Morgunblaðið - 31.03.1983, Síða 43

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 31. MARZ 1983
43
inn sjái prýðilega umhverfi sitt
neðanvatns þó hann sjái ekki upp
á bakkann. Af þessum sökum gæti
það hæglega gerst, að lax stökkvi
til að sjá betur umhverfi sitt. Það
vita þeir sem veitt hafa, að stund-
um kemur veiðimaður að hyl og
alger kyrrð og friður ríkir. En
hversu varlega sem farið er, fer
laxinn strax að stökkva þegar
beitan byrjar ferðir sínar um hyl-
inn. Hér gæti einnig verið styggð á
ferðinni. Þessi kenning er ekki
einhlít fremur en aðrar, því laxar
stökkva í blæjalogni ekki síður en
í roki, golu, rigningu o.s.frv.
Hér að framan er getið um
styggð og að laxinn kunni að
stökkva af þeim sökum. Þegar lax-
inn kemur í ármynnið og hugsar
sér að ganga í ána, er oft mikill
völlur á honum. Stundum og oft
má sjá ólgandi flekki á haffletin-
um þar sem laxatorfan kemur æð-
andi af hafi upp í ósinn. Þegar
nær dregur má sjá laxa stökkv-
andi um allt og sömu fiskana
hreinlega fleyta kerlingar. Hafa
kenningar um það verið á lofti, að
á þessu stigi sé laxinn mjög óör-
uggur, hann sé í þann mund að
skipta um víðáttumikið umhverfi í
annað sem þrengir ótakmarkað að
honum miðað við eilífð hafsins. Og
í árósunum sitja selir um hjörðina
silfurklæddu. Innilokunarkenndin
gæti knúið laxinn til að stökkva.
Að laxinn stökkvi þegar hann
vantar lífsloft getur einnig komið
til mála, en eins og aðrar kenning-
ar er þessi ekki tæmandi, enda
stekkur lax á öllum tímum
sumars, í öllum veðrum og hvort
sem mikið og súrefnisríkt vatn er
í ánni eða lítið og súrefnissnautt.
Þá er ótalin ein vinsælasta
kenningin. Hún er sú, að laxinn sé
að leika sér, auk þess sem stökkin
kunni að vera einn þáttur í ástalífi
hans. Þó laxinn sé orðinn stór og
sterkur, er ekki ýkja langt síðan
hann var lítið lífsglatt smáseiði
sem stökk hátt upp úr vatninu á
eftir flugum. Þá er laxinn mjög
félagslyndur og lífsglaður og fátt
líklegra en að hann sé ekki að gera
annað en að krydda tilveruna með
því að stunda íþróttir þessar.
Loks má geta þess að kannski
stekkur laxinn til að halda sér í
æfingu, en mjög víða þurfa laxar
að stökkva furðu háa fossa til að
komast á slóðir sínar. Hitt er svo
annað mál, að laxar stökkva víða
og oft mikið í ám þar sem þeir
þurfa aldrei að beita kröftum sín-
um með þessum hætti. Tvær ár,
hlið við hlið, koma upp í hugann,
Norðurá og Þverá. í Norðurá
þurfa þeir langsæknustu að
stökkva Laxfoss, Glanna og
Króksfoss, auk þess sem víða eru
strangar flúðir. Þverá á hinn bóg-
inn er fyrirstöðulaus laxinum
fram á Tvídægru, enda veiðast
laxar með sjólús frammi í Störum
í júníbyrjun. Þessar ár eiga það þó
sameiginlegt að í þær ganga
snemmgengnustu laxastofnar
landsins, en það bregst varla að
vel veiðist strax í byrjun júní og
hann mun vera úr þessum ám að
miklu leyti sá lax sem netabændur
við Hvítá veiða í maí.
Hvers vegna tekur
laxinn agn?
Hvers vegna laxinn tekur flug-
ur, maðka og spóna stangaveiði-
manna er ekki síður leyndardóm-
ur en sú spurning hvers vegna
hann stekkur. Óöryggi, hræðsla,
leikur, reiði, pirringur, allt getur
þetta komið til greina og líklegt að
skýringin sé samspil einhverra
þessara þátta eða þeirra allra.
Þessi spurning er leyndardómur
vegna þess að laxinn hættir að éta
þegar hann er kominn í ferskt
vatn. Magasýrur hans þverra og
maginn herpist saman. Fituforð-
inn fer allur í að þroska hrogn og
svil. Stór lax fær enga saðningu þó
hann taki flugur af yfirborðinu,
fiskur sem er vanur að skófla í sig
smásíld og loðnu. Það sjá menn
líka, að ef laxinn þyrfti að éta í
ánum, myndi hann tortíma sjálf-
um sér, því hann ætti ekki aðra
kosti en að éta sín eigin börn.
Þrátt fyrir allt þraukar laxinn.
Þegar haustar, er hann gerbreytt-
ur, grænu, bláu og silfurlitirnir
eru horfnir, en mörgum þykir lax-
Fátt er fallegra en nýrunninn
stórlax.
inn að ýmsu leyti enn mjög til-
komumikill. Hængarnir hafa lagt
mjög af og eru með ótal rauðum
og brúnum litbrigðum. Hrygnurn-
ar hafa haldið sér betur, enda full-
ar af hrognum, og þær skarta
furðu mörgum, gráum, gulum og
svörtum, litbrigðum. Hængurinn
er kominn með rosalegan krók á
neðri skoltinn og er ekki árenni-
legur. Varla finna menn tvo laxa
með sömu litasamsetningu. Að
hrygningu lokinni, seint um
haustið og snemma vetrar, taka
laxarnir enn breytingu. Þeir verða
aftur silfurbjartir. Þeir eru mjög
horaðir og heita þá hoplaxar, eða
niðurgöngulaxar. Frá því að þeir
gengu í ána, kannski í júní, hafa
þeir ekkert étið. Samt eru þeir enn
lifandi. Þeir eru máttfarnir á
þessu stigi og margir deyja. Að
meðaltali er talið að aðeins tíu
prósent laxa lifi af fyrstu hrygn-
ingarferðina. Vafalítið er þessi
tala þó mishá frá einni á til ann-
arrar. Athyglisverð er sú reynsla
Björns J. Blöndal, sem hann grein-
ir frá í bókum sínum, að hafa aldr-
ei fundið dauða hrygnu, aðeins
hænga. Þetta mun vera reynsla
fleiri veiðimanna. Svo er af laxin-
um dregið, að hann þarf að vara
sig á fossum og flúðum á leið sinni
til sjávar. Þeir hopa í bókstaflegri
merkingu, láta sig síga með
straumnum og höfuðið snýr upp,
sporðurinn til sjávar. Þannig fá
þeir nóg súrefni í gegnum tálknin.
Þeir verða þó að vara sig er þeir
fara niður fossa, þeir eru svo
máttlitlir að þeir geta hreinlega
kafnað ef þeir lenda í hringiðum.
Lífsneistinn er þó seigur og það
vita þeir laxveiðimenn sem sett
hafa í síðbúna hoplaxa, að þeir
geta tekið ótrúlega hraustlega í.
Þó er kannski ár síðan þeir neyttu
siðast fæðu.
Úrræðagóð félagsvera
Laxinn heillar flesta þá upp úr
skónum sem gefa sér tóm til að
kynnast honum. Það eru svo
margar mótsagnir í fari hans og
háttum að hann verður einn af
þessum hlutum sem menn vilja
skilja til fulls, en geta aldrei.
Hann er félagsvera. Það er fá-
títt að sjá aðeins einn lax á ferð og
ef svo hittir á, er oft þannig farið
að viðkomandi fiskur er mjög stór,
sjúkur, eða að hann er að bíða fé-
laga sinna sem ekki hafa gengið
fram ánna jafn hratt.
Margir veiðimenn hafa með ein-
um eða öðrum hætti orðið þess
áskynja, að laxinn á mörg góð ráð
í pokahorninu ef á þarf að halda.
Þeir eru margir laxarnir sem hafa
aflað sér frelsis á ný, eftir að hafa
ginið við agni, með því að synda
rakleiðis að heppilegum steini,
vefja línunni utan um og slíta.
Einn sjö punda hængur tvísynti
undir þúfu, sitt á hvorum staðn-
um, svo undan henni og renndi sér
djúpt undir holbakka.
Staðan var ekki góð hjá veiði-
manninum og hefði verið vonlaus
ef hann hefði ekki notið aðstoðar
veiðifélaga. Sá óð yfir ána, veiddi
línuna upp úr þar sem hún lá und-
ir bakkann. Því næst sleit veiði-
maðurinn við hjólið hjá sér og fé-
laginn þræddi línuna undan þúf-
unni og til sín. Óð svo með hana
yfir til veiðimannsins á ný, hann
hnýtti saman og náði þannig
beinu átaki á laxinn, sem gaf þá
eftir.
Laxveiðimenn hafa horft á laxa
slá félaga sína með sporðinum
sem ætluðu að taka beitu, séð
stóra fiska smala hópnum saman
og reka á öruggan stað er beita
kom yfir torfuna, séð laxa taka
beitu þversum upp í sig og synda
með upp á grynningar, sleppa
henni þar, og fundið laxa synda af
krafti á línuna þegar félagi þeirra
hefur verið fastur á öngli og barist
fyrir lífi sínu.
Og krafti laxins er viðbrugðið
þegar hann er fastur á önglinum.
Einn 8 punda stökk 20 sinnum.
Einn 12 punda hélt út í 5 klukku-
stundir, þar af lá hann eins og
steinn, óhagganlegur, í rúmar
þrjár klukkustundir. Og ein 15
punda hrygna barðist í 5 klukku-
stundir og stökk 15 sinnum. Hún
naut reyndar stuðnings haust-
myrkursins og það er góður
bandamaður.
Kríugarg, laxamæður
og merki Krists
Eins og nærri má geta, skipar
laxinn sinn sess í þjóðtrúnni. Aft-
urmjótt sporðstæði hans á meira
að segja rætur að rekja til goða-
fræðinnar, er hinn slóttugi og
ógeðfelldi Loki freistaði þess að
bregða sér í laxalíki til að komast
undan ásum. Hann stakk sér í hyl,
en æsir náðu í skottið á honum í
bókstaflegum skilningi. Svo fast
var á tekið, að Loki varð aftur-
mjór og allir laxar allar götur síð-
an.
Laxinn er mörgum dýrum ger-
samlega óviðkomandi, en sam-
kvæmt þjóðtrúnni getur krían
ekki án hans verið. Hún á að sögn
ekki að fá málið fyrr en hún hefur
gleypt hreistur af nýrunnum laxi.
Svo mikið er víst, að krían lærir
fljótt að garga, áður en hún hefur
tök á að éta hreistur. Hitt er svo
annað mál, að menn hafa séð kríur
steypa sér yfir laxa er þeir fara
yfir grunn brot, og höggva í bakið
á þeim.
Til eru sögur um laxamæður,
gríðarstóra laxa, ættarhöfðingja.
Ekki mátti veiða þessa laxa, það
boðaði ógæfu, allur lax myndi
hverfa úr viðkomandi á. Ef guðs-
menn fyrri tíma voru spurður
hvort í lagi myndi að veiða fisk-
ana, svöruðu þeir hiklaust neit-
andi.
Laxa- og silungamæður skipa
stærstan sess í þeirri frásögn sem
slær botninn í grein þessa um lax-
inn. Söguna skráir Björn J. Blön-
dal í bók sinni „Að kvöldi dags".
Hér verður hún stytt og endur-
sögð. Hún heitir „Merki Krists".
Það var árið 1020, tuttugu árum
eftir að kristin trú var lögtekin
hér á landi. Sagan gerist á Borg-
arfjarðardölum, en þar hafa frá
alda öðli verið gjöfulustu lax-
veiðiár landsins. Hjón nokkur,
Böðvar og Brynhildur, áttu sér bú
í einum dalanna og var það blóm-
legt bú þó eigi væri hægt að telja
þau beinlínis rík. Þau höfðu bæði
verið skírð á Alþingi árið 1000, en
voru þá ung.
Þau voru ólík að skapferli,
Brynhildur var trygglynd og hall-
mælti aldrei hinum fornu guðum
og trúarbrögðum. Böðvar var á
annarri línu, hann var ofstækis-
maður og notaði fá tækifæri ónot-
uð til að úthúða hinum fornu goð-
um. Einn var sá kostur á jörð
þeirra, að þar hafði verið mikil
lax- og silungsveiði allt frá land-
námstíð. Þegar hér var komið
sögu, hafði hins vegar brugðið svo
við að tvö sumur í röð kom enginn
göngufiskur af hafi. Var komið
fram í júnímánuð þriðja sumar-
sins og enn var engan lax eða sil-
ung að sjá. Deildu þau um hvað
valda myndi. Taldi Böðvar að goð-
in fornu stæðu fyrir þessu, þau
hefðu reiðst er hin nýja trú var
lögleidd og væru með þessu að
koma fram hefndum. Þessu vildi
Brynhildur ekki trúa og sagði ein-
ungis að ekki væri máttur hins
nýja siðar mikill ef hann veitti
ekki fiskum vernd sem og öðrum
lifandi verum.
Nú leið að þingi og þau hjónin
vissu að tveir vitrustu menn Vest-
urlands myndu koma við á leið
sinni til Þingvalla. Það voru þeir
Snorri goði sem bjó í Tungu og
Gestur Oddleifsson, sem bjó á
Haga á Barðaströnd. Samþykktu
þau sín á milli að spyrja vitr-
ingana ráða.
Þáttur Snorra
Fyrst bar Snorra að og reifuðu
þau hjón vandræði sín fyrir hon-
um. Fór Böðvar ekki fögrum orð-
um um goðin, en Snorri vítti hann
fyrir og sagði ekki sæma að tala
illa um þá er áður voru helgir.
„Hafa goðin jafnan viljað landi
voru vel, og svo mun enn vera,“
sagði Snorri. Bar svo ekkert við
fyrr en kvölda tók, en þá bað
Snorri bónda að ganga með sér á
fjallið þar sem það er hæst. Þegar
þeir voru staddir á efstu brún var
sól sigin að hafi. Þá bað Snorri
bónda setjast niður og hafa hljótt
um sig. Kraup Snorri síðan á kné
og baðst fyrir, en er síðustu sól-
argeislarnir féllu á hann sté hann
á fætur, klifraði upp á stein og hóf
að kveða forn kvæði og afar
römm. Að því loknu grúfðist niða-
þoka yfir fjallið, en drunur miklar
kváðu við. Ók svo glæsilegur mað-
ur fram úr þokunni á gullinbúnum
vagni sem göltur mikill dró. Lýsti
af burstum hans, en maðurinn var
einnig allur glæsilega búinn. Að-
komumaðurinn ávarpaði Snorra
og sagði honum að hann vissi er-
indi hans. Tjáði hann Snorra að
það væri rétt til getið hjá honum
að laxahvarfið væri ekki sök eða
verknaður goðanna, því þau hefðu
ávallt virt hin óskráðu lög lífsins
og myndu aldrei brjóta þau. Auk
þess hefðu þau í nógu að snúast
þar sem hrímþursum og heljar-
sinnum fjölgaði jafnt og þétt eftir
því sem ragnarök færðust nær.
Kvaddi guðinn síðan Snorra og ók
vagni sínum út í þokuna og sáu
bændurnir báðir lífgrös lifna í
auðninni þar sem hann fór. Gengu
þeir hljóðir af fjallinu. Ekki vildi
Snorri aðra greiðslu fyrir en að
Böðvar léti af ofstæki sínu í garð
hinna fornu goða. Efndi Böðvar
það vel, enda margs vísari eftir
næturferðina á fjallið.
Þáttur Gests
Snorri var nýfarinn, er Gest bar
að garði. Þau hjónin sögðu honum
frá raunum sínum og taldi Gestur
sig geta bætt úr ef gæfa sín entist.
Gekk hann til hvílu um kvöldið, en
bað um að vera vakinn er stund
væri til sólarupprásar. Var svo
gert og bað hann þá konur og börn
á bænum öll að ganga með sér að
ánni. Gekk hann að háum fossi og
tók hann þar úr pússi sínu hljóð-
pípu litla og fornfálega.
Gestur sagði fólkinu síðan sögu
nokkra. Hann sagði að einn af for-
feðrum sínum hefði einu sinni ver-
ið á ferðalagi og komið til Kænu-
garðs. Á markaðstorgi þar í borg
keypti hann örn einn mikinn sem
sagður var góður veiðifugl. En
örninn keypti hann þó fyrst og
fremst fyrir þær sakir að augu
hans voru hörð og mennsk. Hann
vissi að örninn var maður í álög-
um og bauð honum að reyna að fá
þeim aflétt. En örninn sagði það
of seint, hann hefði fyrir löngu
sætt sig við örlög sín, enda hefðu
vinir hans allir og fjölskylda fyrir
löngu troðið helveg og hann yrði
landvættur í ófundnu landi þegar
ævi hans væri öll. Bjó forfaðir
Gests þá til hljóðpípuna og kom
örninn fljúgandi langa leið ef í
hana var blásið.
Er Gestur hafði lokið frásögn
sinni, blés hann í pípuna, enda sól-
in risin. Ekki leið á löngu uns örn-
inn kom fljúgandi, settist á axlir
Gests og minntist við hann. Það sá
fólkið, að höfuð arnarins var hvítt,
en augun himinblá. Heyrði það
hvað fór á milli þeirra. Erlend
óvættur var komin í ósa Hvítár og
varnaði löxum og silungum göngu.
Hefðu landvættir verið svo önnum
kafnar að nema hinn nýja sið, að
árvekni þeirra hefði ekki verið
sem skyldi.
Örn þessi var konungur annarra
arna og því konungur fuglanna.
Hann kallaði alla fugla á Vestur-
landi á fund sinn og lýsti friði með
þeim á meðan. Bað hann fuglana
að stefna landvættum öllum að
ósum Hvítár, en sjálfur sótti hann
griðunginn mikla í Breiðafirði.
Þegar vættir allar voru saman
komnar, óðu þær út í ósinn með
foringja sinn í fararbroddi. Ráku
þær óvættina á haf út og þar náði
Njörður í Nóatúni henni og færði
til Heljar. Þakkaði Gestur þeim
fyrir, sérstaklega þakkaði hann
fornvini sínum Nirði.
Svo reið Gestur til þings, en hét
því að koma í heimsókn á heim-
leiðinni. Er hann kom aftur, voru
laxar og silungar komnir í allar
ár, en Gestur fór að morgni niður
að ánni. Kallaði hann til sín allar
þær laxa- og silungamæður er í
sjó búa. Komu laxa- og urriða-
mæður allar, en ekki bleikjumóð-
irin. Hún var svo forn í skapi að
hún hirti ekki um kall Gests.
Bleikjan fór því á mis við gjöf
Gests þennan morgun fyrir 963
árum. Hann gaf þeim merki
Krists, svo að óvættir gætu ekki
tafið för þeirra til æskustöðvanna.
Setti Gestur x-laga díla á laxana
og urriðana. Merkin áttu að vera
krosslaga, en urðu*x-laga þar sem
Gestur var gamall orðinn og
skjálfhentur. Auk þess kitlaði
fiskana ákaflega er Gestur hand-
lék þá.
Enn í dag bera laxar og urriðar
merki þetta á silfurklæðum sín-
um.
- gg-
Líkamlegu afrekin sem laxinn vinnur á leiö sinni á œskustööv-
arnar eru mörg hver með ólíkindum. Myndin er frá Glanna í
Noröurá. hb