Morgunblaðið - 23.12.1980, Qupperneq 8

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 23. DESEMBER 1980
_8______________________________
Sögur Einars
Benediktssonar
Einar Benediktsson:
Óbundið mál.
SÖGUR
Kristján Karlsson gaf út.
Fyrra bindi.
Uppsetning og útlit:
Hafsteinn Guðmundsson.
Skuggsjá 1980.
Sögur Einars Benediktssonar
eru samdar fyrir aldamót og
yfirleitt mótaðar af öðrum hugblæ
en ljóð hans. Þó má vitanlega
greina skyldleika ljóða og sagna
Einars sé vel að gáð.
Hafa má af því nokkra skemmt-
un hve Einar er í sögunum háður
raunsæisstefnu þótt hann hafi
ráðist gegn henni í blaði sínu
Dagskrá. Eins og Kristján Karls-
son bendir á eru þættir Einars í
Dagskrá „afsprengi raunsæis-
stefnunnar", þeir sem flokka má
undir feuilleton.
Bðkmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
Þættirnir sem Kristján birtir í
Sögum eru sumir hverjir ekki í
eðli sínu sögur, heldur frásagnir,
dæmi, eiginlega þankar eða hug-
vekjur. Það skiptir ekki máli
heldur hitt að allir eru þessir
þættir læsilegir og listrænir að
gerð.
Lengri sögurnar í Sögum eru
jafnvel viðvaningslegar á köflum
og verða þannig mannlegar, til
dæmis Svikagreifinn, Farmaður-
inn og skáldsögubrotið Undan
krossinum. Svikagreifinn er
Einar Benediktsson
markverð fyrir hinn djúpa skiln-
ing Einars á „misheppnuðum"
persónum þótt einföld sé á yfir-
borðinu. Farmaðurinn er dæmi-
gerð skemmti- og lífsreynslusaga,
getur minnt á Þúsund og eina
nótt, en er vitnisburður um biturð
sem ekki sver sig í ætt ævintýra.
Undan krossinum er miskunnar-
laus könnun á skinhelgi bæjarbúa
gömlu Reykjavíkur og lipurlega
skrifuð auk þess sálfræðilega
„rétt“.
Það er sterkt kveðið að orði hjá
Kristjáni Karlssyni að Valshreiðr-
ið sé „meðal allra beztu smásagna
tungunnar". Samt hefur Kristján
líklega rétt fyrir sér. í Valshreiðr-
inu sýnir Einar okkur aðdáun sína
á kvenleik sem kemur fram með
ýmsum hætti hjá karlmönnum.
Einari verður tíðrætt í sögum
sínum um konur og besta einkunn
sem hann getur gefið þeim er að
göngulag þeirra og hreyfingar séu
heillandi. Konan í Valshreiðrinu
„bar sig vel á ganginum" og hún
var „allra kvenna fríðust á fæti“
svo að ein þessara gyðja sé nefnd.
Skiljanlegt er að Einari hafi orðið
slíkt umhugsunarefni því að það
sem helst óprýðir íslenskar konur
er hvað þær eru þunglamalegar
eins og þær skorti léttleik, að ekki
sé talað um reisn.
Það mun ekki vera algengt að
menn „lesi“ Einar Benediktsson,
undantekning eru trúir vinir
skáldsins. Hvað þetta varðar má
sætta sig við að sama gildir um
mörg stórskáld. Aftur á móti
þurfa Sögur Einars að vera lesnar
því að þær eru margar vandaður
skáldskapur og um leið aðgengi-
legar.
Athugasemd
í Morgunblaðinu (18.12.) birtist
vægast sagt glannaleg grein eftir
Ásgeir Jakobsson, einn af hús-
krossum blaðsins. Hann fullyrðir
að ég hafi hælt Auði Haralds fyrir
rithæfni og hefur það til marks
um lélegan málsmekk ritdómara.
Nú skal að vísu játað að ritdómar-
ar eins og aðrir, til að mynda
málfræðingar, geta farið óvarlega
með tunguna og jafnvel misboðið
henni. Nokkur huggun er að þjóð-
in skuli enn eiga leiðbeinendur
eins og Ásgeir sem er ekki bara
vökumaður í þrasdálki Lesbókar,
Rabbi, heldur nýuppgötvaður
málvöndunarmaður. Ég skora á
Ásgeir að sanna að ég hafi notað
orðið rithæfni um Auði. í ritdómi
eftir mig um Læknamafíu Auðar
(20.11.1980), stendur m.a.: „Auður
Haralds er vel ritfær og segir oft
fjörlega frá.“ Skilningur minn á
orðinu ritfær er samkvæmur Is-
lenzkri orðabók Menningarsjóðs
sem skýrir orðið á eftirfarandi
hátt: „Ritleikinn, pennafær, fær
til að semja; sem skrifar vel (lýtur
að máli og stíl).“ Rithæfni er
hvergi minnst á í dómi þessum, en
út af fyrir sig er ekkert athuga-
vert við það orð þótt „málsmekk-
ur“ Ásgeirs Jakobssonar banni
notkun þess.
Æska í byrjun aldar
Jón Gisli Högnason:
VINIR í VARPA
Æskudagar. 420 bls.
Bókaforl. Odds Björnssonar.
Stærðin er fyrsta einkenni þess-
arar bókar, brotið fremur stórt,
letrið í smærra lagi og því mikið á
síðu hverri og síðurnar á fimmta
hundrað. Þó er þetta ekki ævisaga
heldur aðeins »æskuminningar«
eins og stendur á titilblaði. En
ekki þarf að lesa lengi til að átta
sig á hvað stærðinni veidur. Höf-
undur er í besta lagi orðmargur og
leikur sér víða með mál og stíl
jafnframt þvi sem hann er bæði
langminnugur og söguglaður. Auk
þess hefur hann frá mörgu að
segja, afar mörgu. Hann segir
náið frá foreldrum sínum og
uppruna þeirra. Annað fólk á
æskuheimilinu stendur honum
ljóslifandi fyrir hugskotssjónum.
Húsdýrin urðu flestum börnum
minnisstæð í gamla daga, þó nú
væri, og er Gísli á Læk engin
undantekning frá því. Og smá-
ferðalög urðu ótrúlega minnis-
stæð. Kannski var þá ekki heldur
neitt smáferðalag að fara milli
sveita — því smátt og stórt eru
afstæð hugtök og miðast fyrst og
Þórður Tómasson:
SKAFTAFELL
264 bls.
Bókaútgáfan Þjóðsaga.
Reykjavík, 1980.
»Hér hefur að sönnu margt
verið sótt í annarra manna verk,«
segir Þórður Tómasson um þessa
bók sína, »en ærinn hlutur efnis
hefur þó ýmist ekki verið úti á
þjóðgötu eða ekki verið áður
skráður.«
Hingað til hefur Þórður Tóm-
asson einkum háð sér efni og
safnað fróðleik úr heimabyggð
sinni, Eyjafjöllum, eða þá úr sýslu
sinni en nú heldur hann austur
hringveginn fræga og nemur ekki
staðar fyrr en í Skaftafelli. Hann
kveðst hafa komið austur að
Núpsstað áður en árnar fyrir
austan voru brúaðar og þá horft
löngunaraugum »austur um svart-
an sandinn fyrir neðan Lóma-
gnúp«. Eftir brúnum þurfti hann
þó ekki að bíða, ekki alveg. En þótt
Ðókmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
fremst við aðstæðurnar hverju
sinni. Gísli á Læk hefur líka
gaman af að rifja upp sveitarbrag-
inn á æskusióðum og draga sinar
ályktanir af. Hann segir að í
Gnúpverjahreppi hafi jafnan ver-
ið gott mannlíf og Hreppamenn
hafi þótt frjálslegir á ferðalögum.
»Sumir lögðu hreppabúum það til
stærilætis, eða að það væri mont-
ið. Slíkt tel ég rangt, en fólkið var
frjálslegt í framkomu, og áttu
lífsskilyrði þess þátt í að svo var,
þau munu hafa verið betri og
jafnari en suður í sveitum.* Gísli
segir að hjáleigukot hafi verið
næstum óþekkt í Hreppunum á
þeim tíma og sultur hafi ekki
sorfið að neinum þó sumir hafi að
sönnu verið fátækir.
Og af því að nú eru jól má líka
minnast þess hvað fólkið fékk að
borða á jólunum á uppvaxtarárum
hann ætti eftir að kynnast nánar
fólki og landi á Skaftafelli dvínaði
ekki sá hillingaljómi sem í fjar-
lægðinni hafði leikið um þennan
rómaða stað. Raunar átti Þórður
eftir að hafa náið samstarf við
Austur Skaftfellinga eins og lesa
má um í öðrum ritum hans. En
vegna sögu Skaftafells og ýmiss
konar sérstöðu aldirnar í gegnum
var hugur hans enn sem fyrr
bundinn þeim slóðum, öðrum slóð-
um fremur. Og hér er árangurinn.
Sem höfund og fræðimann þarf
ekki að kynna Þórð Tómasson né
heldur aðferðir hans í fræðaöflun.
Sérstaða hans sem fræðimanns
felst einkum í því hversu mikið
hann sækir til margra — til
lifandi fólks, fjölda fólks, þó hann
styðjist vitanlega einnig við skrif-
aðar og prentaðar heimildir. Þessi
bók er síst undantekning frá því.
Hér er sagan rakin, greint frá
heimilisháttum í Skaftafelli í
seinni tíð, bújörð lýst og sam-
gönguleiðum, einnig þeim sem
Gísla á Læk: »Karlmennirnir
fengu lærið með lærlegg en konur
mjöðmina, allir þrjú rif af feitri
síðu, auk stykkis úr hrygg, salt-
kjötsbita og stóra köku, væna
rúgbrauðssneið af heimabökuðu
pottbrauði og stóra sneið af
smjöri. Drengir fengu mjaðmar-
bitana til fermingaraldurs, eins og
konur, og þótti mörgum sú bið
löng. Svo settist hver með sinn
disk á rúmið sitt og borðaði
matinn með vasahnífnum sínum.
Eftirmatur var sætsúpa eða
sveskjugrautur með rjóma útá.«
Ljóst er að Gísli hefur snemma
verið hneigður til skáldskapar og
íhugana þó beinast lægi við að
verða bóndi — sem hann líka varð.
Og það hlutskipti virðist ekki hafa
reynst honum nein nauð, síður en
svo. Nú á efri árum saknar hann
þess að geta ekki sem fyrr lagst
örþreyttur til hvíldar að kvöldi
eftir vel heppnað dagsverk.
Á uppvaxtarárum Gísla mun
búskapur og bóndastaða hafa ver-
ið bæði draumsjón og veruleiki
fyrir sjónum margra ungra
manna þar sem á skáldskap og
fræðiiðkanir var litið sem
lífskrydd og frístundagaman sem
liggja inn í rökkur þjóðsagnanna.
En eins og kunnugt er átti forðum
að hafa legið nokkuð bein og greið
leið milli Skaftafells í öræfum og
Möðrudals á Efrafjalli.
Þótt hér sé sagt frá einni bújörð
er að sjálfsögðu mörgu lýst sem
ekki var einskorðað við Skaftafell
heldur tíðkaðist vítt og breitt um
sveitir Suð-Austurlands. Bókin
hefur því margs konar almennt
þjóðfræðagildi. En fyrst og fremst
er hún auðvitað miðuð við nefndan
stað sem nú er þjóðareign og
vinsæll viðkomu og jafnvel dvalar-
staður ferðafólks í sumarleyfi.
Ferðist það á eigin eyk en langi að
vita deili á staðnum gegnir þessi
bók svipuðu hlutverki og fjölfróð-
ur fararstjóri.
Nafnaskrá fylgir. Og ekki má
gleyma myndunum. Þó þær sýní
naumast hve landslagið er hrika-
legt né gefi fullkomlega til kynna
hinar gagngerðu andstæður í
náttúrunni þar sem skarpar línur
eru sums staðar dregnar milli
svarts sands, græns gróðurs og
skjannahvíts frera gefa þær
nokkra hugmynd um þau margvís-
Jón Gisll Högnason
síst af öllu mætti tefja fyrir
mönnum í brauðstritinu. Þeir hétu
því að bæta landið og skila því
betra en þeir höfðu tekið við því
um leið og þeir tryggðu eigin
framtíð. Örugglega hefur mörgum
þeirra tekist að vinna allt sitt
ævistarf með þá hugsjón að leið-
arljósi. Að hverfa frá slíku starfi
en vera þó enn haldinn löngun til
starfs og athafna getur verið bæði
tómlegt og bagalegt og á því fékk
Gísli bóndi á Læk að kenna eins og
fleiri. En þá var að finna sér nýtt
Þórður Tómasson
legu litaskil sem þarna blasa við
augum.
Og sem bók er þetta listagripur
enda hefur Hafsteinn Guð-
mundsson lagt á hana sína högu
hönd.
viðfangsefni. Og það varð ritun
þessara endurminninga. »Lífið
hefur aftur fært mér starf í hönd,
og fengið tilgang,« segir Gísli í
inngangi.
í bókarlok fylgir skrá yfir
mannanöfn og önnur yfir bæja-
nöfn. Þótt undirritaður hafi haft
gaman af að lesa þessar fjörlega
rituðu endurminningar hafa þær
óefað tvöfalt meira gildi fyrir þá
sem kunnugir eru á heimaslóðum
höfundarins, að ekki sé talað um
þá sem muna gamla tíð þar um
slóðir.
Teikningar Garðars Vigfússon-
ar setja svip á bókina auk fjölda
ljósmynda frá þeim gömlu góðu
dögum þegar Gísli var ungur og
átti lífið framundan.
Borgarstjórn:
Frestaði
ákvörðun
um af-
greiðslu-
tíma
verslana
Borgarstjórn samþykkti
sl. fimmtudag að fresta síð-
ari umræðu um tillögu
nefndar um endurskoðun á
reglugerð um afgreiðslu-
tíma verslana í Reykjavik.
Greint hefur verið frá
helstu tillögum nefndarinnar
í blaðinu, en þær ganga m.a.
út á að verslunum skuli
heimilt að hafa opið allt að 8
stundir á viku á eftirtöldum
dögum: Frá mánudegi til
föstudags kl. 18—22 og á
laugardögum 8—12, á tíma-
bilinu 1. janúar — 15. júní og
á tímabiiinu 1. september —
31. desember. Verslanir mega
ekki nýta þessa heimild á
fleiri dögum en 2 í hverri
viku.
Mál þetta verður tekið
fyrir á fundi borgarstjórnar í
janúar.
Land í hillingum