Morgunblaðið - 02.02.1983, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 2. FEBROAR 1983
47
Hftustdagar við Skjersjöen.
Síðsumarkvöld við Heggeli-vatnið í „hjarta“ Merkurinnar.
MORKIN
Unaðsland Oslóborgar
eftir Asbjörn HUdremyr
llt-sýni frá Kobberhaugen. Þar voru koparnámur í gamla daga. Til hægri
er bærinn Björnholt, en vatnið er Björnsjöen.
Vetrardagur mið Midtre Lysedamm. Hér er ein af vinsælustu göngu-
brautum „Birkibeina" frá Osló og nágrenni.
„Með vaxandi áhuga á skíðaíþrótt og útivist
yfirleitt sóttu æ fleiri Oslóbúar alltaf lengra og
lengra inn í heillandi ævintýralandið, sem lá
bak við dökkleitu skógarásana, sem byrgðu
þeim útsýn til allra átta frá borginni.“
Oslóbúar geta verið ósáttir um
margt — eins og gerist þar sem
fólk þyrpist saman í þéttbýli og
reyndar víðar. Eitt er þó sennilega
óhætt að fullyrða að þeim komi
algerlega saman um: Að Mörkin sé
það dýrmætasta sem þeiri eigi. Og
þeir eiga hana allir í hjarta sínu,
þó að hún sé að mestu leyti eins
manns eign, samkvæmt eignar-
réttarlögunum. Harald Löv-
enskiold gósseigandi á Mörkina.
Og hvurjar sem skoðanir þeirra
kunna annars að vera á því fyrir-
bæri, að einn einstaklingur skuli
eiga landsvæði á stærð við smá-
konungsríki, eftir gömlum mæli-
kvarða, kemur sennilega flestum
saman um hitt: að í þessu tilfelli
hefur það orðið mikið lán fyrir al-
menning, ekki síst fyrir þá, sem
hafa mætur á útivist í frjálsri og
að mestu leyti óspilltri náttúru, að
þannig hefur verið háttað um
eignarréttinn á þessu víðáttu-
mikla skógarsvæði, sem umlykur
höfuðborg Noregs á alla vegu,
nema beint til suðurs, þar sem
fjörðurinn liggur.
í daglegu tali minnast Oslóbúar
bara á „Mörkina", eins og um að-
eins eina væri að ræða. Þeir sem
eru vel að sér í landafræði vita
hins vegar, að það eru ekki færri
en tíu aðskildar merkur í nágrenni
borgarinnar og aðliggjandi héruð-
um: Sörmarka, Östmarka, Vest-
marka, Krokshagen — svo aðeins
þær helstu séu nefndar. En það
sem flestir hafa í huga er samt
eflaust Nordmarka, sem er lang-
stærst og langmest sótt af borg-
arbúum, sumar jafnt sem vetur.
Til þess að gefa einhvurja
hugmynd um, hvað Nordmarka er
víðáttumikil má nefna að frá
Holmenkollen — heimsfrægt nafn
vegna alþjóðaskíðakeppninnar,
sem fer þar fram á hvurjum vetri
— og norður að Roa, eru röskir 45
kílómetrar í beinni loftlínu
breiddin frá vestri til austurs er
frá 20 og allt að 60 kílómetrar.
Samtals liggja innan við þessi ytri
takmörk 430 ferkílómetrar af mis-
hæðóttu skóglendi, að mestu vaxið
þéttum greniskógi, en líka er þar
aragrúi af stöðuvötnum, tjörnum
og mýrum — samtals um 5 þúsund
sem stráð hefur verið af gjaf-
mildri skaparahendi út um Mörk-
ina alla.
Öldum saman hvíldi Mörkin
eins og í værum svefni. Þeir sem
áttu erindi þangað voru fáeinir
veiðimenn, kolbrennarar og skóg-
arhöggsmenn, sem unnu þar baki
brotnu við að framleiða viðarkol
til málmbræðsluofnanna og
vatnsknúinna sögunarverksmiðja,
sem spruttu upp við útjaðra Merk-
urinnar. Þeir sem fyrstir tóku sér
fastan bústað í Mörkinni voru hins
vegar Skógar-Finnar, niðjar
þeirra útflytjenda sem yfirgáfu
heimahaga sína í Norður-Finn-
landi vegna ófriðar og hungurs-
neyðar þar um miðja 16. öld og
þokuðust síðan hægt og hægt vest-
ur á bóginn gegnum skógana
miklu í Vármalandi, inn í Noreg
og alla leið hingað. Þeir brutu sér
land með því að brenna skóginn
þar sem þótti bjargvænlegast,
sáðu síðan rúgi í öskuna, en lifðu
þar að auki á fiskveiðum og villi-
bráð. Þetta var hörkuduglegt fólk,
en ekki var alltaf friður milli þess
og landslýðsins. Við og við voru
gerðar tilraunir til að hrekja það á
brott, og á þeim tímum voru
Skógar-Finnar taldir réttdræpir
hvurjum manni.
En almenningi var Mörkin lokað
land, vafið dularhjúpi þjóðsagna
og hjátrúar. Að vísu lá gamli reið-
vegurinn norður til Haðalands og
Hringaríkis um eyðiskógana frá
Marídalnum. A sínum tíma var
það pílagrímsleið. Það er líka til
nokkuð fræg ferðasaga eftir Jens
Nielsönn biskup, sem fór þangað í
kirkjuskoðunarferð á 16. öld og
segir margt skemmtilegt og fróð-
legt um staðhætti og það litla sem
var af mannabyggðum, en einkum
þó um alla þá erfiðleika, sem þetta
ferðalag bar í skauti sér fyrir
klerkinn og ferðafélaga hans.
Á seinni hluta 19. aldar urðu
miklar breytingar á þessu. Með
vaxandi áhuga á skíðaíþrótt og
útivist yfirleitt sóttu æ fleiri
Oslóbúar alltaf lengra og lengra
inn í heillandi ævintýralandið,
sem lá bak við dökkleitu skógarás-
ana, sem byrgðu þeim útsýn til
allra átta frá borginni. Frásagnir
forgöngumannanna um stórkost-
lega og margbreytilega náttúru-
fegurð Merkurinnar, sem birtust í
blöðum og bókum, áttu drjúgan
þátt í þeirri þróun, sem leiddi
smám saman til þess að örnefni og
staðhættir, að minnsta kosti í
syðri hluta Nordmarka, urðu Osló-
búum jafn kunnugir og í borginni
sjálfri. Göngubrautir voru ruddar
og merktar, félög til eflingar
skíða- og ferðamennsku og nátt-
úruverndar voru stofnuð og á
okkar dögum býður Mörkin gest-
um sínum upp á samtals 2.200
kílómetra af rauð- og blámerktum
skíðabrautum og gönguslóðum
sem liggja um hana þvera og endi-
langa, auk fjölda svigbrauta og
stökkbrauta.
Á helgidögum, þegar veður og
skíðafæri er gott, minna bílastæð-
in við útjaðra Merkurinnar og
brautirnar sem liggja út frá þeim
helst á iðandi mauraslóðir nálægt
þúfunni. Hér eru brautirnar breið-
ar og sléttar eins og þjóðvegir,
snjórinn troðinn saman með vél-
sleðum og fjögur til sex skíðaspor
lögð hlið við hlið, rist með egg-
hvössum sköfujárnum í harð-
þjappaðan snjóinn, svo djúp og
jöfn, að skíðin fylgja þeim eins og
lest fylgir brautarteinum. Gamlir
skíðagarpar sem hafa vanist
frumstæðari aðstæðum á yngri ár-
um tala með fyrirlitningu um
„traktorsspor" og halda því fram,
að skíðaíþróttin sé ekki lengur sú
list, sem hún var, þegar menn
urðu að ryðja sér veg um torfærur
villimerkurinnar upp á eigin spýt-
ur. En þeir, sem nenna að ganga
nógu langt, geta vissulega fundið
„gamaldags" skíðaspor í fjarlæg-
um hlutum Merkurinnar og notið
skógarkyrrðarinnar og einmana-
leikans eins og þá lystir. Mörkin
býður upp á ótal möguleika og
eitthvað við hvurs manns hæfi.
En þó flestir hugsi um Nord-
marka sem sælustað skíðamanna,
væri það samt alger misskilningur
að halda að Oslóbúar notfæri sér
þetta dýrlega náttúrusvæði ein-
göngu til skíðaiðkana. Að vísu er
það ekki jafn iðandi af fólki á
sumrin eins og á mestu útivistar-
dögum vetrarins, en á seinni árum
hefur það til dæmis orðið mjög
vinsælt að ferðast á reiðhjólum
eftir hinum mörgu bílvegum, sem
eru annars ætlaðir til timbur-
flutninga og bannaðir allri umferð
á einkabílum. Og svo eru það þeir
sem draga fram gönguskó, bak-
poka og veiðistöng, tjald og svefn-
poka og leggja af stað á föstu-
dagskvöldum og láta ekki sjá sig
aftur fyrr en verk rúmhelginnar
kalla á ný.
Allan ársins hring býður Mörk-
in gestum sínum opinn faðminn og
opinberar þeim leyndarmál sín og
töfra. Það er svo sem ekki um að
villast: á öllum vegum, sem liggja
þangað inn út úr mannabyggðum,
blasa við manni grænmáluð skilti,
þar sem letrað er hvítum stöfum:
„Velkomin til Nordmarka. Hér er
þér heimilt að ferðast um allt eins
og þér sýnist. Aðeins eitt biðjum
við þig vinsamlegast að athuga, að
fara gætilega með nýræktarsvæð-
in, þar sem hundruð þúsunda
greni- og furuteinunga eru gróð-
ursett á hvurju ári.
Lövenskiold — Vækerö.“
Þessum tilmælum jarðeigand-
ans er að mestu leyti orðið við.
Miðað við þann mannfjölda sem
ferðast um Mörkina, er furðulega
lítið um að framin séu náttúru-
spjöll eða viðhafður sóðaskapur,
eins og maður sér annars víða í
skrúðgörðum borgarinnar og á al-
mannafæri. Hin óspillta náttúra
virðist hér hafa siðbætandi áhrif á
þá sem ferðast um hana.
Sérhvur árstíð í Mörkinni hefur
sinn sjarma: vetrardaga þegar
frostloftið rís eins og veggur
kringum mann og máttvana geisl-
ar skammdegissólarinnar sáldrast
gegnum frostreykinn og breyta
honum í silfurgljáandi könguló-
arvef, og förin eftir héra, skóg-
armús og ref segja orðlausa sögu
um harmleik frá síðustu nótt. Eða
vetrarkvöld í ævintýraheimi
ljósbrautanna, sem hlykkjast eins
og glitrandi risaormar inn milli
snæviþakinna trjánna en utan við
ljósadýrð rafmagnsluktanna kol-
dimm nótt; vordagar þegar lífið er
að vakna af vetrarsvefninum und-
ir snjóbreiðunni, lækir ókyrrast og
brjóta af sér ísbrynjuna og eftir-
væntingarfullur þytur fer um loft-
ið, skekur skeggskóf af limi aldur-
hniginna grenitrölla og vekur hjá
manni óljósa löngun til að þjóta
eins og fleygur fugl út í bláinn, en
jafnframt að setjast með hönd
undir kinn og láta sig dreyma
ljúfa drauma; sumarnætur við
brakandi kaffibál og toppa greni-
trjánna ber eins og svartar spírur
við bleikrauðan himin, en neðar
dökkur múr barrviðarins, sem
stendur vörð um leyndarmál ævin-
týraskógarins — og dauðakyrrð,
nema hvað skær bjölluhljómur frá
sauðfé kveður við í fjarska og ugla
á næturveiðum góíar sitt lang-
dregna „úhú-úhú“.
Og nú er haust í Mörkinni.
Lauftrén sem loguðu fyrir féinum
vikum í gullinni og dreyrrauðri
litadýrð teygja naktar greinar upp
móti himni, dökkgrænn litur
barrtrjánna einráður núna og set-
ur alvörusvip á landslagið, en í
fjarska slær bláum lit á hlíðarnar
undir ásbrúnunum. Það er ekki
þessi bleiki móðukenndi blámi,
sem heyrir sumrinu til, því að nú
er loftið kristalstært og svalt eftir
næturfrostið. Skyggnið er nærri
því kristalstært og eykur á fjarsk-
ann, villir um fyrir auganu.
Stundum heyrist ómur af æsing-
legu gelti veiðihunda í eltingaleik
við héra, en ekkert skothljóð.
Veiðin virðist vera stopul. Vötnin
eru þakin þunnu íshrúðri, en lækj-
arfarvegirnir barmafullir af
hraðstreymu flaumvatni, og mýr-
arnar botnlaus fen eftir haust-
rigningarnar. Veturinn virðist
ekki vera að flýta komu sinni
þrátt fyrir dálítið napran gust af
norðri í morgunsárið. Það er enn
notaleg hlýja í sólargeislunum,
þegar líður fram að hádegi og
norðangoluna iægir þangað til hún
deyr algerlega út.
Frá Oppkuven, sem er einn af
hæstu ásunum í Mörkinni, og væri
svo sem ekkert hneyksli að nefna
hann fjall, þar sem hann rekur
beran kollinn upp úr umhverfinu,
blasir við stórkostlegt útsýni á
haustdegi eins og þessum:
haföldumyndaðir ásar Merkurinn-
ar, eins og úfnir hryggir á ótal
risaskepnum, sem hafa storknað
hér í stein hlið við hlið, himin-
speglar vatnanna og silfurbönd
ánna í dalkvosum og skorningum.
Langt í norðri sést hrikalegur
snjóhvítur fjallgarður Jötun-
heima, en til suðurs grillir í Osló-
fjörðinn gegnum móðuna sem
leggur upp frá borginni. En fyrst
og síðast skógur, ómælislangt í all-
ar áttir, að mestu þéttur og vöxtu-
legur, hér og þar gisinn, þar sem
jarðvegurinn er ófrjór — víða
rjóður eftir skógarhögg og götur
rafmagnslínanna eins og ógróin
sár í ásjónu landsins.
Víst er hún stórkostleg, Mörkin,
og að mestu leyti óskemmd af
mannahöndum, en hættumerkin
liggja samt í augum uppi, þegar
maður lítur út yfir hana frá útsýn-
isstað eins og Oppkuven.
Aðferðin sem tíðkast við skóg-
rækt á okkar dögum gerir kröfur
um marga og góða bílvegi, orkuver
borgarinnar heimta aukna virkjun
vatns, auðsh.vggjumenn hafa löng-
um séð í Mörkinni hentugar bygg-
ingarlóðir og þrengja sér inn í út-
jaðra hennar.
En náttúruverndarfélög og for-
vígismenn íþrótta og útivistar
heyja látlaust varnarstríð gegn
sérhvurri tilraun til að sníða af
eða skemma þetta dýrlega útivist-
arsvæði, sem er svo einstakt, ekki
síst vegna þess að allt að hálfri
milljón manna hefur það svo að
segja beint fyrir utan bæjárdyrn-
ar.
Á síðustu áratugum hefur and-
staðan gegn frekari náttúruspjöll-
um sífellt færst í aukana og al-
menningsálitið á þessu sviði hefur
smám saman gerst svo hávært, að
stjórnvöld geta ekki lengur leyft
sér að skella skollaeyrum við því.
Vonandi verður með því móti hægt
að bjarga Mörkinni og afhenda
hana komandi kynslóðum. Dómur
þeirra uni gerðir okkar verður
varla vægur ef öðruvísi fer.