Tíminn - 22.08.1965, Blaðsíða 7

J
SUNNUDAGUR 22. ágúst 1965
TIMINN
Víðsýnn skólamaður
og þióðmálaskörungur
Einn hinn víðsýnasti og snjall
asti skólamaður, sem starfað
hefur hér á landi á þessari öld,
er áttræður þessa dagana. Það
er Þorsteinn M. Jónsson, fyrr-
um skólastjóri Gagnfræðaskól-
ans á Akureyri. Hann var einn-
ig mikilhæfur þingskörungur
og markaði merkileg spor í
skólalöggjöf landsins á stuttum
en tilþrifamiklum þingferli, þar
sem hann lét menntamál öðru
fremur til sín taka. Sjálfur
hafði hann litla skólamenntun
á vísu langskólakynslóðarinnar,
sem nú er að erfa landið, og
taldi löngum sjálfur, að skortur
á skólamenntun væri sér fjötur
um fót. Eigi að síður varð það
hlutskipti hans fyrir fjórum
áratugum að heyja harða hildi
í sölum Alþingis við mennta-
íhald þess tíma, sem birtist í
mynd meirihluta menntamála-
nefndar þingsins, og halda þar á
loft merki frjálsrar og stórauk-
innar skólamenntunar í land-
inu og vinna á þeim öflum á-
hrifasigur, sem þjóðin hefur
notið í ríkum mæli á umliðn-
um árum og nýtur enn í dag.
En svo merkileg eru örlögin,
að eitt mesta heillamál, sem
Þorsteinn bar fram á þingi,
stofnun fullgilds menntaskóla
á Akureyri, varð öðru fremur
til þess að víkja honum brott
af Alþingi. Hefði hann gætt
þess að fara troðnari slóðir og
fylgja betur úrdráttarmönnum,
mundi þingsætið vafalaust hafa
orðið honum tryggt, en þjóðin
öll staðið fetum aftar í menn-
ingarsókn sinni. Hins vegar
leiddi þessi rás viðburðanna
Þorstein að fullu inn í skóla-
starfið sjálft, þar sem hann
vann giftumikið leiðtogastarf.
Lærdómsríkt dæmi
Á árunum eftir 1920 voru
hörð átök í skólamálunum milli
sjónarmiða stöðnunar og um-
bóta ekki ólíkt þvi, sem nú á
sér stað um það, hvort ger-
breytinga sé þörf á skólakerfi
landsins og stóraukningar til
samræmis við gerbreytta tíma á
öld tækni og vísinda. Sú tog-
streita kemur þó fremur fram
nú í verki en orði. Eigi að síð-
ur er mjög lærdómsríkt að líta
til menntamálaglímunnar á Al-
þingi 1923.
Frumvarpið um menntaskóla
á Akureyri mætti þá hatrammri
andspyrnu íhaldsaflanna, og
ekki sízt ýmissa hámennta-
manna iandsins. Jafnvel íhalds
menn og kaupmannavald heima
á Akureyri beittist fast gegn
málinu, og trúin á máttinn var
enn svo veikburða með þjóð-
inni, að andspyrnuáróðurinn
festi rætur ótrúlega víða í byggð
um landsins. Átökin um lærða
skólann í Reykjavík voru í raun
og veru af sömu rótum, en þó
enn þá skýrara tákn tímanna.
Fyrir afturhaldsstefnunni í
menntamálunum var þó eng-
inn aukvisi. Bjarni Jónsson frá
Vogi. Hann flutti frumvarp um
að stórefla lærða skólann í
Reykjavík á gamla vísu til upp-
eldis embættismanna, sem
hljóta skyldu frá blautu barns-
beini aðra og æðri menntun en
almúgi og takmarka stúdents-
g

Menntaskólinn á Akureyri — hið gamla, fagra og söguríka hús, sem illa hæfir sem skólahús lengur.
menntun við embættismanna-
þörf þjóðarinnar að verulegu
leyti. Frumvarpið hlaut stuðn-
ing meirihluta menntamála-
nefndar, en Þorsteinn var í
minnihluta ásamt Gunnari Sig-
urðssyni frá Selalæk. Málflutn-
ingur Þorsteins í umræðunum
var með afbrigðum snjall og
skýr, og málið snerist hreinlega
í höndum afturhaldsmanna.
Skal hér birtur stuttur kafli úr
ræðu Þorsteins:
Tvær meginstefnur
„Þegar deilt er um frumvarp
þetta, er í raun og veru deilt
um tvær fjarskyldar stefnur í
skólamálum . . . Það, sem að-
greinir stefnur þessar, er eink-
um, að önnur stefnan er sú, að
öllum skólum landsins verði
komið í samfellt kerfi, þar sem
einn skóli tekur við af öðrum.
Hin stefnan er, að allir skólar
landsins greiniíst í tvo aðal-
flokka, sem frá rótum séu al-
gerlega aðskildir. Fylgismenn
þeirrar stefnu vilja láta þá, sem
eiga að ganga lærða veginn, fá
sérstakan undirbúning undir
lærðaskólanám þegar frá
bemsku. Fyrir tveimur eða
þremur árum mátti skilja það
hjá einum fylgisipanni þeirrar
stefnu hér á Alþingi, að börn
þau, er þann veg áttu að ganga,
þyrftu í raun og veru að læra
að stafa öðruvísi en önnur
börn. Háttvirtur meirihluti
nefndarinnar segir í nefndar-
áliti sínu, að fyrirkomulag
kennslunnar hljóti að vera með
öðrum hætti í gagnfræðadeild-
inni en í lærdómsdeildinni. Er
það í samræmi við það, sem
þessir menn hafa haldið fram,
að allt aðrar kennsluaðferðir
verði að hafa við þá, sem eiga
að ganga lærða veginn, en hina,
sem ekki eiga að verða lærðir
menn . . .
Háttvirtur meirihluti segir
einnig, að gagnfræðanámið í tví
skiptum skóla geti hæglega
freistað nemendanna til þess að
halda áfram á menntabrautinni
og skapað þannig of mikinn
stúdentafjölda. Mér skildist á
háttvirtum framsögumanni, að
þetta væri stórhættulegt að
hans dómi. Honum og skoðana-
bræðrum hans finnst hættu-
legt að hafa rudda braut fyrir
þá nemendur, sem finna, þeg-
ar þeir eru búnir að ganga í
gegnum gagnfræðadeild. að
þeir hafa hæfileika og getu til
þess að halda áfram námi í lær-
dómsdeild . . . Þarna
I kemur því skýrt fram
! sem oftar sú skoðun, að þegar
i í bernsku verði skorið úr um
1 það, hverjir gangi lærða veginn,
j og þá eru það vitanlega foreldr-
j arnir, sem taka ákvörðunina.
Samkvæmt þessu verður ungum
og efnilegum mönnum með lít-
il eða mjög takmörkuð fjárráð
bægt frá því að verða stúdent-
ar og ganga í háskóla, ef for-
eldrar þeirra hafa ekki tekið
þá ákvörðun fyrir þá þegar í
bernsku þeirra“.
„Lærður atvinnulaus
öreigalýður
Og Þorsteinn sagði ennfrem-
ur:
„Hræðslan við stúdenta-
fjölgun gerir mjög vart við sig
í herbúðum háttvirts meirihluta
og hann vill skjóta loku fyrir
stúdentafjölgun. Háttvirtur
framsögumaður sagði, að afleið-
ing hinnar miklu stúdentafram-
leiðslu yrði lærður, atvinnulaus
öreigalýður, er væri ekki fær
um að vinna líkamlega vinnu.
En ég vil spyrja: Eru tiltölulega
fleiri lærðir menn atvinnulaus-
ir en ólærðir? Ef svo er, að
lærðir menn leggist frekar í leti
og ómennsku en ólærðir, þá er
eitthvað athugavert við þá
skóla, sem hafa þau áhrif á
nemendurna, að þeir týna vilja
til þess að bjarga sér . . . “
„Því ekki kínversku?”
Ætlunin var að stórauka lat-
ínunám í hinum endurfædda
lærða skóla. Um það sagði Þor-
steinn í ræðu sinni:
„Þessir háttvirtu þingmenn
leggja mikla áherzlu á nauðsyn
þess að þyngja nám í Mennta-
skólanum. Um þetta atriði skal
ég ekki deila. En ef nauðsyn er
á að þyngja námið, ætti að gera
það í einhverri þeirri náms-
grein, sem verulegt notagildi
hefur, en ekki latínu. Ævi
mannsins er ekki svo löng, að
rétt sé að eyða löngum tíma
til náms, sem kemur ekki að
neinu ráði að raunhæfum not-
um. Ef endilega telst nauðsyn-
að taka einhverja verulega erf-
iða námsgrein, væri þá ekki
nær að kenna kínversku? Hún
er sennilega miklu þyngri en
latína, en hún er líka mál ná-
lega fjórða hluta mannkynsins.
Það þarf ekki að fara í neinar
grafgötur um það, að um leið
og einhver námsgrein skólans
er þyngd að mun, tapast um leið
tími frá hinum námsgreinun-
um. Aukið latínunám mundi
verða til þess að minnka nám
í nýju málunum og náttúru-
fræði“.
Einkenni afturfarar
„Það er ekki þjóðin, sem vill
þessar breytingar“, sagði Þor-
steinn, „og það eru ekki kenn-
arar og nemendur skólans.
Breytingartillögurnar um að
gera Menntaskólann að latínu-
skóla eru ekki runnar frá
þeirri kynslóð, sem er á fram-
faraskeiði. Það eru aðeins
nokkrir lærisveinar hins gamla
tíma og gamla latínuskóla, sem
hafa ást á hinu gamla fyrir-
komulagi. Það er ekki sjaldan,
að rosknum mönnum finnist
allt hið gamla betra en það,
sem er. Þetta er glöggt ein-
kenni þeirrar kynslóðar, sem er
í afturför og býst við, að öll
nýbreytni leiði þjóðina norður
og niður“.
Úrslit þessa máls urðu þau,
að frumvarpið um endurreisn
hins lærða latínuskóla og tak-
mörkun stúdenta var fellt á
þinginu. Minnililutinn snerist í
meirihluta, og orð Þorsteins M.
Jónssonar voru áreiðanlega
þung á þeim metaskálum. Það
bendir og til, að eitthvað hafi
verið hreyfanlegra í sölum Al-
þingis en nú vill verða um
afgreiðslu flestra mála. Mætti
það vera íhugunarefni. Aftur-
haldi var hrundið og spor stigin
fram á leið. Framsóknarflokk-
urinn átti þann málsvara víð-
sýnis og umbóta í menntamál-
um, sem þarna var að verki.
Enn þörf átaka
Hér er ekki minnt á tíma-
mótaræðu Þorsteins M. Jónsson-
ar í því skyni að ætla, að boð-
skapur hennar eigi að öllu leyti
við vandamál dagsins i dag.
Sem betur fer eru þau öll önn-
ur. Það er gert til þess að minna
á, að ætíð — og ekki sízt nú —
er brýn þörf á því, að víðsýnn
og umbótasinnaður menntaandi
takist jafnan á við tregðuna,
sem ríkir í skólamálum lands-
ins. Fylgi skólarnir ekki lífinu
í sífelldum breytingum, verð-
ur þar jafnan mörg ,,latínan“
kennd. Einokunartilraun emb-
ættismanna og ríkismanna á
æðri menntun þjóðarinnar var
hrundið 1923, og af því höfum
við haft ómælda blessun. Sigr-
arnir á þeim fjörutíu árum, sem
síðan eru liðin, hafa verið marg
ir og miklir, og margir skólar
risið. Framsóknarflokkurinn
hefur átt mikinn þátt í þessari
sókn, og ber- þar hátt sóknar-
skeið Jónasar Jónssonar.
Á síðustu árum hefur þó orð-
ið hættuleg stöðnun í skóla-
byggingum, til dæmis enginn
nýr héraðsskóli verið reistur
síðasta áratuginn, og ungu fólki
vísað þar frá dyrum hvert
haust. Við erum nú fjær því en
fyrir tíu árum að hýsa skóla-
æskuna. Það er táknrænt, að
fjörutíu ára afmælis fyrsta
héraðsskóla landsins er nú
minnzt með, því að stöðva við-
bótarbyggingu við hann, bygg-
ingu, sem Alþingi hafði þó veitt
fé til á þessu ári. Ríkisstjórnin
greip þar fram fyrir hendur
Alþingis með bráðabirgðalög-
um, sem raunar stöðvuðu marg-
ar aðrar skólabyggingar. Sú
stöðvun skólabygginga, sem rík
isstjórnin beitir sér fyrir í ár
er hermdarverk, sem hefnir sín
grimmilega síðar.
Endurskoðun fræðslu-
laganna
Árið 1923 reyndi afturhaldið
á Alþingi að fresta fram-
•kvæmd fræðslulaganna í sparn-
aðarskyni. Frjálslyndir menn
börðust gegn því og komu í
veg fyrir það. Frestun skóla-
bygginga eins og nú er ástatt,
er af sama toga spunnin, og því
miður eru frjálslyndir menn á
Alþingi ekki nógu margir til
þess að hindra það. Af mjög
svipuðum toga er einnig sú
undarlega tregða, sem stjómar-
flokkarnir beita nú gegn því að
hafin sé endurskoðun skólalög-
gjafarinnar í landinu, þó að
allir viðurkenni brýna þörf
þess. Framsóknarmenn hafa á
undanförnum þingum reynt að
hrinda þeirri endurskoðun af
stað, en því hafnar ríkisstjórn-
in. Að vísu eiga fræðslulög
jafnan að vera rúmgóð, en
nauðsynlegt er að sjá um, að í
Framhald á bls. 12