Morgunblaðið - 30.10.1983, Side 25

72
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. OKTÓBER 1983
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. OKTÓBER 1983
73
Kúskur
á lystikemun tír
' Firöinuni
til Reykþ víkur
Jón Hjörtur Jónsson man sannarlega tímana
tvenna. Enda er hann einn af elstu Hafnfirdingum.
Er þar fæddur fyrir 85 árum, uppalinn í Firðinum
og þar hafa þau hjónin, sem í sumar áttu dem-
antsbrúðkaup, átt heima alla sína búskapartíð. !»ar
hefur hann lagt fram langa starfsævi, allt frá því að
hann drengur bar fyrstur nýfætt Morgunblað út
um Hafnarfjörð og þar til hann hætti störfum hjá
Rafha fyrir aðeins 4 árum. Drengurinn missti
tveggja ára Föður sinn, sem var stýrimaður og
drukknaði aldamótaárið. Ólst upp hjá afa sínum og
ráðskonu hans í Gunnarsbæ, húsi, sem enn er til
og stendur rétt á móti bókabúð Olivers Steins í
Hafnarfirði. Og það voru einkum uppvaxtarár hans
og unglingsár á fyrsta fjórðungi aldarinnar, sem
okkur fýsti að heyra um, svo miklar breytingar sem
orðnar eru á lífsháttum og ekki síst samgöngum
þar sem nú er kallað höfuðborgarsvæðið. A því
sviði rækti Jón Hjörtur störf, sem ekki eru til
lengur.
Um 1911 var Jón Hjörtur mjólk-
urpóstur, ók mjólk frá Fífu-
hvammi þar sem hann var í
sumarvinnu og til Reykjavíkur.
Mjólkin var flutt á vagni með
hesti fyrir frá fjórum bæjum,
Breiðholti, Fífuhvammi, Digra-
nesi og bænum Kópavogi. Þetta
tveggja hæða steinhús stendur þar
enn lítt breytt frá því sem það var
þegar Jón Hjörtur tók þar mjólk-
ina á vagn sinn. Aðra hverja viku
sáu Breiðholtsmenn um að flytja
mjólkina í bæinn, en hina vikuna
Fífuhvammsmenn. „Vilhjálmur
Bernhöft tannlæknir átti Fífu-
hvamm," segir Jón Hjörtur. „ Ég
lagði af stað með mjólkina um kl.
9—10 að morgni, kom við á hinum
bæjunum og hélt með brúsana til
Reykjavíkur. Byrjað var að af-
henda fyrstu mjólkurbrúsana í
mjólkursölu sem var á Laufásveg-
inum og í annan útsölustað á
Bergstaðastræti. Síðan lá leiðin í
Bernhöftsbakarí í Bankastræti,
því Daniel Bernhöft bakari var
bróðir Vilhelms. Líka farið með
mjólk á heimili Vilhelms Bern-
höfts. Þá þurfti að aka mjólk í
mjólkursölu í Tjarnargötu nálægt
Kirkjustræti og svo til Þorsteins
járnsmiðs á Vesturgötu, en þar
var mjólkurútsala. Yfirleitt voru
það fullorðnar konur sem voru
með þessar útsölur á mjólk. Maður
afhenti brúsana fulla af vagninum
og tók tóma brúsa í staðinn og var
venjulega kominn heim um kaffi-
leytið. Þetta voru yfirleitt 25 lítra
brúsar. Jú, þeir voru nokkuð þung-
ir fyrir ungan dreng. En krakkar
tóku þá vinnu sem hægt að var fá
á þeim tíma.“
Þetta var þó ekki eina ábyrgð-
arstarfið sem Jón Hjörtur rækti á
þessum árum. Tólf ára gamall tók
hann að sér að bera út póstinn í
allan Hafnarfjörð, allt sunnan frá
Melshúsum og í vestustu húsin.
Pósturinn kom daglega og þá tók
hann til við að dreifa honum. Fékk
fyrir það 8 kr. á mánuði og þótti
gott.
Og hann varð fyrstur til að bera
út Morgunblaðið í Firðinum.
Vilhjálmur Finsen, ritstjóri Morg-
unblaðsins, hafði beðið Sigfús
Bergmann um að sjá um að koma
nýja blaðinu, sem stofnað var
haustið 1913, til kaupenda í Hafn-
arfirði. Og hann bað aftur Gunnar
Gunnarsson, afa Jóns Hjartar, um
að taka þetta að sér. Það var þess
vegna sem drengurinn bar blöðin
út fyrstu 2—3 árin. „Ég man að
þegar ég fór í fyrsta skipti með
peningana fyrir blaðið inn í
Reykjavík, þá voru það 90 krónur,"
segir hann. „Þar sem áskrift að
Morgunblaðinu kostaði þá 1 krónu
á manuði, þá hljóta þetta að hafa
verið 90 blöð. Með þau fór ég um
allan bæinn. Og eftir að ég hætti
tóku gamli maðurinn og fóstra
mín við og báru Morgunblaðið út í
Hafnarfirði svo lengi sem þeim
entist heilsa. Fyrsta árið sótti
maður nokkur blaðið til Reykja-
víkur á hverjum morgni. Fór
gangandi og fékk fyrir eina krónu
á dag.“
Með vinnu-
konurnar í bíó
Þegar Jón Hjörtur var 16 ára
gamall kom í hans hlut nýtt og
skemmtilegt starf. Sigfús Berg-
mann rak þá þrjá lystivagna, og
tók að sér að flytja fólk í þeim.
Leigði þá í einstakar ferðir með
kúsk. Þetta var fjórhjóla vagn
Viðtal
við Jón Hjört
Jónsson
Þú hlýtur þá að vera trúaður
maður?
„Ja, ég skal ekki segja það. En
ég er alinn upp við kirkjusókn og
finnst mig vanta eitthvað, ef ég
get ekki farið í kirkju. Ég hefi
heldur aldrei efast um að við eig-
um örugga vist þegar þessu lífi
lýkur. Hitt er annað mál að ég héfi
aldrei verið hrifinn af andatrú,
þótt ég hafi gaman að lesa bækur
af því tagi. Er núna að lesa
Skruggu, sem ég fékk í afmælis-
gjöf um daginn.
Samtíðarfólkið er nú óðum að
tínast yfir um,“ bætti Jón Hjörtur
við. „Ætli það séu nema 3 Hafn-
firðingar eftir af þeim sem fæddir
eru fyrir aldamót. Af fermingar-
systkinum mínum eru ekki eftir
nema Elísabet Einarsdóttir frá
Gestshúsum, Ingimundur Hjör-
leifsson og Björn Erlendsson á
Breiðabólsstað. Við vorum fermd í
Bessastaðakirkju hjá sr. Jóni
Pálssyni. Þá steig Þórhallur bisk-
up Bjarnason í stólinn. Ég man
enn út af hverju hann lagði. Hann
talaði um fráfærurnar. Það átti
vel við, því þegar lömbin eru tekin
frá mæðrum sínum, er það eins og
þegar börnin fóru á fermingar-
aldrinum að fara frá foreldrunum
í vinnu. Piltarnir til sjós eða í
sveit og stúlkurnar í vist. Þá losn-
uðu þau frá foreldrunum. Ferm-
ingin var mér mjög minnisstæð.
Af núlifandi Hafnfirðingum, sem
voru aðeins eldri en við, eru held
Morgunblaðiö/RAX
með 2 hestum fyrir, sem tók fjóra
farþega er sátu hver á móti öðr-
um, og tvær tvíhjóla lystikerrur
með einum hesti fyrir, önnur fyrir
þrjá farþega auk kúsksins, hin
fyrir einn. Bróðir Jóns Hjartar
hafði unnið hjá Sigfúsi, en var
eitthvað upptekinn, svo að hann
tók við. Fékk eina krónu og fimm-
tíu fyrir ferðina til Reykjavíkur.
„Mest var að gera við að fara
með þýzka sjómenn af togurum
sem komu til Hafnarfjarðar inn
til Reykjavíkur. Þeir leigðu þá
fjórhjóla lystivagninn" segir Jón
Hjörtur. „Þeir voru að lyfta sér
upp og létu aka sér á Norðurpól-
inn, sem var lítið veitingahús ná-
lægt Vatnsþrónni þar sem heitir
Hlemmur. Venjulega fengu þeir
mér einhvern pening og ég fór
niður í bæ meðan ég beið eftir
þeim. Átti að sækja þá eftir 2—3
tíma. Mér er mjög minnisstætt að
einu sinni gáfu þeir mér kr. 4,50 í
drykkjupeninga. Vagn og hest
geymdi ég þá hjá Ámunda á
Laugaveginum, en ef ég var með
litlu kerruna og einn hest þá skildi
ég hann eftir við Hótel Reykjavík
í miðbænum. Sjálfur fór ég til
gamallar konu sem seldi í Austur-
stræti kaffi og eins mikið brauð og
maður vildi fyrir aðeins 25 aura.
Líka kom fyrir að íslendingar
tækju vagn, þótt flestir færu á
milli gangandi á þeim árum. Og
það kom fyrir að ekið var í vagni
suður eftir. Einu sinni man ég t.d.
að ég var sendur með mann og átti
að skila honum neðan við Stap-
ann. Ferðin átti að kosta 8 krónur.
Þetta var pakkhúsmaður hjá ólafi
Ófeigssyni, kaupmanni í Keflavík.
En þegar komið var á áfangastað
Á miðri myndinni er Brydebúðin, en þar
var Jón Hjörtur búöarmaður hjá Ferdinand
Hansen, sem hafði keypt verzlunina. Hann
var hálfdanskur og hafði mikil viöskipti við
dönsku skonnorturnar.
vildi hann komast lengra. Eg
sagði honum að hringja og fá leyfi
fyrir mig til að fara upp á Stapann
með vagninn. Sigfús leyfði það og
ég ók honum alla leið til Keflavík-
ur. Það kostaði 2 krónum meira.
Við þetta var ég í 3 eða 4 ár.
Stöku maður átti sjálfur lystik-
erru í Firðinum þá og kom fyrir að
maður var fenginn sem kúskur hjá
þeim. Eða á sleða með hesti fyrir.
Þórður Edelonsson, læknir átti
sleða. Eitt sinn fékk hann hest
lánaðan og ég ók fyrir hann vinnu-
konunum hjá þeim hjónum til
Reykjavíkur á bíó. Við sáum bíó-
myndina Friður á jörðu í Gamla
bíói. Sleðinn var skrautlegur kanó
með stoppuðum sætum og nóg af
ábreiðum fyrir farþegana. Nei, ég
fór bara með vinnukonurnar á
heimilinu. Læknirinn hefur ekki
trúað mér fyrir frúnni," segir Jón
Hjörtur og hlær við.
Einnig man hann eftir því að
hafa tvisvar sinnum verið sendur
með Mugg, Guðmund Thorsteins-
son, og einhverja fleiri til Reykja-
víkur á sleða eftir skemmtanir,
sem Hringurinn efndi til í Hafn-
arfirði. En Muggur hafði komið til
að skemmta þar. Ferðin tók venju-
lega um klukkustund. Annars var
leiðin milli Reykjavíkur og Hafn-
arfjarðar talin um tveggja tíma
gangur. Seinna þegar hann var
farinn að vinna hjá Ásmundi bak-
ara, var hann oft sendur á sleða
með hesti fyrir til að sækja hveiti-
sekki og þvílíkt.
Oft var líflegt á höfninni í Hafnarfirði.
Búðarmaður í
Firðinum
Eftir kúsksstarfið gerðist Jón
Hjörtur Jónsson búðarmaður.
Réðist til Ferdinands Hansen, sem
hafði keypt gömlu Brydesbúðina.
Var þar við afgreiðslu í 7 ár eða til
1922. Það var á fyrri heimsstyrj-
aldarárunum og þá kom mikið af
dönskum skonnortum til Hafnar-
fjarðar. Fluttu þangað salt og kol
og fóru aftur með fisk. Þær lágu
úti á höfninni og voru notaðir upp-
skipunarbátar, en vörurnar svo
bornar úr fjörunni í pakkhúsin.
Þar sem Ferdinand Hansen var
danskur í aðra ættina, þá hafði
hann að mestu verzlunina við
dönsku skipin. Jón Hjörtur fékk
því góða þjálfun í dönsku. Eitt
sinn hafði hann verið sendur um
borð í danska skonnortu. En þótt
hann væri góður dönskumaður þá
skildi hann ekki eitt orð af því sem
stýrimaður sagði. Kom þá Peter-
sen skipstjóri og sagði kíminn að
hann skyldi túlka á milli þeirra.
Stýrimaðurinn var frá Kaup-
mannahöfn og málið svo ólíkt því
sem tíðkaðist um borð í þessum
skipum.
En hvers vegna hætti hann þá
verzlunarstörfunum eftir 7 ár?
„Uss, þetta var ekkert kaup. Ég
hafði 27 krónur á mánuði. Til að
gefa hugmynd um verðgildi pen-
inganna má geta þess að verzlunin
gaf mér einu sinni í jólagjöf 35
krónur. Mig langaði mikið að eign-
ast úr, en það kostaði 38 krónur,
svo afi gamli gaf mér það sem á
vantaði," svarar Jón Hjörtur um
hæl. Og við frekari eftirgrennslan
kemur í ljós að þá ætlaði hann að
fara að stofna heimili. Búinn að
hitta Guðríði Einarsdóttur og þau
hugðust ganga saman sinn æviveg,
sem þau hafa gert í 60 ár. Hún
var starfsstúlka á Hótel Hafnar-
firði og örlögin báru hann þangað
í mat. Húsbóndi hans hafði dottið
af hestbaki og meitt sig. Hús-
freyja var í útlöndum og hann gat
ekki verið einn, svo að Jón Hjörtur
varð að sofa í húsinu hjá honum.
Hann kom starfsmanni sínum í
fæði á Hótel Hafnarfirði. Og mis-
sti hann fyrir bragðið, því þegar
þau Jón Hjörtur og Guðríður Ein-
arsdóttir gengu í hjónaband á ár-
inu 1923, þurfti hann meiri tekjur.
Þau bjuggu svo í leiguhúsnæði
næstu árin, en keyptu 1940 þetta
fallega litla hús á Smyrlahrauni 5,
þar sem þau hafa búið síðan.
Þá var komið
blessað stríðið
Nú fór Jón Hjörtur að vinna á
Ljósm. Sveinn Árnason.
bryggjunum í Hafnarfirði og hélt
því áfram til 1929, er hann fór í
fasta vinnu til Ásmundar Jóns-
sonar bakara. Vann í kexgerðinni
sem Ásmundur rak til 1940. Það
vakti athygli að hann hætti í þess-
ari föstu vinnu einmitt um sama
leyti og hann lagði í kaup á eigin
húsnæði. Festi kaup á 20 ára
gömlu húsi. Var það ekki nokkuð
djarft?
„Nei það var ekki djarft, því þá
var komin svo mikil vinna að mað-
ur hafði uppgrip á bryggjunum,"
sagði Jón Hjörtur. Mikið rétt, nú
var „blessað stríðið" komið, eins
og kerlingin sagði. Og það gerði
þeim hjónum fært að eignast eigið
hús.
Enn urðu tímamót á starfsævi
Jón Hjartar 1942, er hann fór til
iðnfyrirtækisins Rafha í Hafnar-
firði og var þar í 38 ár, eða meðan
heilsa entist. „Ég var aðallega við
að setja saman cldavélar og var
mikið sendur út á land til að
tengja bökunarofna," segir hann
til skýringar. „Það voru mikil um-
svif í Rafha á næstu árum. Bakar-
ar um allt land fengu þaðan bök-
unarofna. Eftir að múrararnir
höfðu lokið sinni vinnu, var ég oft
sendur á staðinn til að ganga frá
elementunum frá Rafha, en síðan
tóku rafvirkjarnir við. I þeim er-
indum fór ég til dæmis upp á
Mynd af miðbænum í Hafnarfiröi, séð frá sjó.
Akranes, í Borgarnes, til Vest-
mannaeyja, Raufarhafnar, Norð-
fjarðar og Seyðisfjarðar, Húsavík-
ur, ólafsfjarðar, Siglufjarðar og á
fleiri staði. Hafði góðan pening
upp úr því og þótti þessar ferðir
skemmtilegar. Ferðaðist í áætlun-
arbílum, flugleiðis eða sjóleiðis og
hitti margt skemmtilegt fólk á
þessu flakki um landið. Axel
Kristjánsson, húsbóndi minn, vildi
að ég lærði á bíl, en ég hafði aldrei
áhuga á því. Ég man t.d. þegar ég
var á leið austur til Norðfjarðar
að um borð í strandferðaskipinu
voru Þorsteinn kaupfélagsstjóri á
Reyðarfirði og Jón kaupfélags-
stjóri í Borgarfirði eystra. Þetta
voru mjög skemmtilegir menn og
við spiluðum alla leiðina. Seinna
hitti ég svo þessa sömu menn á
skipsfjöl og það fór eins. Við spil-
uðum okkur til mikillar ánægju."
„Þú hefur verið félagslyndur.
Varstu gleðimaður á yngri árum?
„Ég hefi nú verið bindindismað-
ur frá því ég var 10 ára gamall. Þá
gekk ég í barnastúku og svo í
stúku fullorðinna. Og þar var gott
félagslíf hér í Hafnarfirði. Við
höfðum þorrablót og settum upp
leikrit. Þarna var mikið um ungt
fólk og félagslífið þar nægði
okkur. Var ekki annars staðar
nema 2 ár í Þröstum. Maður hafði
alltaf svo mikið að starfa."
Eitt varð þó ekki útundan í lífi
Jóns Hjartar og Guðríðar. Þær
eru fáar messurnar sem hann hef-
ur ekki sótt í Fríkirkjunni í Hafn-
arfirði frá því þar var stofnaður
fríkirkjusöfnuður á árinu 1913.
Afi hans, Gunnar Gunnarsson,
var einn af stofnendum Fríkirkju-
safnaðarins. Sjálfur hefur hann
verið safnaðarráðsmaður þar í 40
ár og er enn. Þar sem blaðamaður
er ekki kunnugur því hvers vegna
söfnuðurinn klauf sig frá þjóð-
kirkjunni fyrir 70 árum, rifjaði
Jón Hjörtur það upp í stórum
dráttum. Sr. Þorsteinn Briem, sem
verið hafði aðstoðarprestur hjá sr.
Jens Pálssyni 1911 og síðan farið
norður í Hrafnagil, sótti um
Garðabrauð. Söfnuðurinn klofnaði
um málið. Þeir sem voru óánægðir
stofnuðu Fríkirkjuna. En sr. Þor-
steinn kom ekki suður. Engu að
síður var sr. Ólafur ólafsson feng-
inn til að gegna prestsþjónustu
fyrir nýjan Fríkirkjusöfnuð. „Afi
var einn af stofnendum Fríkirkju-
safnaðarins og ég fylgdi honum
sem krakki. Síðan fylgdi konan
mér í þann söfnuð. En sr. ölafur
gifti okkur," segir Jón Hjörtur.
„Mér hefur ekki fundist ástæða til
að skipta. Þar hafa verið af-
bragðsprestar. Söfnuðurinn er
alltaf að stækka og þar er nú mik-
ið af ungu fólki."
Ljósmyndari er Sveinn Árnason.
ég bara tveir á lífi, þeir Guðmund-
ur Guðmundsson frá Veðraási og
Gunnlaugur Stefánsson, kaup-
maður.“
Og þú hættir ekki að vinna fyrr
en fyrir 4 árum. Hvernig líst þér á
þá kvöð á öldruðum að þeir hætti
að vinna?
„Já, ég fékk áfall og fór á
Landakotsspítala. Annars hefði ég
haldið áfram að vinna. I Rafha er
okkur gömlu mönnunum ekki vís-
að frá meðan við getum unnið. Ég
kunni hálf illa við mig fyrst að
fara ekki til vinnu. En ég er búinn
að jafna mig á því núna. Ég tel
það afleitt að leyfa fólki ekki að
vinna ef það getur og treystir sér
til þess.
En við höfum það alveg ágætt
hjónin, hérna," sagði Jón Hjörtur
að lokum, og notaði tækifærið til
að biðja fyrir í blaðið sem hann
bar út fyrir 70 árum, kveðjur og
þakklæti til barna, barnabarna og
vina fyrir gjafir og heimsóknir á
85 ára afmæli hans um daginn.
Börnin eru þrjú og ein dóttur-
dóttir sem alist hefur upp hjá
þeim hjónum. Hjördís er skól-
astjóri Engidalsskóia, Einar hús-
gagnabólstrari, Ester húsmóðir og
afgreiðslustúlka og Þórður ljós-
prentari. Öll eru þau búsett í
Hafnarfirði eða nágrannabyggð-
um. — E.Pá.