Morgunblaðið - 04.12.1983, Síða 27

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 4. DESEMBER 1983
75
Bátar í fjöru, 1942
persónuleg tjáning, bar samt um
leið í sér afstöðu til þess sem var
að gerast og lagði sitt af mörk-
um til þess að fullnægja sögu-
legri þörf. Vísast hefðu menn
neitað slíkri tilgátu á þeim tíma
— svo sem ævinlega: Það er ekki
fyrr en hin mörgu brot og drætt-
ir safnast í heildarmynd, að
ákveðið mynztur, ákveðin heild-
arstefna, gengur þar glögglega
fram.
íslenzkt umhverfi og aðstæður
hlutu þegar í stað að búa Þor-
valdi allt aðra „atmosferu" og
allt annað aðhald heldur en
listrænt frelsi hans í París og
Tours. í menningarsögunni eru
stökkbreytingar ekki til. Hver
nýmyndun á sér ævinlega tengsl
við félagslegan veruleika, og það
er hann sem ákvarðar þolmörk
hverrar nýlundu. Því hlaut Þor-
valdur og hér að sveigja sig að
íslenzkum aðstæðum, myndefn-
um jafnt sem tjáningu, og „mála
bara það sem ég sá“, eins og
hann sagði, þótt þau orð krefjist
mikils fyrirvara. Því verk hans
frá 1940 og fram að stríðslokum
helgast af hlutvöktum express-
ionisma, þar sem formrænar
eigindir sitja ávallt í fyrirrúmi
myndefnisins sjálfs.
í fyrra skiptið sem Þorvaldur
dvaldist sumarlangt hér heima
eftir langa utanvist, málaði
hann á Þingvöllum og á Húsa-
felli í sálufélagi við sinn forna
meistara, Ásgrím Jónsson. Og
nú, vorið 1941, þegar síðara Is-
landssumarið rann supp, vill enn
Komposition, 1957
Málverk, 1962
Ormssonar að Laufásvegi 34, þar
sem þau bjuggu næstu sjö árin.
Allt þetta rask, og ekki síður
hitt, að hér urðu þau í raun að
hefja búskap að nýju með tvær
hendur tómar, leiddi til þess að
Þorvaldi varð ekki mikið úr
verki það sem eftir lifði ársins.
Nokkrar myndir eru þó til frá
þessu hausti, svo sem konu-
myndir, ein í eigu Halldórs Lax-
ness og hin í eigu frú Rögnu
Björnsson, þar sem svipuðu yfir-
bragði og í varðveittu Frakk-
landsmyndunum er haldið. En
þeim mun meiri varð afrakstur
næsta árs, 1941, í verki Þorvalds.
ísland nýrra tíma —
Sumar á Húsafelli
Það fsland sem tók á móti
Þorvaldi í júlílok 1940 var svo
sem í sviphendingu orðið allt
annað en það sem hann hvarf frá
hálfu öðru ári áður. Hernámið
hafði bundið snöggan endi á
kreppuna, sem staðið hafði í ára-
tug; skyndilega var eftirspurn
eftir vinnuafli orðin meiri en at-
vinnuleysið áður; hvert tann-
hjólið knúði annað, allt út í hin-
ar smæstu starfsgreinar samfé-
lagsins. Mikið fé komst í veltu,
og búmannleg aðgætni liðinna
ára snerist nú brátt í stórbrot-
inn athafnahug.
Hin snöggu tengsl landsins við
örlög umheimsins vöktu til auk-
innar forvitni og hluttöku um
það sem nýjast væri á döfinni
með öðrum þjóðum í menning-
armálum og listum. Bækur um
þau efni — enskar og bandarísk-
ar — voru örar keyptar og í
meira magni en dæmi voru til
áður; háskólafyrirlestrar um er-
lendar bókmenntir og listir voru
almennar sóttir en í nokkurn
annan tíma, og hvað annað sem
opnaði útsýn til umheimsins átti
óskiptri athygli að mæta. Batn-
andi efnahagur olli og því, að að-
sókn listsýninga og kaup lista-
verka ukust í miklum mæli. Allt
var þetta mönnum þá þegar
Ijóst.
En nú, undir sjónarhorni fjög-
urra áratuga, er annað mynztur
þessa tíma orðið jafn auðsætt.
Það er hin dreifða en mikla við-
leitni þessara ára til þess að
staðfesta sérkenni íslenzkrar
menningar. Með því er ekki átt
við afturhvarf eða þjóðernisdek-
ur — þótt þess hafi að vísu einn-
ig gætt —, heldur eflingu lifandi
og samtímalegrar menningar á
grundvelli íslenzkra aðstæðna.
Slíkt fól ekki aðeins í sér viðnám
gegn margvíslegri uppflosnun af
völdum hersetu og stríðsgróða,
heldur styrkist jafnframt af
þeirri staðreynd, að ísland hafði
þegar tekið alla stjórn sinna
mála í eigin hendur og stefndi að
lögformlegri stofnun sjálfstæðs
lýðveldis.
Með svo undrafínum tækjum
smíðar sagan innvirki hvers
tíma, að menn eru sjaldnast
meðvitandi um slíkt hlutverk
sitt á líðandi stund. Þannig var
og hér um viðbrögð einstaklinga,
og ekki sízt listamanna. Það sem
aðeins sýndist vera sjálfsvild og
svo skemmtilega til ( listasögu
okkar, að þeir binda einnig trúss
sitt saman og halda á Kalda-
dalsleið, ásamt Astrid og Krist-
ínu litlu, og stefna enn í það
Shangri-La Ásgríms, að Húsa-
felli. Báðir voru þeir hér að vitja
íslenzkrar náttúru eftir langan
aðskilnað. Ásgrímur hafði verið
til heilsudvalar í Reichenhall f
Efra-Bæheimi 1938 til 1939, en
legið rúmfastur af sjúkleika sín-
um næstum allt árið áður, og
Þorvaldur hafði varla fundið ilm
af björk og lyngi í heil átta ár.
Á Húsafelli fengu þeir mjög
sæmilegar vistarverur, en Ás-
grími þótti ekki sízt þægilegt að
búa á Húsafelli fyrir þá sök, „að
þar var hitaveita og gat ég því
ráðið öllu sjálfur um herbergis-
hitann, þegar ég var inni við.
Þarna leið mér sérstaklega vel
sumarið 1941 og málaði ég þá
rnikið."
Úti máiuðu þeir Þorvaldur
oftast saman, hlið við hlið, en
vegna astmans sem þjáði Ás-
grím, þótti honum traust í því að
hafa einhvern nálægt sér. Og
það var ekki aðeins að Ásgrímur
málaði mikið þetta góða sumar,
heldur markaði það talsverð skil
á listbraut hans. Hann tekur að
nota miklu heitari liti, byggir á
stærri og skapmeiri andstæðum
en áður og beitir pensilskriftinni
af meira sjálfræði. Sjálfum var
honum þessi breyting að fullu
ljós, þar sem hann segist í minn-
ingum sínum hafa tekið hana að
fullu upp „sumarið 1941, og ef til
vill væri nær sanni að telja hana
fremur til endurnýjunar en ger-
breytingar". I breytingu þessari
voru vafaiaust að verki endur-
nýjuð kynni við list van Goghs, ~
„sem mér fannst ég skynja — í
miklu dýpra og skýrara ljósi en
nokkru sinni fyrr“, en hitt er
deginum ljósara, að áhrif frá
einföldum og kraftmiklum ex-
pressionisma Þorvalds voru hér
einnig að verki. Lærisveinninn
frá forðum tíð, en nú hálf fertug-
ur maður og skólaður í anda evr-
ópskrar samtíðarlistar, var einn
sá íslenzkra málara sem Ás-
grímur Jónsson dáði þá þegar
hvað mest.
Húsafellsmyndir Þorvalds frá
þessu sumri eru æði margar, eða
nokkuð á annan tug. í þeim ein-
faldar hann form trjánna í for-
grunninum, oft með sterkri
randteikningu, og beitir litunum
á mjög expressioniskan hátt til
þess að skapa þenslumeira líf
gróðursins móti kaldlita bak-
grunninum, þar sem oft má
greina typpt form Strútsins eða
hjálm Eiríksjökuls. Hann notar
hér gjarnan þá aðferð að um-
marka hvern ávala í skógarbotn-
inum og gefa hverju formi sinn
lit. Slík umritun og formgrein-
ing eða „cloisonnismi", upphaf-
lega runninn frá Gauguin, var
oft iðkuð af samtíðarmönnum
hans og kemur iðulega fyrir í
málverkum Gromaires. En hér
þjónaði hún til sköpunar ein-
faldleika og heildar: landslagið
er endurmyndað af höfuðeðli
sínu, kjarnanum í sjálfri fyrir-
myndinni, en ekki af sundurleit-
um staksteinum hennar. Þessar
Húsafellsmyndir eru heitar og
innlífar, og ekki sízt fyrir sterkt
aðhald lokaðrar myndskipunar.
Eftir Húsafellsdvölina málaði
Þorvaldur enn í miklum móð,
innimyndir og samstillingar, en
einnig myndir af hestum, sem
áttu kveikju sína í snöggum
teikningum og vatnslitamyndum
frá Húsafelli. Þau málverk áttu
þó eftir að þróast fram eftir
hausti og yfir á næsta ár, mikil-
fengleg og dramatísk.
í október um haustið gat Þor-
valdur skilað af sér, ef svo mætti
segja, afrakstri sumarsins. Þá
hélt Myndlistadeild Bandalags
ísl. listamanna mikla sýningu í
svonefndum Garðyrkjuskála við
Garðastræti (þar sem nú eru
Hallveigarstaðir), og hafði Þor-
valdur þar ellefu allstór mál-
verk. Meðal þeirra var stóra
Stillan við glugga (155x104 sm),
sem nú er í Listasafni Háskól-
ans, Kona með bók, sem áður er
nefnd, Stóðhestar og Tré í Húsa-
fellsskógi, svo nokkrar séu tald-
ar. Mönnum varð hér sem fyrr
mjög starsýnt á verk Þorvalds,
enda þá liðin þrjú ár og löng
utanvist síðan sýningin var í
Liverpool á Vesturgötu 3. Um
hlut Þorvalds á sýningunni segir
Emil Thoroddsen meðal annars:
„Litir hans eru sterkir, karl-
mannlegir og einarðir, hæfni
hans í að fylla út flötinn á dekor-
ativa vísu og lýsa verkefninu á
sem skýrastan og einfaldastan
hátt, er oft aðdáunarverð.“ Og
Jón Þorleifsson segir í viðtali að
myndir hans séu „fyrst og
fremst hljómkviða lita og lífs.
„Kona með bók“, nr. 101, sýnir
einnig áþreifanlega, hve marg-
þættri myndbyggingu (svo) hann
ræður við.“
Þegar Jón Þorleifsson er loks
að því spurður í lok samtalsins,
hvað sé nú mest aðkallandi fyrir
íslenzka list, svarar hann — og
óefað fyrir munn allra —: „Sýn-
ingahús og aftur sýningahús."