Morgunblaðið - 30.10.1983, Page 12

60
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. OKTÓBER 1983
Rætt við Kristmann
Guðmundsson skáld
Viðtal: Bragi Óskarsson
— Það má segja að ég hafi fæðst fyrir þúsund árum
og hoppað úr taðkláfnum upp í breiðþotuna, því þó ekki
séu nema liðug áttatíu ár frá aldamótum hafa orðið
meiri breytingar á þessu tímabili en þeim þúsund árum
sem liðu frá landnámi. Ég fæddist á Þverfelli í Lundar-
reykjadal 1901 og ólst þar upp hjá afa mínum og ömmu.
Afi minn, Björn á Þverfelli, var þjóðsagnakarl þegar í
lifanda lífi — heiðríkur og skemmtilegur maður. Á
bernskuárum mínum var efnahagur þjóðarinnar ekki
eins slæmur og síðar varð, og það var alltaf nóg að bíta
og brenna hjá okkur, sagði Kristmann Guðmundsson er
ég spurði hann út í bernskuár hans. Kristmann er orð-
inn 82 ára og ber aldurinn vel. Það er ekki að sjá að
ellikerling hafi valdið honum þungum búsifjum, því
Kristmann er hinn hressasti þegar ég ræði við hann þar
sem hann býr á Hrafnistu í Hafnarfirði. Ég byrja viðtal-
ið með því að spyrja Kristmann hvenær hann hafi tekið
þá ákvörðun að gerast rithöfundur.
Léttan stigu
lömbin dans
— Ég var ráðinn í því að gerast
skáld frá því að ég man eftir mér
— það komst aldrei annað að í
mínum huga, sagði Kristmann.
Ömmu minni fannst það miður —
„Oft eru skáldin auðnusljó", þetta
lét hún mig heyra oftar en einu
Þeim var illa við ef ég reyndi það.
Ömmu var þetta líka alveg sjálf-
sagður hlutur og huldukonan í
huldubænum við Þverfell sem hét
Valborg var góð vinkona hennar.
Amma gat talað við hana og hún
sá líka fleira en ég — hún sá fylgj-
ur manna og drauga, sem ég sá
aldrei. Hulduheimar voru mér
hins vegar opnir upp á gátt og þar
sá ég margt. Minnisstæðar eru
Aö vekja fólk til vitundar
um fegurð lífsins og
efla meö því kjark og þor
sinni. Samt kunni hún vel að meta
skáldskap og kunni firnin öll af
vísum og ljóðum. Einverju sinni
lét ég að því liggja við hana að ég
gæti ímyndað mér að verða
stjórnmálamaður, og þá helst ráð-
herra. En hún sagði þá sem svo,
gamla konan, að þeir sætu sjaldn-
ast lengi og missti ég þá áhugann.
Fyrsta vísan sem ég á eftir mig
er frá því ég var fimm ára. Tilefn-
ið var það að frændur mínir voru
við fjárrekstur fyrir ofan bæinn á
Þverfelli — það gekk eitthvað
brösótt fyrir þeim, og þeir kölluðu
móðursystur mínar til að hjálpa
sér við reksturinn. Þá orti ég:
Þeir komu heim með kinda fans,
og kölluðu á frænkur mínar.
Léttan stigu lömbin dans,
listir kunnu fínar.
Nú hefur þú lýst huldufólki sem
þú og amma þín sáuð á Þverfelli.
— Já, ég sá í gegnum holt og
hæðir þegar ég var barn, og heim-
ur huldufólksins var mér eins
hversdagsleg staðreynd og hinn
sem ég hrærðist í. Hvernig hann
var þessi heimur? Ekki eins frá-
brugðinn okkar og þú kannski
heldur. Þar var samt fallegra um-
hverfi og allt fínlegra. Þarna átti
ég þrjá leikfélaga úr hulduheim-
um, eina stúlku og tvo drengi.
Þessi börn voru betur klædd og
fínlegri en krakkarnir í sveitinni.
Hulduheimar
Ég sá þau rétt eins og ég sé þig
núna en heyrði hins vegar ekki til
þeirra og gat aldrei snert þau.
mér byggðir huldufólks upp í
fjallseggjunum umhverfis dalinn.
Þar bjó lágvaxið fólk og sérkenni-
legt í afar fínum húsum. Einhvern
tíma talaði ég við ömmu um þessi
hús og þá sagði hún mér að svona
hús væru einnig í Borgarnesi og
Reykjavík og trúði ég því. Seinna
þegar við fluttum á Snæfellsnes
kom ég í fyrsta sinn í Borgarnes
og varð ég fyrir miklum vonbrigð-
um með byggðina þar. Satt að
segja hef ég alltaf haft hálfgerða
skömm á Borgarnesi síðan.
Ég ákvað að segja frá þessum
kynnum mínum af hulduheimum í
ævisögu minni þó auðvitað væri ég
stimplaður sem glópur og lygari
fyrir bragðið. Þetta er nefnilega
nokkuð sem ekki má byrgja alveg
niður — skyggni hefur lengst af
verið almenn meðal Islendinga og
setti sterkt svipmót á hugmynda-
heim þjóðarinnar allt fram á
þessa öld.
Því hefur verið haldið fram að
þetta sé ekki annað en ímyndanir
og draumsýnir.
— Það er bjánaskýring og ekki
annað, og hún er sett fram af fólki
sem er steinblint á báðum augum.
Huldufólkið er á annarri bylgju-
lengd en við en það er jafn raun-
verulegt fyrir því. Það eru margar
bylgjulengdir í alheiminum og
margir bústaðir. Ég er ekki viss
um að huldufólkið sem ég um-
gekkst sé neitt þroskaðara en við
— það var einhvern veginn fín-
legra og ég hef á tilfinningunni að
þroskabraut þess sé mildari en
okkar.
Trúarbrögð og
efnishyggja
Efnishyggjan er svo rík í fólki
að það má helzt ekki tala um neitt
svona — fólk þorir t.d. ekki að
hugsa um dauðann, sem er heim-
skulegt því dauðinn er nokkuð sem
hver og einn hlýtur að mæta. Það
er eins og efnishyggjan hafi jafn-
vel náð að setja svipmót sitt á trú-
arlífið — prestarnir viðurkenna
að það sé vissulega annað líf, en
þeim er bölvanlega við að talað sé
um það. Einhverjir trúa enn á
uppstigningarkenninguna — að
allir sem fæðast hafa frá upphafi
muni stiga upp úr gröfum sínum
við lúðurhljóm á efsta degi — þó
slík kenning sé auðvitað löngu úr-
elt, enda eins og hver önnur bá-
bilja.
Hver er þín skoðun á eilífðar-
málunum?
— Ég byrjaði ungur að grufla
út í þessa hluti og á fullorðinsár-
um lagði ég mikla stund á að
kynna mér hin ýmsu trúarbrögð
mannkyns. Þá stundaði ég hug-
leiðslu sem varð mér ákaflega
mikils virði í þessari leit. Ég tel
mig líka hafa fengið fullnægjandi
svör eftir því sem hægt er með
okkar takmörkuðu skilningsvitum
— en þau eru aðeins fyrir mig
sjálfan. Þetta reyni ég að skýra út
í bók minni um Jesú — „Smiður-
inn mikli“.
Öll trúarbrögð kenna í rauninni
það sama, þó töluverður munur sé
á formi og helgisiðum. Skaparinn
er það grundvallaratriði sem öll
trúarbrögð byggja á.
Með þessu er ég þó ekki að segja
að efnishyggjan sé til ills eins, þó
hún sé bæði dauð og einfeldnings-
leg. Hún gerir kannski sitt gagn
með því að útrýma allskyns kredd-
um og trúarofstæki. Það er nú
einu sinni svo að prestar hafa að
jafnaði verið ötulastir við að spilla
trúarbrögðunum. Sjáðu t.d. þenn-
an fugl í íran, þennan Kómeini.
Hann er kominn langt frá öllu
sem Múhameð predikaði, með sín-
um vonsku verkum, en þó er ekki
um það að efast að Kómeini er
trúaður maður. Trúin getur orðið
svo svæsin að hún afsaki hvaða
glæpaverk sem er, eins og gerðist
hjá kaþólsku kirkjunni á sínum
tíma. Þannig er þessu farið með
nútímatrúarbrögðin, kommún-.
isma og nasisma, þar sem þessar
stefnur skjóta rótum er stutt í
ofstækið og ódæðin — um það
fáum við fréttir dags daglega.
Þetta má víst helst ekki tala um,
en væri ekki skynsamlegra að
skoða þetta eins og það er og læra
af biturri reynslu?
14 ára í sjálfs-
mennsku
Heldurðu að kynni þín af huldu-
heiminum hafi orðið þess valdandi
að þú ákvaðst að verða skáld?
— Kannski það hafi haft ein-
hver áhrif — þessi mismunur sem
var á milli heimanna tveggja sem
ég þekkti. Þó er það einhvern veg-
inn svo að þessi köllun hefur fylgt
mér í gegnum þykkt og þunnt, og
ég hef aldrei getað hugsað mér
neitt annað. Ég var afar iðinn við
skáldskapinn þegar í bernsku —
hérna á ég til dæmis margar út-
skrifaðar stílabækur með ljóðum
frá því ég var 7 til 11 ára. Þarna er
auðvitað fátt bitastætt og ég var
seinþroska sem skáld. Eitt þessara
ljóða er þó að finna lítið breytt í
ljóðabók minni „Leikur að ljóð-
um“, og er það ástarljóð til Snæ-
fellsjökuls. Ég var ákaflega heill-
aður af Snæfellsjökli og kemur
það fram í ljóðinu.
Frá 14 ára aldri átti ég með
sjálfan mig að gera, og þá fór ég
til Reykjavíkur. Ég var samt eng-
inn sveitadrengur, og aldrei feim-
inn eða uppburðarlaus — það
hafði ég frá föður mínum, Guð-
mundi frá Helgastöðum. Það hef-
ur verið sagt um Guðmund að
hann hafi verið skammarlega
huggulegur og mikil kempa var
hann. Hann tamdi sér aldrei vol
eða víl og stóð ávallt uppúr á
hverju sem gekk. Það hefur aldrei
hvarflað að mér að ég þyrfti að
skammast mín fyrir að vera til, en
áberandi var hversu fólk var
margt skemmt af vanmetakennd á
þessum tíma.
Það voru erfiðir tímar hjá þjóð-
inni á þessum árum og mér gekk
heldur illa að koma undir mig fót-
unum í sjálfsmennskunni. Um eitt
skeið gekk svo langt að ég varð
húsnæðislaus hér í Reykjavík um
vetur og oft var lítið um matföng.