkast til vegna þess að
þeir sáu ofsjónum yfir lýðhylli
hans, hefur þótt hún óverðskuld-
uð, einhverra hluta vegna.
Halla varð meistaraverkið með-
al rita Jóns Trausta. Þar sagði
hann flest það sem honum lá
þyngst á hjarta. Framhaldið,
Heiðarbýlið, er líka magnþrung-
inn skáldskapur, svo og skáldsög-
urnar Leysing og Borgir. En
ferskleikinn og frumkrafturinn er
mestur í byrjunarverkinu. Það var
ekki aðeins frumraun ungs skáld-
sagnahöfundar, heldur eins konar
prófraun, sprottin upp úr erfiðri
lífsreynslu og vitundinni um að
með þessu verki mundi hann
standa eða falla.
Sögusviðið var átthagar höfund-
ar. Um það leyti sem Jón Trausti
var í heiminn borinn varð þrengra
í sveitum landsins en nokkru sinni
fyrr og síðar. Þá byggðust heiða-
lönd víða á Norð-Austurlandi.
Leið Höllu upp í «heiðarbýlið» var
því í rökréttu samræmi við
byggðaþróunina á þeim tíma.
Sjálfur vissi höfundurinn hvað
það var að alast upp á sveit. Það
var ekki aðeins þungbært í upp-
vextinum heldur markaði sú
niðurlæging flesta fyrir lífstíð.
Fyrir slíka var nær ógerningur að
komast til mannvirðinga í þjóðfé-
laginu, þrátt fyrir góða hæfileika.
Halla elst upp á sveit. Um tíma
sýnist gæfan ætla að blasa við
henni. Hún er glæsileg, dugleg,
kemst í eftirsótta vist og er sjálf
eftirsótt af piltunum. En hún
stendur ein, á sér engan bakhjarl
og kann ekki á þjóðfélagið. Hrös-
un hennar stafar því hvorki af
ístöðuleysi né skynsemisskorti
heldur af þeim takmörkunum sem
uppruninn setur henni. Hún ein-
faldlega misreiknar þau tækifæri
sem lífið býður henni, og hreppir
því að lokum nákvæmlega þann
kostinn, sem samfélagið ætlar
henni — uppruna hennar sam-
kvæmt.
Þá er séra Halldór, gagnaðilinn,
karlpersónan, sú sem veldur óláni
Jón Trausti
Höllu. Hvers vegna prestur? Með-
al annars vegna þess að presta-
ádeila hafði verið hér í tísku, allt
frá uppvaxtarárum Jóns Trausta
fram á ritunartíma Höllu.
Raunsæisstefnan, sem Jón Trausti
Bókmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
aðhylltist fyrst, byggðist meðal
annars á þróunarkenningunni og
hafði í för með sér trúleysi eða að
minnsta kosti efasemdir í trúar-
efnum, en þó fyrst og fremst andóf
gegn þeim vanabundnu siðferð-
iskröfum sem kirkjan hafði ann-
aðhvort mótað eða lagt blessun
sína yfir. Prestaádeilan í Höllu er
því af sömu rót runnin og sams
konar ádeila í sögum Gests Páls-
sonar og Þorgils gjallanda: stefna,
tíska! En hún rennir líka stoðum
undir rökrétta uppbyggingu skáld-
verksins. Að giftast sjálfum prest-
inum, verða maddama á staðnum
þar sem hún hafði áður verið
vinnukona, var fyrir sjónum sam-
félagsins besti hugsanlegi kostur
sem Höllu gat boðist. Halla leyfir
sér ekki að hugsa svo hátt. Samt
treystir hún unga prestinum (svo
mótsagnakennt sem það nú kann
að virðast) á sama hátt og hún
treystir kirkjunni og lætur því
tælast af honum, nánast hugsun-
arlaust. Þegar hún svo trúir hon-
um fyrir að barn sé í vændum,
blasir við ólánið — ólán hennar og
ólán hans — nema hún hlífi
honum og leyni faðerninu. Það
gerir hún og hvort heldur sína
leið:
«Hún til kvenlegrar stór-
mennsku í þrautum og mannraun-
um, fátækt og fyrirlitningu — sem
er hlutskipti svo margra alþýðu-
manna á íslandi.
Hann til kennimannlegrar lítil-
mennsku, — til yfirskins og
augnaþjónustu, bæði upp á við og
niður á við í embættisstarfi sínu
— til lífs, sem var stöðugt leit
eftir nautnum og munaði, til að
reyna að fylla upp hið innra tóm,
og jafnframt stöðug undanbrögð,
stöðugur flótti undan ábyrgð og
óþægindum.*
Þannig endar Halla. Langdregin
þótti hún. Og sitthvað mátti að
stílnum finna. Eigi að síður felast
slíkir töfrar í frásögninni að
lesandinn hefur einhvern veginn á
tilfinningunni að hann megi af
engu orði missa. Það var því ekki
að furða að Jón Trausti skyldi með
þessari sögu verða einn allra
vinsælasti skáldsagnahöfundur
sem uppi hefur verið með þjóðinni.
Almenningur tók sögum hans
opnum örmum. Menntamenn tóku
þeim sumir illa, nema meðan
höfundurinn naut skjóls af dul-
nefni. Og svo fyrst á eftir. Þegar
metist er á um raunverulegan
orðstír höfundar hefur mennta-
mannahópurinn oftast betur.
Stundum er lesendahylli jafnvel
reiknuð höfundi til frádráttar.
Nema hvað viðvék skáldheiðri
Jóns Trausta. Svo fór að lokum að
álit hins almenna lesanda varð
ofan á svo nú véfengir enginn að
hann sé meðal alsnjöllustu skáld-
sagnahöfunda íslendinga í ger-
vallri sögu bókmenntanna. Það er
því verðugt að Almenna bókafé-
lagið skuli nú minnast afmælis
síns með því meðal annars að gefa
enn á ný út höfuðverk hans, Höllu.
En þar sem hún er aðeins fyrsti
hlutinn af samstæðum skáld-
sagnaflokki, er þess að vænta að
framhaldið, Heiðarbýlissögurnar,
verði einnig gefnar út áður en
langt um líður.
Skáldverk
sem varir
I.jAsm. Mbl. Ól. K. M.
lega nýjar aðferðir við stjórn
efnahagsmála. Það er eðli slíkra
nefnda hálf- og alpólitíkusa að sjá
þau ráð ein, sem auka íhlutunar-
vald stjórnmálamannanna. Þær
taka ekkert tillit til hagfræðilegra
lögmála og vilja sem minnst af
þeim vita, þar sem þau eru
haldbest, er mæla fyrir um sem
minnsta íhlutun stjórnmála-
manna. Herma fregnir, að nýja
nefndin sjái það helst til ráða, að
allt verði látið reka á reiðanum
eins lengi og kostur er, síðan
komist mál í svo mikinn hnút á
haustdögum, til dæmis skömmu
fyrir Alþýðusambandsþing, að
lögbii.ding kaupgjalds þyki sjálf-
sögð og eftir ASÍ-þingið verði
síðan gengið fellt um tugi pró-
senta og reynt að nota gjaldmið-
ilsbreytinguna um áramótin til að
breiða yfir áhrif hinnar stórfelldu
gengisfellingar. Til þess að skapa
forsendur fyrir lögbindingu kaup-
gjalds og einhverju krukki í vísi-
töluna yrði það ekki verra að dómi
einhverra nefndarmanna að
minnsta kosti, að til dálítils at-
vinnuleysis kæmi. Hræðsla fólks
við útbreiðslu þess myndi gera
verkalýðsrekendum kommúnista
auðveldara með að leggja blessun
sína yfir óhjákvæmilega kaup-
skerðingu.
Þetta er óhugnanleg lýsing en
rökin fyrir því, að eitthvað slíkt
kunni að vera á prjónunum hjá
efnahagsmálanefndinni, aukast
þegar litið er á áform hennar um
að auka niðurgreiðslurnar. Hlýtur
ríkisstjórninni að þykja mikið til
hugmyndaauðgi nefndarmanna
koma, þegar hún kynnist viðhorf-
um þeirra í niðurgreiðslumálum.
Sérstaklega hljóta auknar niður-
greiðslur að vera mikið gleðiefni
fyrir Gunnar Thoroddsen, forsæt-
isráðherra, sem sagði í þingræðu
um stefnu stjórnar Ólafs Jóhann-
essonar 19. október 1978: „Stór-
auknar niðurgreiðslur stefna því
ekki að auknu félagslegu réttlæti
eða jöfnun lífskjara, því að öllu
þessu fé mætti koma betur til
skila hinum efnaminni og lágt
launuðu til góðs með öðrum hætti,
t.d. með fjölskyldubótum tií
barnafólks, með sérstökum bótum
til þeirra sem sjúkir eru, öryrkjar
eða aldurhnignir."
Engin
tæpitunga
Þegar Svavar Gestsson tíundaði
litlu og stóru loforðin í fyrstu
stefnumótandi ráðherraræðu sinni
á Alþingi í október 1978, sagði
hann meðal annars þetta: „Eg
vænti þess fastlega, að sá mikli
styrkur, sem verkalýðshreyfingin
sýndi sl. vor í glímunni við
fjandsamlega ríkisstjórn, sé einn-
ig til marks um hæfni hreyfingar-
innar til þess að ráða fram úr
þeim vandamálum sem nú er við
að glíma. Verkalýðshreyfingin á
íslandi hefur öðlast mikið vald.
Flokkur hennar, Alþýðubandalag-
ið, er nú stærri en nokkru sinni
fyrr. Spurningin er sú, hvernig
tekst að beita þessu afli til þess að
hafa varanleg áhrif á íslenska
þjóðfélagið í þágu launafólksins
og íslensks þjóðfrelsis."
Hér er ekki töluð nein tæpi-
tunga. Berum orðum er viður-
kenndur þáttur verkalýðshreyf-
ingarinnar í kosningasigri Ál-
þýðubandalagsins undir kjörorð-
inu „samningana í gildi" og ríkis-
stjórnir dregnar í dilka eftir því
hvort þær eru „fjandsamlegar"
verkalýðshreyfingunni eða ekki.
Alþýðubandalagið er gert að
flokkspólitískum armi hreyfingar-
innar. Eina vandamálið er, hvort
veralýðshreyfingin hafi „hæfni"
til að ráða fram úr vandanum,
sem við var að etja 1978 um
haustið. Fróðlegt væri að sjá svar
Svavars Gestssonar nú við þeirri
spurningu, sem hann varpar fram
í lok hinna tilvitnuðu orða. Hefur
aflinu verið beitt í þágu launa-
fólksins og íslensks þjóðfrelsis?
Þessari spurningu er vísað til
umhugsunar lesendum, um leið og
á það er minnt, að „hæfni" verka-
lýðshreyfingarinnar, sem lýtur
pólitískri forsjá Alþýðubandalags-
ins, hefur leitt til þess, að í
rúmlega hálft ár hefur ASÍ enga
samninga haft í gildi og BSRB
ekki í rúmt ár. Pólitískir forystu-
sauðir hreyfingarinnar hafa sýnt
ótrúlega þýlund gagnvart ráðandi
öflum í „gáfumannahópi" Alþýðu-
bandalagsins. Breytingar í þjóð-
félaginu hafa allar orðið á þann
veginn, að hagur launþega hefur
versnað og atvinnuöryggi minnk-
að. Gervimennska ráðherra Al-
þýðubandalagsins liggur ljós fyrir
hverjum sem hana vilja sjá og
gjaldþrota stefna þeirra hefur
valdið ómældu tjóni.
Ohugnanlegur
samanburdur
Slíkt skipbrot flokks, sem bygg-
ir á marxískri kennisetningu um,
að úr því hann hafi einu sinni
komist til valda, megi hann aldrei
iáta þau aftur af hendi, hefur haft
í för með sér hinar hörmulegustu
afleiðingar fyrir mörg þjóðlönd.
Nýjasta dæmið er frá Áfganistan.
í nýlegu yfirliti Alþjóðahermála-
stofnunarinnar í London um þró-
un alþjóðamála á árinu 1979 er
lýst aðdraganda innrásarinnar í
Áfganistan. Þar er áhersla á það
lögð að kommúnistaflokkurinn,
sem fór með völdin í landinu hafi
gert sér algjörlega rangar hug-
myndir um þjóðfélagið og undir-
strauma þess. Þar af leiðandi hafi
allar aðgerðir hans til umbreyt-
inga á því mætt harðri andstöðu.
Flokkurinn hafi orðið fangi eigin
hugmyndafræði og byggt stefnu
sína á tilbúnum kenningum um
lénsskipulagið, fremur en þekk-
ingu á þeim margflóknu efnahags-
legu, félagslegu og pólitísku þátt-
um, sem mynduðu afganska
stjórnarfyrirkomulagið. Með þess-
ari afstöðu hafi flokkurinn dæmt
sjálfan sig til að byggja um
ófyrirsjáanlega framtíð á vald-
beitingu til að halda velli.
Segja má, að Alþýðubandalagið
sé í svipaðri aðstöðu. Allar kenn-
ingar þess um íslenska þjóðfélagið
og umbreytingu þess eru rugl.
Flokkurinn hefur sem betur fer
ekki hervald til að styðjast við í
valdabrölti sínu, en svo lengi sem
hann hefur innanborðs þýlynda
verkalýðsrekendur, getur hann
notað þá til að komast til valda og
halda þeim hvað sem það kostar.