Morgunblaðið - 15.08.1984, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 15. ÁGÚST 1984
25
Darid Hnme
hversu guðdómleg sem hún virft-
ist vera, má skilja og skýra án
tilvisunar til einhvers höfundar
eða skipuleggjara alls sem er.
Líka má nefna að sama hug-
myndin er höfuðatriði í fræðum
annars vinar Humes en Rousse-
aus. Sá var Adam Smith, faðir
hagfræðinnar. Metnaður hans
var að lýsa atvinnulifi og við-
skiptalífi sem samkomulagi án
samninga, skipulagi án skipu-
leggjara, þar sem hver maður
rækti ekki annað en eiginhags-
muni sína. Og væri þá sem huldu-
hönd leiddi samfélagið til al-
mennrar hagsældar.
V
Eftir siðfræði Humes er mann-
legt siðferði einvörðungu reist á
tilfinningum okkar mannanna,
og svo á mannasetningum til að
hefta þær ef þörf krefur. Jafnvel
hin fornhelga skynsemi heim-
spekinganna fær naumast að
koma við sögu: skynsemin er að-
eins og á að vera, segir Hume,
ambátt mannlegrar ástríðu. Og
víkur nú sögunni að þekkingar-
fræði Humes þar sem veraldar-
hyggja hans birtist i gervi raun-
hyggju sem svo er nefnd.
Raunhyggja er sú skoðun að
mannleg þekking sé og eigi að
vera reist á reynslu manna einni
saman, og þessa skoðun þáði
Hume i arf frá þeim Locke og
Berkeley þótt hann lagaði hana
mjög í hendi sér. Eitt af þvi sem
ber þekkingarfræði Humes og
eldri raunhyggju á milli er ein-
mitt hugmyndin um sjálfvirkar
mannasetningar. Þessa hugmynd
virðist til dæmis mega nota til að
gera grein fyrir stærðfræðilegri
vitneskju eins og þeirri að fimm
sinnum sjö eru þrjátiu og fimm.
Þá er kannski sagt að stærð-
fræðileg sannindi velti öll á
skilgreiningum hugtaka sem aft-
ur séu ekki annað en samkomu-
lagsatriði eða viðteknar venjur.
Og Hume beitti þessari hugmynd
sinni lika — eöa að minnsta kosti
náskyldri hugmynd — i þeirri
kenningu sinni sem hefur
kannski verið áhrifamest og jafn-
framt umdeildust þeirra allra. Sú
er að orsakalög málið sé einungis
reynsluatriði og ekki sannanlegt
með neinum öðrum hætti en af
reynslu manna. Og þá nauósyn
sem okkur virðist flestum vera á
þvi að allt sem gerist eigi sér
orsök, reynir hann svo að skýra
með tilvisun til viðtekinnar venju
manna og annars ekki.
Raunar segir sagan að Hume
hafi átján ára fengið mikla vitr-
un sem hafði dýpstu áhrif á hann.
Þá var hann búinn að sannfæra
sjálfan sig um meginatriði hinn-
ar veraldlegu siðfræði sinnar —
siðfræði tilfinningalífs og
mannasetninga — og vitraðist nú
það að mannleg hugsun og
mannlegt siðferði væru um allt
sem mestu skiptir á sama báti,
með þeim afleiðingum meðal
annarra að mannleg þekking geti
ekki talizt vitund traustari en
siðferðið.
VI
Áður er sagt að sumar kenn-
ingar Humes séu alltof almennar
nú á dögum. Þeim hefur líka
mörgum verið hnekkt. Til að
mynda hefur Willard Quine, sem
er mestur amerískra heimspek-
inga á 20stu öld, hnekkt öllum
mannasetningakenningum um
rökfræði og stærðfræði í eitt
skipti fyrir öll, að minnsta kosti
að því leyti er ég fæ séð. Greining
Humes á orsakalögmálinu virðist
mér líka, eins og allmörgum öðr-
um, einkar tortryggileg, þótt vant
sé að vita hvað setja skal í stað-
inn. Sambærilegar veilur má svo
finna í siðfræðinni; Páll S. Árdal
leiðir sumar þeirra í ljós í Siðferði
og mannlegu eðli. í Ijósi þessa
verður kannski enginn hissa á því
að Ludwig Wittgenstein, sem er
mestur allra heimspekinga á
20stu öld, sagðist ekki geta lesið
staf eftir Hume því að hann yrði
alltaf svo vondur yfir vitleysun-
um.
Helgi Hálfdanarson hatar
Bach, og það er af því hvað þeir
eru líkir. Því hefur verið haldið
fram að sömu sögu sé að segja af
þeim Hume og Wittgenstein. Ég
held raunar að við sem leggjum
stund á heimspeki á síðari hluta
20stu aldar líkjumst honum öll,
eða ættum að líkjast. Ástæðan er
ósköp einföld. Það var Hume sem
fyrstur spurði margra mestu
spurninga heimspekinnar á
okkar dögum, og einkum þó
spurningarinnar um stöðu
mannsins í náttúrunni: / náttúr-
unni en ekki utan hennar eða yfir
henni. Sá sem spyr ræður oft
miklu um svörin; I heimspeki
ræður hann einatt mestu um þau.
Við þetta veldi Humes bætast svo
töfrar hans. Þar munar kannski
mest um að hann kýs sér þann
kost að lyktum, sem virðist
mannlegastur þeirra sem bjóðast
á mörkum mannlegrar reynslu og
mannlegrar þekkingar: væga ör-
væntingu með brosi á vör.
Þorsteinn Gylfaaon er dósenl f
beimspeki rið Háskóla íslands.
AF ERLENDUM VETTVANGI
eftir JÓHÖNNU KRISTJÓNSDÓTTUR
Punktar um fiskveiðar í Asíulöndum:
Sjómenn eru annars flokks þegn-
ar og illa borgaðir - í fæstum lönd-
um er rekinn skipulagður útvegur
UM LEIÐ og umræður um fæðuöflun, nýtingu auðlinda til lands og
sjávar, hungursneyð og misskiptingu gæða, hafa aukizt, hafa ýmsir for-
vígismenn Asíu — fjölmennustu álfunnar — farið að íhuga, hver sé staða
fiskveiða í löndum þeirra. Á ýmsum miðum undan Asíu eru fengsæl
flskimið, sem fram að þessu hafa hvorki verið rannsökuð vísindalega, né
heldur stundaðar þar veiðar nema heldur handahófskenndar. Bátafloti
Asíuríkja, að fáum undanskildum, er frumstæður, sjómenn eru annars
flokks þegnar og búa við bág kjör. Tímaritið Far Eastern Economic
Rewiew, sem er eitt virtasta rit Asíu, hefur nýverið gert úttekt á stöðu
flskveiða í Asíu og komizt að þessari niðurstöðu sem að ofan getur.
allra þjóða og stunda fiskveiðar,
þótt við frumstæðan aðbúnað sé
og flytja út fisk til annarra
þjóða — að samtíma þessu skuli
meirihluti þjóðarinnar vera van-
nærður. Ýmsir hafa á orði að
lönd í þessum heimshluta flytji í
sumum tilfellum út fisk, í stað
þess að setja hann á innan-
landsmarkað. Og í stað þess að
Að vísu skal það tekið fram
að staða fiskveiða svo og
skipulagning er mjög breytileg
frá einu landi til annars og virð-
ist þar umfram allt ráða vilji og
hæfni stjórnvalda til að móta
markvissa fiskveiðistefnu og
fjármagn til að setja í þróun
fiskveiða í Asíulöndum. Lang-
flest lönd i Asíu sem sjósókn
stunda í einhverjum mæli, búa
engu að síður við bágust kjörin
og stundum „undir fátækra-
markinu". Stjórnvöld í flestum
ríkjanna láta þessa iðngrein
lönd og leið og hafa verið ófáan-
leg og áhugalaus um að gera
nokkrar breytingar sem gætu
breytt núverandi ástandi, þó svo
að í fljótu bragði ætti að liggja í
augum uppi nauðsyn á sam-
ræmdum og vísindalegum að-
gerðum.
Eftir því sem fram kemur í
Far Eastern Economic Review
eru mjög fáir fiskistofnar í
hættu vegna ofveiði á miðum
Asíulanda — enda væri það
harla kyndugt þar sem sóknin er
í lágmarki víðast hvar. Því er
það ekki verndunarsjónarmiðið
sem hefur valdið þessum doða
stjórnvalda, öllu framar skeyt-
ingarleysi og ein ástæðan kann
að vera að dómi blaðsins, að
stjórnarfar í mörgum þessara
ríkja er á þann veg að stjórnvöld
eru ekki föst í sessi og búa við
stöðuga áreitni andstöðuhópa og
kraftarnir fara i að halda völd-
um og síöur skeytt um að móta
nýjar atvinnugreinar né bæta
hag þegnanna, nema i tak-
mörkuðum mæli.
Þrjú lönd, Singapore, Filipps-
eyjar og Indland, eru dæmi um
það að fiskveiðibæir hafa verið
rifnir niður og veiðar aflagðar,
til að koma fyrir í einu tilvika
flugvelli, i öðru íbúðarhverfi og
aðstöðu fyrir ferðamenn. I
Malaysíu þar sem stuðningur
stjórnvalda við fiskveiðar i
strandhéruðunum er drýgri en
viðast hvar, búa þó sjómenn við
verstu kjör allra landsmanna —
en almennt eru lifskjör í Mala-
ysiu með þvi þokkalegra sem
gerist i Suðaustur-Asíu. Stefna
Afli á Kyrrahafsmiðum Asíu.
II 1977 1978 1979 1980 1981 1982’ 1981-82 (% change)
samulx í beimi 66,164 70,544 71,253 71,065 74,499 74,835 + 0.5
Asáa 19,025 18,891 18,492 18.667 19.724 19.755 + 0 2
Bangladesh 835 640 646 646t 687 691 + 0 6
Brunei 2 3 3 3t 3t 3t —
Burma 519 541 565 565t 595 584 -17
China 4,463 4,394 4,054 4,135 4,377t 4,377t
Hongkong 158 162 190 195 175 172 -15
India 2,312 2,306 2,343 2,305 2,415 2,400 -0 6
Indonesia 1,568 1,642 1,766 1,853 1,863 1.957 + 5 0
Japan 10,123 10.184 9,966 10,398 10,657 10,657t • —-
North Korea 1,190 1,260 1,330 l,330t 1,500t 1,550t +3 3
South Korea 2,085 2,092 2,162 2,091 2,366 2.281 -3.6
Malaysia 619 685 696 737 764 679 -11.2
Maldives 26 26 28 34 35 35t —-
Pakistan 270 293 300 300 318 300 -5 6
Philippines 1,509 1.495 1.475 1,557 1,687 1,781 + 5 6
Singapore Sri Lanka 15 16 17 17t 16 16t —
139 157 166 186 207 211 + 2.2
Thailand 2.188 2.095 1,716 1,650 1,650 1,650t —
Others 1,127 1,084 1,035 1,063 1,068 1,068 —
Oceania 66 106 98 96 117 117 —
Australia 128 123 127 120 130 161 + 23 9
Cook lslands It 1 1 lt lt It —
Fiji 8 9 20 19 24 24t —
New Zealand 83 100 110 117 108 112 + 3 4
Papua New Guinea 26 53 30 30t 27 27t —
Samoa 1 1 1 lt 3 3t —
Solomon Islands 16 21 28 28t 27 27t —
Tonga 1 1 2 2t 2t 2t —
Others 13 20 16 15 32 32
Aætlað + upplýs. FAO Heimild FAO
ríkisstjórnarinnar í þróun fisk-
veiða hefur verið gagnrýnd á
þeim forsendum, að það hrökkvi
ekki nema skammt að setja pen-
inga i atvinnugrein, ef ekki er
fylgt eftir hvernig fjármagnið
skiptist og ekkert er gert til að
bæta tækni og aðbúnað sjó-
manna.
1 Indlandi virftist engin skipu-
leg fiskveiðistefna hafa verið
mótuð og er það hörmulegra en
tárum taki, vegna þess matar-
skorts sem herjar á Indland og
hefur gert svo áratugum skiptir.
Væri söðlað yfir og þessi mál
tekin föstum tökum af indversku
stjórninni, er ekki nokkur vafi á
því að bæta mætti ástandið i
Indlandi á tiltölulega fáum ár-
um. En ekki nóg með að ind-
verska stjórnin sé skeytingar-
laus hvað varðar eigin veiðar
Indverja, heldur lætur hún einn-
fg óátalið að erlend fiskiskip
veiði í lögsögu landsins. Sú veiði
er siðan flutt burt af svæðinu og
til heimalands viðkomandi skipa
og kemur Indverjum á engan
hátt til góða. Það er kaldhæðni
sem felst í því að samtímis því
að Indverjar veiða mest af rækju
kaupa fyrir hann næringarrikar
fæðutegundir eru fluttur inn
lúxus- og óþarfavarningur hinn
mesti. Bent er á að sú spilling
sem ríði húsum í mörgum þess-
ara landa sé einn orsakavaldur-
inn hvernig komið er.
Um Japan þarf náttúrulega
ekki að hafa mörg orð, þar sem
Japanir veiða um 15% af öllum
sjávarafurðum i heiminum og
sömuieiðis flytja Japanir inn
mest af netum og veiðarfærum
allra þjóða, í langmestum mæli
keypt af rikjum i Suftaustur-
Asíu. Fiskveiðifloti Japana er
svo auðvitað í samræmi við ann-
að hjá þessari háþróuðu tækni-
væddu þjóð, enda hefur sjávar-
útvegur annað gildi þar í landi
en flestum hinna Asíulandanna.
í Far Eastern Economic Re-
view segir að flestar Asíuþjóðir
séu nú farnar að íhuga i meiri
alvöru en nokkurn tima áður að
bæta stöðu sína hvað varðar sjó-
sókn og fiskveiðar. Eins og al-
kunna er hafa mörg þessara
landa notið aðstoðar við fisk-
veiðar frá sérfræðingum erlend-
is frá með milligöngu Samein
uðu þjóðanna. En meðan at-
vinnugreinin nýtur ekki virft-
ingar eða sjómenn verðugra
launa, stefnan er reikul og fjár-
magn ekki lagt i vísindalegar
rannsóknir og uppbyggingu,
breytist lítið til batnaðar. Áróð-
ur ýmissa sérfræðinga SÞ hefur
þótt haft sitt að segja svo og að
ríkisstjórnirnar eru sumar að
átta sig á hversu mikilvægt
kynni að vera að efla sjávarút-
veginn, segir Far Eastern Econ
omic Review. Því gæti svo farið
að sjávarútvegur í Asíu yrfti haf-
inn til þess vegs sem hann verð-
skuldar og gæti jafnframt orðið
milljónum manna björg á bágum
tímum.