Morgunblaðið - 09.03.1985, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. MARZ 1985
B 3
unni hans í foreldrahúsum. Hann
smíðai sérhvern hluta hennar með
eigin höndum, úr stáli og kopar, og
hafði reyndar aðgang að vélaverk-
stæði úti í bæ, þar sem hann
steypti tannhjól og renndi ása,
snittaði rör. Báturinn komst á flot
og eitthvað af tækjunum. ólafur
Thors, sem þá var voldugasti mað-
ur landsins, fékk áhuga á tilraun-
um Hrafns og útvegaði honum
styrk úr ríkissjóði svo hann gæti
lokið við fiskibátinn og komið
tækjabúnaði hans fyrir í honum
og reynt hann úti á miðunum.
Báturinn fórst í Látraröst á leið
til Reykjavíkur i fyrstu reynslu-
ferð sinni, en mannbjörg varð.
Draumur feðganna um atvinnu-
byltingu í útgerð og fiskiveiðum
rættist ekki, forsjónin neitaði
þeim um þann sigur.
Hrafn Hagalín lést ungur að ár-
um, en Sigríður systir hans átti
eftir að kmast í fremstu röð leik-
ara á íslandi og heldur þeim velli
enn i dag.
Það er fyrir hvatningu frá
Matthíasi skáldi og ritstjóra Jo- ,
hannessen, að ég rifja núna upp
þennan þátt úr ógleymanlegum
kynnum mínum við Guðmund G.
Hagalín, og fjölskyldu hans, á
þeim árum sem tilviljunin eða for-
lögin höguðu því svo, að við vorum
nágrannar og trúnaðarvinir. Auð-
vitað slitnaði aldrei sú taug, sem
tengdi mig þessu fólki, þó að sam-
fundum fækkaði.
Hagalín og frú Kristín slitu
samvistum og Hagalín eignaðist
aðra eiginkonu, Unni Aradóttur,
sem lifir mann sinn ásamt syni
þeirra, Þór Hagalin, fram-
kvæmdastjóra.
Unnur varð Guðmundi Hagalín
mikill félagi og hjálparhella þegar
alour og ár tóku að mæða garpinn.
Einn besti vinur hans svo áratug-
um skipti var séra Eiríkur J. Ei-
ríksson prestur og skólastjóri á
Núpi í Dýrafirði, síðar þióðgarðs-
vörður á Þingvöllum. A heimili
hans og frú Kristínar Jónsdóttur
frá Gemlufalli á Þingvöllum hitti
ég Hagalín i síðasta sinn. Það var
á áttræðisafmæli hans. Hann kaus
að eyða þeim degi, 10. október
1978, þar hjá þeim hjónum og
hitta þar vini sína, sem fjöl-
menntu á Þingvöll til að hylla
hann. En í dag, þann 9. mars 1985,
syngur séra Eiríkur hann til graf-
ar uppi í Reykholti, þar sem
stendur kirkjan sem var sóknar-
kirkja skáldsins seinustu æviárin,
því að heimili hans var að Klepp-
járnsreykjum.
Ég læt bókmenntafræðingunum
það eftir að skilgreina Hagalin
sem skáld og hugmyndafræðing og
stórhöggan stríðsmann i andleg-
um sviptingum hér á landi i
marga áratugi. Ég fullyrði aðeins
að hann var stórmenni og hann
setti sinn sterka svip á þessa öld í
menningarmálum.
Hann lést í sjúkrahúsinu á
Akranesi 26. febrúar sl. Samúð-
arkveðjur sendi ég vandamönnum
hans og dreg fána minn i hálfa
stöng.
Guðmundur Daníelsson
Guðmundur G. Hagalín lifði
langa ævi. Hann var öldinni litið
eitt eldri, fæddur 10. október 1898.
Var þvi á áttugasta og sjöunda
aldursári, er hann lést. Með hon-
um er ekki aðeins horfinn af sjón-
arsviðinu stórbrotinn persónu-
leiki, heldur og einn fremsti and-
ans maður íslenzku þjóðarinnar á
þessari öld, sem markað hefur
dýpri spor en flestir aðrir í menn-
ingarsögu þjóðarinnar, á mestu
breytinga- og umbrotatímum sem
sagan kann frá að greina.
1 rauninni finnst mér ég hafa
þekkt Guðmund Hagalin ærið
lengi, eða allt frá því löngu fyrir
fermingu, að Bæjarbókasafnið,
sem þá var, leiddi mig að bókum
hans. En persónuleg urðu kynnin
þá fyrst er kom til tals að ég réðist
í skipsrúm á framboðsfleytu Al-
þýðuflokksins í Vesturlandskjör-
dæmi á árinu 1977.
Eigi standa efni til þess í fáum
kveðjuorðum að fjalla ítarlega um
ævistarf Guðmundar. Hann hafði
er yfir lauk ekki aðeins skilað þjóð
sinni ærnu dagsverki, heldur
mörgum. Enda var maðurinn eigi
einhamur. Þótt árin væru nokkuð
farin að færast yfir, er við fyrst
hittumst, þá var hann enn eldhugi
í pólitíkinni. Þar skipti aldurinn
engu. Hann var vakinn og sofinn
yfir því, sem var að gerast, og eng-
an hitti ég í kosningaslagnum
1978, sem var jafn ódrepandi
áhugasamur og Hagalín. Ég hef
það eftir góðum heimildum, að
síðustu næturnar fyrir kosn-
ingarnar vorið 1978 hafi hann
naumast sofið fyrir pólitískum
áhuga. Þau misserin var það ný-
græðingi í stjórnmálum lærdóms-
ríkt að spjalla við hann heima á
Mýrum. Þá var líkaminn lítið eitt
að byrja að láta undan síga í bar-
áttunni við elli kerlingu, en and-
inn hann var hress. Þetta voru
góðar stundir. Og sprækur hefur
hann verið þegar hann í blóma
lífsins barðist í fremstu víglínu
jafnaðarmanna í rauða bænum
fyrir vestan. Sá eldur, sem þá
kviknaði, logaði til hinstu stundar.
Hagalin var engum líkur. Það
var hreint með fádæmum hverju
hann kom í verk. Rit hans eru
mikil af vöxtum og þau munu lifa
með þjóðinni. Þau munu lifa
vegna þess að eins og maðurinn
sjálfur eru þau rammíslenzk,
sprottin úr jarðvegi íslenzkrar al-
þýðu til sjós og lands. Hagalín
kom víða við, útgerðarrekstur á
ísáfirði, bæjarmál á ísafirði,
bókafulltrúi ríkisins. Upptalning-
in gæti verið löng.
Undanfarin tuttugu ár, eða svo,
bjuggu þau Guðmundur og Unnur
að Mýrum í Reykholtsdal. Þangað
var gott að koma. { þrennum und-
angengnum alþingiskosningum
skipaði Guðmundur G. Hagalín
heiðurssætið á framboðslista Al-
þýðuflokksins í Vesturlandskjör-
dæmi. Þótt hann tæki ekki beinan
þátt f kosningabaráttunni setti
hann óneitanlega svip á framboð-
ið. Hann var jafnaðarmaður að
lífsskoðun eins og svo glögglega og
viða kemur fram í verkum hans.
En hann var ekki aðeins jafnaðar-
maður að lífsskoðun. Hann var
það af lifi og sál. Nú allra siðustu
árin átti Guðmundur við nokkra
vanheilsu að stríða, þótt hinn and-
legi kraftur væri óbugaður. Þá
eins og raunar ávallt endranær
var Unnur honum ekki aðeins stoð
og stytta heldur var hún honum
bókstaflega allt. Það fundu þeir,
sáu og skildu, sem til þekktu.
Hennar hlutur þar var ekki smár.
Fyrir hönd jafnaðarmanna í
Vesturlandskjördæmi og frá mér
og minni fjölskyldu færi ég fram
þakkir og sendi samúðarkveðjur
til Unnar á Mýrum svo og til niðja
og nákominna.
Eiður Guðnason
Með Guðmundi Hagalín er fall-
inn í valinn einn hinna stóru í ís-
lenzkum skáldahópi, einn þeirra
sem fæddust kringum aldamótin,
mótuðust á öðrum og þriðja tug
aldarinnar og unnu mikil bók-
menntaafrek milli 1930 og 1940, á
einhverjum glæsilegasta bók-
menntaáratug sem yfir ísland
hefur runnið síðan á öld íslend-
ingasagna. Það hve margir af
þessum jafnöldrum urðu miklir á
bókmenntasviðinu — bæði í Ijóða-
og sagnagerð — er óneitanlega
athyglisvert og virðist gefa til
kynna að einhver ákveðin skilyrði
öðrum fremur geri menn mikla í
skáldskapnum.
Þegar þessi skáld hófu ritstörf
við upphaf íslenzks sjálfstæðis var
óvissa, jafnvel ringulreið, ríkjandi
í íslenzkum bókmenntum. Þjóðin
stóð á miklum tímamótum. Áður
hafði andleg orka hennar einkum
beinzt að sókn til sjálfstæðis. Nú
stóð þjóðin umfram allt andspæn-
is sjálfri sér, mundi hún duga sem
frjáls þjóð í frjálsu landi, var hún
fær um að viðhalda sinni grónu
menningu og láta hana þróast í
takt við hjartaslög nýs tíma þann-
ig að hún yrði áfram íslenzk
menning sem væri sjálfstæð, en
hvorki eftiröpun fortíðar né að-
steðjandi nýstreymis utan úr
heimi. Hver var þessi þjóð?
Slíkar spurningar sóttu áreið-
anlega mjög á Hagalín um það
leyti sem hann gaf út sína fyrstu
bók 1921. Hann fann hjá sér mikla
köllun bæði til að svara þessum
spurningum og til að finna og
draga fram þá þætti í þjóðareðl-
inu sem bezt mundu duga til and-
legs sjálfstæðis og reisnar.
Og mér virðist sem einhver köll-
un þessari lík hafi fylgt Hagalin
alla tíð, á síðari árum ekki með
þjóðina eina i huga, heldur allt
mannkyn. Hann leitaði jákvæðra
Þessa bók máttu til að sýna
mér, og það sem fyrst, svo ég geti
séð hvernig þessu reiðir af hjá þér,
segir hann. Og hvurnin var hún nú
tilamunda sú sem presturinn hélt
við? Var hún lagleg?
Hún var einsog vaff í laginu,
segi ég.
Nei nú lýgurðu, sagði Hagalín.
Hvurnin getur kvenmaður verið
það?
Bókarhöfundur: ímyndaðu þér
keilu sem stendur á hausnum.
Hún gildnar uppávið uns komið er
að mjaðmarhnútunni: þar höggv-
um við sundur. Ekki neitt fyrir
ofan mjöðm reiknast i þessari
mynd; þar er vaffiö búið.
Guðmund Hagalín setti hljóðan
við slíkum stórtíðindum sem von
var. Eftir lánga mæðu segir hann:
Þú hlýtur að vera útfarinn í
kvenmönnum!
Höfundur væntanlegrar bókar:
Um kvenmenn hugsa ég ein-
gaungu geómetrískt.
Af hverju var ég sona óalmin-
legur við þennan skáldbróður
minn, mér rosknari og ráðnari,
sem hafði boðið mér út að spáss-
éra? Líklega hef ég grunað hann
um að hafa verið í vitorði með
Guðmundi heitnum skólaskáldi í
því að sleppa úr, eða réttara sagt
yrkja upp, skástu línuna í kvæði
mínu um hafniðinn:
andvarpið þúnga
frá úthafsins tröllvaxna lúnga.
Vonandi hefurðu þó kynst fal-
legum stúlkum, sagði Hagalín eft-
ir töluverða umhugsun.
Það hafa oft verið stúlkur hjá
okkur, sagði ég, sumar í kaupa-
vinnu; sumar að skemta sér;
sumar að þrífa i húsinu.
Nú fór Hagalín að verða forvit-
inn aftur og spurði: Eru margan,
hjá þér núna?
Ein, sagði ég.
Hvurnin er hún? spurði hann.
Ljóshærð, segi ég.
Ein já. Það er nú ekki svo lítið.
Og þaráofan ljóshærð.
Undirritaður: Já það getur verið
nógu erfitt.
Erfitt?
Ja tilamunda ef maður sefur í
næsta herbergi og dyralæsíngin er
biluð svo ekki er hægt að loka al-
minlega á milli.
Heyrðu, ég kem til þín uppí
sveitina þína seinna í vor og við
stúdérum vendilega þessa vaff-
mynduðu konu.
í stað þess að beygja útí Vestur-
götuna norðanmegin við Duus fór
Hagalín með mig inní lángt og
mjótt aungstræti sem stefndi upp
brekku: Fischersund. Hér hafði ég
aldrei komið áður. Mér fanst ég
vera kominn til útlanda.
Hvar erum við og hvurt ætluð-
um við? spurði ég.
í þessum forngötum voru gadd-
hestar að spásséra sinna erinda.
Reykjavík er mest höfuðborg
gaddhesta í veröldinni sem segir í
ritgerð Benedikts Gröndals um
borgina aldamótaárið. Það var
siður að láta hest en ekki lamb
bera heimsins synd á íslandi. Við
heilsuðum uppá klár sem var að
snapa einhverja ýldu uppúr ösku-
tunnu. Núna spyr ég mig hvort
þetta hafi ekki verið sá jarpi sem
fékk eftirmæli af höfðínglegri al-
þýðukonu úr nágrenninu og steikti
kleinur handa bakaríinu Merki-
steini: Þegar Jarpur dó úr skitu /
allir grétu á Vesturgötu / Jóhanna
grét mest/ hinir gátu þó hætt.
Bráðum erum við staddir í aðal-
götu Grjótaþorps, Mjóstræti, og
lokað í báða enda. Ég var rétt
kominn að því að skrifa að í sona
stræti væru ekki götunúmer frek-
ar en í Pekíng; en þá rifjast upp
fyrir mér kvæði sem gerist ein-
mitt í tölusettu húsi við Mjóstræti
og byrjar sona: í húsinu númer 3
við Mjóstræti / maður nokkur
sleginn var í rot; / það var heið-
ursmaðurinn Ólafur Hvanndal /
hrautryðjandi í myndmótagerð. /
Kært var fyrir lögreglunni málið /
en að vanda hún svæfði það svo
rótt / með þeim formála sem þar
er vant að hafa / að hér væri
einkamá) á ferðinni.
{ miðri þessari merkisgötu stóð
Vinaminni, tréhöllin mikla þar
sem mest hrossakaupmannaskröll
hafa verið haldin í kristindómnum
um það leyti sem ég var rétt
ókominn í heiminn. íslensk hross
voru um þær mundir samheiti við
enskt gull. Þeir sem þá verslun
stunduðu, erlendir sem hérlendir,
feingu nafnbætur og voru gull-
borðalagðir, en hrossin blinduð og
send oní kolanámurnar. Á þeim
dögum sem ég fór að krossa þarna
strituna var komið bárujárn á
höllina og bjó þar Haraldur pró-
fessor Níelsson sem mestur anda-
trúarmaður hefur verið, svo vitað
sé, allra þeirra manna sem þýtt
hafa Gamla testamentið úr hebr-
esku og hið Nýa úr grísku. Hann
var hjartanlegur maður. Hann var
svo hrifinn af mér þegar ég gerð-
ist pápískur að hann leiddi mig
undir hönd í Austurstræti fyrir
öllum lýðnum og vottaði undir
dreingskap á prenti að ég hefði
þýtt laukrétt úr hollensku neð-
anmálsgrein handa Tímanum, Um
Island eftir van Rossum kardín-
ála. Þannig bjargaði hann mann-
orði mínu þegar ýmsir spekíngar í
bænum, vondir í hollensku, sögðu
á prenti að ég hefði logið upp
greininni.
Seinasti áfángi að húsinu þáng-
að sem við ætluðum var i rauninni
stórgrýtt einstigi og lá þvert útúr
Mjóstræti upp brekkukorn.
Hvurn fjárann ötluðum við nú
aftur? spurði ég.
Við ötluðum að hitta hann Stef-
án frá Hvítadal, sagði Guðmundur
Hagalín. Ég þarf að útvega honum
dáldið handa saumakonu. Það er
helst maður hafi uppá. honum
hérna í rauða húsinu efst í brekk-
unni, hjá henni Unu gömlu og
honum Érlendi.
Sundið var mjög þraungt vegna
girðínga og einhverskonar ryðg-
aðra bárujárnsmannvirkja, og ef
tveir menn ötluðu þessa leið sam-
an urðu þeir að gánga í halarófu.
Við enda einstigisins birtist
bakhliðin á rauðmáluðu tréhúsi,
veðurbörnu, og hafði tvo glugga og
eldhúsdyr með bíslagi. Fyrir eld-
húsglugganum að innan héngu
nokkrar aldraðar dulur, en fyrir
hinum glugganum voru snyrtileg
gluggatjöld, hvít; þau áttu enn eft-
ir að vera þar leingi.
Þetta er gluggi Erlendar, sagði
Hagalín.“