Morgunblaðið - 01.06.1983, Síða 11

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 1. JÚNÍ 1983
55
Robert Nozkk, heimspekiprófessor í
Harvard, er einn þeirra frjálshyggju-
hugsuða, sem hrífa ungt fólk í
okkar dögum.
Arnarson gerði forðum. En hvað
gerist, ef fleiri menn koma til sög-
unnar? Locke setti því frægan
fyrirvara. Maðurinn eignast það,
sem hann „blandar vinnu sinni
saman við“, ef hagur annarra
versnar ekki við það. En ef-ið er
stórt. Nozick leysir vandann með
því að benda á ótvíræða kosti sér-
eignarskipulagsins, við það batnar
hagur allra, þegar til langs tima
er litið. En álitamál eru þó mörg í
þessu, og Halldór nefnir bau sum.
Ekki setið hjá
Síðasta greinin í blaðinu er eftir
Jóhannes Gísla Jónsson og er um
þjóðskáldið Tómas Guðmundsson.
Það fer vel á því, að um Tómas
skuli skrifað í blaði um frelsið, því
að hann fylgir þeirri mannúðar-
stefnu, sem frjálshyggjumenn
mega aldrei missa sjónar á. Hann
minnir okkur á það, að „hjörtum
mannanna svipar saman í Súdan
og Grímsnesinu", en frjálshyggjan
er alþjóðahyggja, skiptir mönnum
ekki í hópa eftir litarhætti, efnum,
kynferði eða þjóðerni. Hann brýn-
ir og fyrir okkur, að ólán heimsins
sé þeim að kenna, sem sitji hjá.
Menntaskólanemendurnir, sem
gáfu þetta blað út, hafa kosið að
sitja ekki hjá. Mér finnst merki-
legt, að skólafólk skuli sýna þetta
framtak. En hitt er enn merki-
legra, hvað það skrifar. Blaðið er
ekki fullt af óskiljanlegu rugli um
kenningar Marx, Engels, Leníns
og Maós, eins og öll blöð voru, sem
skólafólk gaf út fyrir tiu árum,
heldur er það fullt af fróðleik. Það
sýnir, að þeir Friedrick Hayek,
Milton Friedman, Robert Nozick
og aðrir frjálshyggjuhugsuðir eru
ekki að sá í grýtta jörð. Skæðasti
fjandmaður frjálshyggjunnar á
okkar dögum er líklega vaninn, en
gömlu fólki hættir til að slást í för
með honum, það getur ekki hugsað
sér að breyta og bæta, það gránar
í anda. Þetta unga fólk er blessun-
arlega laust við vanann, það þorir
að hugsa, rísa upp gegn vananum,
setja spurningarmerki við við-
teknar skoðanir. Smám saman er
liturinn á pennunum að breytast
úr rauðum í bláan, smám saman
er gagnbyltingin í hugmynda-
heiminum að takast.
naglföst í kirkjum víða um Dan-
mörku, og í gangi má líta nokkur
uppköst af glerskreytingum fyrir
kirkjur. Allmikill hluti þessarar
sýningar mundi flokkast undir
kirkjulist, því að listamaðurinn
hefur verið afar framkvæmda-
samur einmitt á því sviði.
Sven Havsteen-Mikkelsen er
dæmigerður málari fyrir visst
tímabil í myndlist á Norðurlönd-
um. Hann einfaldar fyrirmyndir
sínar bæði í lit og formi, og hann
gæðir yfirleitt bestu verk sín
miklum ljósrænum krafti, ef svo
mætti að orði kveða. Það er að
jafnaði mikið drama í þessum
verkum, sem unnin eru í olíulitum,
og hann nær þeim seiðandi nor-
ræna þunga, sem skapar þá dul-
rænu tilveru, sem við ein þekkjum,
sem fædd erum í þessu einkenni-
lega andrúmslofti. Hann gerir
þetta stundum f örfáum lita-
tónum, sem oft vilja verða nokkuð
þungir, en hafa samt sitt seið-
magn. Af slíkum verkum Sven
Havsteen-Mikkelsen er ég gagn-
tekinn á stundum og allt þetta
tímabil í norrænni myndlist álít
ég að hafi verið vanmetið oft á
tíðum, bæði af mér sjálfum og
mörgum öðrum. Ef til vill er hér á
ferð framlag til sjálfrar heimslist-
arinnar sem norrænum þjóðum
hefur ekki tekist að koma til skila,
en haldið sig hafa haft annað að
bjóða sem í mörgum tilfellum féll
betur í rás tímans hverju sinni:
Hvað um það, þetta er heiðarleg
myndlist, sem hvergi gæti verið
upprunnin nema í því andrúms-
lofti, sem hún hefur orðið til í.
Meira er vart hægt að segja.
Persónulega er ég mjög ánægð-
ur með flest það sem á þessari
sýningu er. Hún er vönduð og gef-
ur góða mynd af listamanni, sem
hefur verið trúr uppruna sínum og
lífsferli. í þessum verkum má
finna staðfestu og umhyggju fyrir
hinu hreina málverki. Það má vel
vera, að hægt sé að finna enn betri
málara á Norðurlöndum en Sven
Havsteen-Mikkelsen, sem málar í
sama dúr. Það breytir engu um
það, er ég hef sett hér á blað. Auð-
vitað er hér um mínar persónu-
legu skoðanir að ræða, en ég hef
haft afar mikla ánægju af þessum
verkum.
Norræna húsið á þakkir skilið
fyrir að hafa fengið þessa sýningu
til landsins, og ég ætla að vona, að
fleiri en ég hafi ánægju af þessum
verkum, sem mér finnst sérlega
vel valin og mjög smekklega varð-
veitt, hrein og fáguð í sérlega
góðri innrömmun.
Valtýr Pétursson
er hnitmiðað og ekki sæst á neitt
minna en fullkomna myndsýn.
Auðvitað má segja að Cat People
byggi á veikum grunni hvað
varðar söguþráð, það er að láta
fólk breytast í hlébarða í tíma og
ótíma. En slík eru meistaratök
tækniliðsins að slíkt gleymist.
Maður stendur bókstaflega á
öndinni þegar John Heard (Oliv-
er Yates) leggst með hinni un-
aðslegu Natassia Kinski (Irene
Gallier) og hyggst veita henni
blíðuhót vitandi að á hverri
stundu getur mannshamurinn
sprungið utan af stúlkunni og
tryllt villidýrið læst klónum. Það
eru aðeins meistarar sem geta
gert svo lostafullar senur hrylli-
legar og óspennandi kynferðis-
lega. Samt myndi ég ekki kalla
þessa mynd hreinræktaða hryll-
ingsmynd, fremur stúdíu I ham-
skiptum þar sem stöðugt er
varpað fram spurningunni: Er
maðurinn dýr eða dýrið
mennskt?
Raunar er það ekki bara
kvikmyndatakan og hin mynd-
rænu bellibrögð sem hefja Katt-
arfólkið hátt yfir flestar hryll-
ingsmyndir sem ég hefi augum
litið. Svo hátt að hún grípur í
skottið á ljóðlínu Frederico
García Lorca sem hljómar svo í
þýðingu Magnúsar Ásgeirsson-
ar: „Rauð í faxi rótin,/rista
niður fótinn,/Silfursax í auga."
Tónlistin er svo mögnuð að það
má segja að andrúmslofti mynd-
arinnar sé stýrt með hennar til-
styrk. Má þar greina hljóma úr
smiðju meistara Bowie en einnig
ljóðlínur sem borist hafa frá
aldagömlum samfélögum frá
þeirri tíð er svartir hlébarðar
reikuðu um jörðina rymjandi í
leit að kjöti manna og dýra. Það
er raunar fánýtt að lýsa frekar
mynd sem þessari, því menn út-
skýra ekki ljóð. En þótt mynd
þessi geti virkað sem máttugur
söngur á þroskaða áhorfendur
þá gæti hún stungist ónotalega í
miðtaugakerfi óharnaðra ungl-
inga, svo nákvæmlega er lýst
mannáti og öðru sem fylgir
óhjákvæmilega lífi veru sem er
að hálfu maður og að hálfu
svartur hlébarði.
Margsögð orð öðlast líf
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Ingibjörg Haraldsdóttir:
ORÐSPOR DAGANNA.
Mál og menning 1983.
Ljóð Ingibjargar Haraldsdóttur
í Orðspor daganna eru persónuleg,
nakin og varnarlaus, en sækja ein-
mitt styrkleika sinn í einlægnina.
Ljóðin segja sögu konu í framandi
landi, heimkomu hennar til ís-
lands og daglegu lífi í Reykjavík.
Lítil svört stef heitir eitt ljóðanna
og hefst á þessum orðum:
I
Hverjum koma þau við
þessi Ijóð sem maður yrkir?
Hvern snerta þau á flugi
um svartan himin?
Hvar hafna þau að lokum
ein og dáin?
f öðrum hluta er því lýst hvern-
ig sú sem yrkir gengur um stofuna
„hring eftir hring og innan
hringsins/ er angist mín/ utan
hans: bækur, myndir blöð,/ söngur
ókunnra sálna". Ljóðinu lýkur á
eftirfarandi hátt: '
iii
Við eigum ekkert ekkert
nema okkur sjálf
og margsögð orðin
notuð aftur og aftur
meðan stríðið kólnar
af augljósum ásUeðum
sem liggja ekki á lausu.
En margsögð orð öðlast líf í
ljóðum Ingibjargar Haraldsdótt-
ur. Það sem er sársauki skáldsins
er einnig kvöl annarra manna. í
Eftirmála sem er greinilega skiln-
aðarljóð er þannig komist að orði:
Ingibjörg Haraldsdóttir
Ástina þekkti ég
sæluna
sársaukann þekkti ég.
Þig
sem ég elskaði
þekkti ég ekki.
Ingibjörg Haraldsdóttir notar
ekki stór orð. Skýrleiki myndanna
er áberandi og lágvær hrynjandi.
Mörg þeirra eru trúverðug, en að
vísu misjafnlega heppnuð eins og
gengur. Ingibjörg kýs að yrkja um
söknuð, en líka gleði. Hún yrkir
um heim barnsins þar sem allt er
ný uppgötvun, ævintýri. Hún yrkir
um konuna sem vill vera sterk,
þolir ekki seinagang samtíðarinn-
ar og birtir eins konar stefnuskrá
í ljóði sem nefnist Lífið:
bg vil ekki yrkja um dauðann
nagandí vissuna
tómið og myrkrið
moldina vatnið og maðkana
nei ekki það ekki dauðann.
Leyfðu mér heldur
að yrkja um lífið
í augum þínum.
Samt yrkir hún um dauðann í
Til þín — löngu síðar sem fjallar
um fall manns af fimmtu hæð. Og
hún þýðir nokkur „grimm" ljóð
eftir skáld frá spænskumælandi
löndum, meðal þeirra eru Pablo
Neruda frá Chile og Nicalás Guill-
én, þjóðskáld Kúbumanna. Þetta
er skáldskapur í anda hinna miklu
félagslegu átaka í þessum löndum, -
oft eins og óp, en víða búinn
áleitnu skáldlegu lífi. Það fer
heldur ekki milli mála að
spænskumælandi skáld hafa haft
gildi fyrir Ingibjörgu Haralds-
dóttur þótt ákaflyndi þeirra hafi
ekki að marki sett spor sín á ljóð
hennar. Nicolás Guillén er að vísu
margrómað skáld og dýrkað á
Kúbu, en alltaf hefur mér þótt
boðskapur hans sem einkennist
mjög af reiði og hatri vera of stað-
bundinn til að orka á fleiri en
samherja heima fyrir. Lítum til
dæmis á þetta, að vísu innan
sviga: „(Með hamrinum lem ég og
lem!/ Með sigðinni sker ég og
sker!)“ Þessi tákn hafa misst gildi
sitt.
Ádeila sem hittir í mrk er aftur
á móti Jörðin er fylgihnöttur
tunglsins eftir Leonel Rugama frá
Nicaragua, en í því ljóði er gerður
samanburður á kostnaði við tungl-
ferðir Bandaríkjamanna og fá-
tækt fólksins í Acahualinca.
Kafka við Hringbraut
Leiklist
Ólafur M. Jóhannesson
KAFKA VIÐ HRINGBRAUT:
Einþáttungur: Skýrsla flutt aka-
demíu.
Höfundur: Franz Kafka.
Stúdentaleikhúsið — Sumarleik-
hús í Félagsstofnun stúdenta.
Undirritaður hefir ætíð haft
lúmskt gaman af skrifum furðu-
fuglsins Franz Kafka sem eirði
mest alla sína hundstíð inni á
andfúlli skrifstofu í Prag sem
tryggingarlögfræðingur sem
flaug hærra í frístundum en
flestir aðrir og hlaut þó aldrei
listamannastyrk. Undirritaður
hoppaði því hálfa hæð sína er
hann frétti af því að til stæði að
sýna einþáttung uppí Félags-
stofnun stúdenta — einþáttung
er byggði á texta úr fórum Franz
Kafka, þetta reyndist rétt vera.
Stúdentaleikhúsið stóð fyrir
sýningunni og er hún einn liður í
sumardagskrá þess þar sem boð-
ið er uppá listatrimm af ýmsum
toga. Þannig var samhliða ein-
þáttungnum boðið uppá nútíma-
tónlist sem fellur utan verksviðs
undirritaðs.
í viðtali við Rúnar Guð-
brandsson, hinn eina og sanna
flytjanda Kafka-einþáttungsins
í einu dagblaðanna fyrir nokkru,
farast Rúnari svo orð um verkið,
Skýrsla flutt akademíu: „Þetta
er upphaflega smásaga um apa
sem flytur fyrirlestur í háskóla
... Fyrirlesturinn fjallar aðal-
lega um menntun og þroska og
til hvers við lærum ... Um leið
er hann að vissu leyti ákveðin
þróunarsaga mannsins. Þetta er
mjög margræður fyrirlestur og
er imprað á ýmsum hugmynd-
um.“ Þar rataðist Rúnari Guð-
brandssyni rétt orð á munn því
svo djúphugsaður er fyrirlestur
mannapa þessa, að ég hefði kosið
að sjá einþáttunginn á myndseg-
ulbandi bara til að stúdera betur
innihaldið. Þá tel ég Rúnar það
frambærilegan í hlutverki hins
hálfsiðaða apa — burtséð frá
nokkrum taugapirringi á fyrstu
mínútunum — að einþáttungur-
inn eigi erindi inn í skóla lands-
ins. Af hverju ekki að vekja
skólakerfið svolítið úr dróma
með því að færa þangað nýstár-
legar hugmyndir í frumlegum
búningi listamanna? Við kenn-
ararnir erum því miður flestir
hverjir löngu mosavaxnir í vit-
und nemendanna og lítt til þess
fallnir að vekja upp spurningar
varðandi hina miðlægu hug-
mynd alls skólastarfs: menntun-
ina. Og þar sem við höfum nú
eignast alvöru menntamálaráð-
herra á ný, er þess von að listin
gleymist ekki alveg í mennta-
kerfinu.
Ég sagði fyrr í grein að Rúnar
Guðbrandsson hefði verið nokk-
uð taugaóstyrkur á fyrstu mín-
útum einþáttungsins. Þessa
óstyrks varð ekki vart er líða tók
á verkið og fór þá saman skýr
framsögn, fullt minni á texta
nema eitt andartak sem hnotið
var um smáorð og þokkalega út-
færð mimik. Einnig var gervið
prýðilegt og sviðsmyndin frum-
legri en oft í stóru atvinnuleik-
húsunum. Þá var ákveðinn
ferskleiki yfir þessari sýningu.
Ferskleiki sem ég held að gæti
smitað út frá sér í atvinnuleik-
húsunum ef þau biðu uppá dag-
skrár með ungum leikurum.
Dagskrár þar sem leikararnir
fengju alfarið að ráða efnisvali
og það ekki kunngert fyrirfram.
Það er nefnilega oft þannig með
leikhús og bíó að gestir setjast í
ákveðnar stellingar á sýningum
bundnir þeirri mynd sem fjöl-
miðlar hafa þegar dregið upp af
því sem sýna skal. Slíkt kemur
oft í veg fyrir að menn geti notið
sem börn af hjartans lyst — þess
sem boðið er uppá í menningar-
lífinu. Ég held að það sé engin
hætta á að sumarleikhúsið í Fé-
lagsstofnun stúdenta festi menn
þannig í tjóðurband viðtekinna
hugmynda.