Morgunblaðið - 09.03.1985, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. MARZ 1985
B 7
Guðný Guðmundsdóttir, móðir Guðmundar G. Hagalíns, í hlutvcrki Krist-
rúnar í Hamravík, þegar leikritið var sýnt í Iðnó 1935.
róðri. Hann þekkti margan skip-
stjórann, og gaf sig á tal við þá um
leið og þeir lögðu að bryggju. En
það þótti mér skemmtilegt við
þessar ferðir hans, að það var sem
hann vissi það fullvel, hvort vel
eða illa hefði fiskast, um leið og
hann sá karlinn i stýrishúsglugg-
anum —, og áður en þeir mæltust
nokkuð við. Og eitt sinn innti ég
harln eftir því, hverju þetta sætti.
Við þá spurningu horfði hann
kómiskt á mig og sagði, að þetta
gæti hann sagt mér. Ef ekki feng-
ist bein úr sjó væri karlinn upprif-
inn, en ef vel fiskaðist togaðist
ekki úr honum orð.
Hér að framan gat ég um upp-
lestur Hagalíns á sögu hans
Kristrúnu í Hamravík, og er mér
kunnugt um það, að þessi lestur er
mörgum enn í fersku minni, sem á
hlýddu. En á þessum árum voru
kvöldskemmtanir snar þáttur i
menningarlífi bæjarbúa. Og ekki
reyndist með öllu ónýtt að hafa
Hagalín með i skemmtiskránni.
Hann var líka ólatur að mæta til
þessa leiks, bæði á ísafirði og í
nágrannabyggðum. Það fór sér-
stakur eftirvæntingarkliður um
salinn um leið og Hagalín birtist á
sviðinu. Það var sem fólk byggist
við einhverju sérlegu og nýstár-
legu. Það hafði líka fengið reynslu
fyrir því, að hann hefði jafnan
einhverju forvitnilegu að miðla.
Og einstæða túlkunarhæfileika
hans þurfti enginn að draga í
efa... Hagalín las jafnt upp úr
verkum íslenskra sem erlendra
höfunda, og stundum brá hann
líka á það ráðið, að lofa fólki að
heyra nýiega smásögu eftir sjálf-
an sig. Oft kynnti hann nýgræð-
inginn í íslenskum bókmenntum,
bæði ljóð og sögur, og kunni þann
galdur, að láta þessar fyrstu til-
raunir kornungra skálda falla í
góðan jarðveg í hugum heyrenda
sinna.
í lundi minninganna ber mynd
Guðmundar G. Hagalíns hátt við
loft. í honum brann sá eldur, sem
gerir listina ógleymanlega. Þess
vegna býr þjóðin að bestu verkum
hans — meðan sögur og sagnir lifa
í landinu. '
Óskar AAalsteinn
Guðmundur Gíslason Hagalín
er fallinn frá eftir langan og at-
hafnasaman starfsdag og skilur
eftir sig skarð í röðum íslenskra
rithöfunda, sem ekki verður fyllt
um fyrirsjáanlega framtíð. Hann
var einhver afkastamesti rithöf-
undur sem þjóðin hefur eignast,
og má til sanns vegar færa að með
ólikindum sé hvað hann komst yf-
ir að lesa og skrifa. Fram á síð-
ustu ár samdi hann langa ritdóma
um bækur sem honum þótti feng-
ur í, og hans eigin bækur komu
með reglulegu millibili, stundum
miklar að vöxtum og orðmargar.
Sé litið yfir ritverk hans, frum-
samin og þýdd, sem komust víst
hátt á sjöunda tuginn, sé öllu til
skila haldið, og hugsað til þeirra
ótölulegu greina og ritgerða sem
hann birti í blöðum og tímaritum,
þá fer varla hjá því að mann reki í
rogastans yfir starfsþrekinu og
áhuganum.
Þegar þarvið bætast marghátt-
uð önnur tímafrek störf, svosem
bókavarsla, kennsla, seta í bæjar-
stjórn ísafjarðar, stjórnsýsla í
ýmsum fyrirtækjum, fyrirlestra-
hald og ritstjórn fjögurra tíma-
rita, verður varla önnur ályktun
dregin en að hver vökustund hafi
verið nýtt til hins ýtrasta.
Þessi óhemjulegu afköst hljóta
á stundum að hafa bitnað á vand-
virkni, þó ég eigi bágt með að
dæma um það, þareð ég komst
aldrei yfir að lesa nema lítinn part
af þessum mörgu ritverkum, enda
ýmis þeirra fjarri mínum áhuga-
sviðum. Það sem ég las varð mér
hinsvegar oft hugstætt, einsog til
dæmis margar af bestu smásögum
hans og skáldsögurnar „Kristrún í
Hamravík", „Sturla í'Vogum" (sú
mikið misskilda bók) og „Márus á
Valshamri og meistari Jón“, að
ógleymdri þýðingunni á „Maður-
inn og máttarvöldin" eftir Olav
Duun, sem var reyndar eina þýð-
ing frá hans hendi sem ég las.
Þó skoðanir kunni að vera skipt-
ar um einstök verk Hagalíns,
verður því naumast neitað að í
bestu smásögum sínum og skáld-
sögum var hann sér á parti með
sitt mergjaða vestfirska málfar,
sem vitanlega var hans eigin sköp-
un, og með umfjöllun sinni um
kjör og örlög minnisstæðra ein-
staklinga sem enginn hefur lýst
einsog hann. Hann á tvímælalaust
sína sérkennilegu og sterku rödd í
þeim margraddaða kór sem bók-
menntir aldarinnar hafa verið. Og
ekki skyldi því heldur gleymt að
Hagalín var brautryðjandi þeirrar
tegundar ævisagna sem hin seinni
ár hafa komist svo mjög í tísku
með ærið misjöfnum árangri, og
eru tveggja binda verkin „Virkir
dagar" og „Saga Eldeyjar-Hjalta"
meðal stórvirkja í þeirri grein og
löngu klassísk rit.
Áhugi Hagalíns á farnaði is-
lenskra bókmennta og menningar
yfirleitt var einlægur og allajafna
smitandi. Hann bar mikinn ugg í
brjósti gagnvart vaxandi erlend-
um áhrifum og örvænti stundum
um samhengið í íslenskum bók-
menntum einsog hann sá það í
ljósi Sigurðar Nordals. Þau mál
litum við ekki sömu augum, þó
báðir bæru hag bókmennta og
menningar fyrir brjósti, og deild-
um stundum harkalega í blöðum
um nýmæli í bókmenntunum, en
þaö haggaði i engu góðri vináttu
og gagnkvæmri virðingu, enda
vissum við hvor um annars hug og
vorum á eitt sáttir um markmiðið,
sem var æ meiri blómgun lista í
landinu, þó okkur greindi á um
leiðir. Ég tel mér heiður að því að
hafa átt orðastað við þennan öðl-
ingsmann, sem þráttað gat um
ágreiningsefni opnum huga og af
fullum heilindum án þess skugga
bæri á heiðríka vináttu. Áhugi
Hagalíns á þvf sem var að gerast í
yngri bókmenntum var fölskva-
laus og umræðan sem hann stofn-
aði til jafnan vekjandi og örvandi.
Mesta þökk á ég Guðmundi
Hagalín að gjalda fyrir einbeittan
stuðning við þá viðleitni að sam-
fylkja íslenskum rithöfundum I
ein allsherjarsamtök fyrir rúmum
áratug. Enda þótt hann hefði átt
sinn þátt í að kljúfa rithöfunda-
samtökin uppúr seinna stríði,
eggjaði hann mig lögeggjan og
studdi mig með ráðum og dáð til
að fá menn til að gleyma gömlum
væringum, bera klæði á vopnin og
græða gömul sár I því skyni að
gera samtök rithöfunda að rétt-
nefndu stéttarfélagi sem einbeitti
sér að því brýna verkefni að bæta
hörmuleg kjör sem rithöfundar
höfðu búið við í áratugi og að
nokkru mátti rekja til innri
sundrungar. Fáir hygg ég að hafi
fagnað málalokum af hlýrri hug
en þær öldnu kempur Gunnar
Gunnarsson og Guðmundur Haga-
lín, þegar Rithöfundasambandið
nýja var stofnað vorið 1974, enda
voru þeir báðir einróma kjömir
heiðursfélagar ásamt Halldóri
Laxness og Tómasi Guðmunds-
syni. Eftir þau tímamót hitti ég
Hagalín aldrei svo, að hann ítrek-
aði ekki ánægju sína yfir þeim
umskiptum sem orðið hefðu á
stöðu rithöfunda gagnvart við-
semjendum sínum, enda var þess
ekki langt að biða að þeir fengju í
fyrsta sinn skriflega samninga við
alla þá aðila sem afnot höfðu af
verkum þeirra. Þarmeð var stigið
stórt fyrsta skref I baráttu sem
engan enda tekur, og það skildi
Hagalin manna best eftir að hafa
horft uppá starfsbræður sína
hjakka í sama farinu I þrjá ára-
tugi.
Um leið og ég kveð kæran vin og
einlægan velunnara með söknuði
og trega, sendi ég eftirlifandi konu
hans, Unni, og börnunum tveimur,
Sigríði og Þór, ásamt öðrum að-
standendum hugheilar samúð-
arkveðjur.
Sigurður A. Magnússon
í ár er öld liðin frá því að
Tryggvi Gunnarsson bankastjóri
hóf að gefa út Dýravininn í Kaup-
mannahöfn með aðstoð kvenna
innan danskra dýraverndunar-
samtaka. Árið 1915 kom Ingunn
Einarsdóttir I Laugarnesi því til
leiðar að Dýraverndarinn var gef-
inn út af Dýraverndunarfélagi ís-
lands, sem Tryggvi og fleiri
áhugamenn um velferð dýra höfu
stofnað ári áður. Á þessu ári eru
því liðin 70 ár, sem ritið hefur
komið út og hafa ritstjórar þess
verið valinkunnir áhugamenn og
þjóðkunnir rithöfundar. í 17 ár
ritstýrði Guðmundur G. Hagalín
ritinu eða 1955—1972. Margir hafa
orðið til þess að rita um Guðmund
við ýmis tækifæri og þá aðallega
dvalið við efni bóka hans af bók-
menntalegu tilliti, skrifað um af-
skipti hans af félagsmálum og þá
ekki síst stjórnmálalegs eðlis, en
enginn hefur beint athygli að hans
merku störfum eða réttara sagt
baráttu fyrir bættri líðan dýra.
Óhikað eru sum skrif hans, t.d.
dýrasögur hans og jafnvel ádeilu-
greinar í Dýraverndaranum,
merkur þáttur í rithöfundarferli
hans. Fljótlega varð honum það til
gleði sem ritstjóra ritsins að verða
þess var að það var meira lesið en
áður og til hans streymdu bréf
með ábendingar um baráttumál,
mótmæli og frásagnir, sem hann
var beðinn að birta. Af merkum
baráttumálum hans skulu nokkur
talin: sinubrennslan, hrossaút-
flutningur með vöruflutninga- og
farþegaskipum, búnaður slátur-
húsa, aflífun dýra, flutningur slát-
urfjár og dýra yfirleitt, hvala-
rekstur, eyðing refa með eitri, út-
lagning eiturs fyrir máva og
hrafna, ítðlulög, ásetning og
forðagæsla, girðingalög, útigang-
ur og horfellir, dýr í bæjum, um-
ferðin og dýrin o.s.frv.
í hverju blaði hafði Guðmundur
kafla fyrir yngstu lesendurna.
Guðmundi var einkar lagið að
setja fram lestrarefni við hæfi
barna: T.d. Monsólína og kettl-
ingarnir hennar; Vigi í Lindar-
brekku; Köttur launar velgerðar-
manni o.s.frv.
Eitt hinna miklu baráttumála
var olíumengun sjávar. Um 1950
var unnið að því að koma^á al-
þjóðasamstarfi til þess að vinna
gegn olíumenguninni. Málið var
tekið fyrir í Dýraverndaranum og
erindi send um það Alþingi og við-
komandi ráðuneytum en ekkert
gekk, og er framundan var al-
þjóðaþing um málið og það féll
undir ráðuneyti sem Emil Jónsson
stýrði, en hann var góðvinur Guð-
mundar, þá var tækifærið notað
og gengið á hans fund. Ég minnist
þess hve vel Emil ráðherra hlust-
aði á Guðmund flytja málið. Ég
hygg að hann hafi skynjað nýjan
• þátt í persónuleika Guðmundar.
Emil sá til þess að kunnáttumaður
var sendur og I framhaldi af þátt-
töku í þinghaldinu hófust hér
virkar aðgerðir gegn menguninni.
Um þetta leyti var hérlendis lítið
farið að ræða um umhverfisvernd.
Slíkur málaflokkur skaraði mál-
efni dýravemdunar. Guðmundur
ritaði grein um málið í Dýra-
verndarann og vildi koma ákvæði
um störf að því í lög dýraverndun-
arfélaga, en sú tillaga var felld.
Árið 1958 var stofnað Samband
dýraverndunarfélaga Islands, sem
yfirtók eignir Dýraverndunarfé-
lags íslands. Að þessum breyting-
um vann Guðmundur til eflingar
öðrum félögum um dýravernd og
stofnunar Dýravemdunarfélags
Reykjavíkur. I stjórn sambands-
ins var Guðmundur um skeið. Á
aðalfundinum var hann skeleggur
og fjörgaði fundastörf. Væri um
ágreining að ræða var enginn
betri til þess að greiða úr vand-
ræðum. Samtímis þessum störfum
Guðmundar G. Hagalíns vaf kona
hans, Unnur, um árabil af-
greiðslu- og innheimtumaður
Dýraverndarans og rækti þau
störf af sérstakri kostgæfni. Þókn-
anir til þeirra hjóna fyrir þessi
störf voru rýrar. Áhugi Guðmund-
ar og fómarvilji sést vel af hinum
miklu ritstörfum, sem hann
endurgjaldslaust vann málefni
dýraverndar, er hann af mikilli
nákvæmni samdi 1964 50 ára sögu
dýraverndunarfélaganna og ári
siðar ritaði hann 80 ára sögu rit-
anna Dýravinarins og Dýravernd-
arans.
Ég naut þess að vera náinn sam-
starfsmaður Guðmundar að ritun
Dýraverndarans og störfum að
dýraverndun. Þá vorum við báðir
um skeið starfsmenn á fræðslu-
málaskrifstofunni. Hann er f hópi
bestu samstarfsmanna, sem ég
hefi átt. Umhugsunarsamari vin
get ég vart hugsað mér. íþyngdu
áhyggjur, vildi hann af gætni
komast að þeim, bera þær af
mannúð með manni og fá að taka
þátt í að leysa þær. — Þökk er mér
í huga til Guðmundar G. Hagalíns
fyrir vináttu hans og samstarf að
dýraverndunarmálum. Frú Unni
og öðrum ástvinum Guðmundar
votta ég innilega samúð.
Þorsteinn Einarsson
Guðmundur Gístason Hagalin
var heiðursfélagi Rithöfundasam-
bands íslands frá upphafi.
Fyrir hönd Rithöfundasam-
bandsins færi ég aðstandendum
innilegar samúðarkveðjur við
fráfall þessa ágæta heiðursfélaga
og skálds.
Aðrir munu verða til þess að
greina frá ritstörfum hans og
kynnum sínum af manninum og
störfum hans að málefnum rithöf-
unda.
Ég hitti aldrei þennan aldna
heiðursmann en kynntist hins
vegar ritum hans á bernskudög-
um. Þau kynni hófust þannig að ég
hélt lengi vel að Kristrún í
Hamravík ætti heima í næstu
sveit. Þá var mér sagt að svo væri
ekki.
Ég trúði því seint og illa. Hún
var orðin mér svo nákomin. Hún
var í grenndinni. Þá var mér tjáð
að hún væri sögupersóna. En
Kristrún var eigi að síður komin í
það nágrenni sem óháð er rúmi og
tíma, það er að segja nálægð hug-
arheims og skáldskapar.
Guðmundi Hagalín og mynda-
safni hans með Kristrúnu í
fremstu röð langar mig að þakka
að hafa stuðlað að þessari upp-
götvun: að skáldskapurinn er jafn-
nákominn og lífið, en af þvi
sprottið.
Sigurður Pálsson,
formaður Rithöfundasam-
bands íslands.