Morgunblaðið - 09.03.1985, Blaðsíða 8

8 B
MORGUNBLADIÐ, LAUGARDAGUR 9. MARZ 1985
GUÐMUNDUR GÍSLASON HAGALÍN
Mælikvarði
heilbrigðrar skynsemi
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Guðmundur Gíslason Hagalín
var meðal helstu sagnaskálda
aldarinnar. Skáldsögur hans
verða lengi í minnum hafðar,
ekki síst Kristrún í Hamravík
(1933), Sturla í Vogum (1938),
Blítt lætur veröldin (1943) og
Márus á Valshamri og meistari
Jón (1967).
Þó held ég að sumar smásögur
Hagalíns muni verða langlífari.
Hann var meistari smásögunn-
ar. Raunsæi hans, frásagnar-
gleði og sálfræðilegt innsæi
kemur vel í ljós í stuttum sögum
eins og Barómetinu, Tófuskinn-
inu, Sætleika syndarinnar og
Staddur á Lágeyri. Þetta á líka
við um lengri sögur og þætti:
Móður barnanna, Guð og lukk-
una og Neshólabræður.
Ævisögur Hagalíns sem hann
skráði eftir öðrum voru braut-
ryðjendaverk, meðal þeirra
Virkir dagar (1936) og Saga Eld-
eyjar-Hjalta (1939). Minningar
hans í fjölmörgum bindum eru
ómetanlegar heimildir um
þroskaár hans sjálfs og bók-
mennta- og menningarsaga um
leið.
Skáldskapurinn einn sér
nægði Hagalín ekki. Menning-
armál og almenn þjóðmál voru
honum slík áhugaefni að hann
varð að gerast þátttakandi í
þeim. Hann tileinkaði sér
snemma þjóðlega íhaldssemi, en
var líka frjálslyndur þegar því
var að skipta, óbundinn af öðru
en sannfæringu sinni og þeim
vilja að leggja góðum málefnum
lið. Hann var leiðbeinandi og
löngum maður siðferðilegrar af-
stöðu og ábyrgðar. Þessi afstaða
kom sér vel í stjórnmálum, en
háðu honum í bókmenntamati.
Hann sá stundum dægurflugur
þar sem fyrir voru markverðar
nýjungar.
Bókmenntagagnrýni Guð-
mundar G. Hagalín mótaðist af
ást á viðfangsefninu, einlægri
gleði þegar honum þótti vel unn-
ið. Hann var oft glöggskyggn
dómari, en þótti á köflum lang-
orður. Það stafaði af þvi að hon-
um var mikið niðri fyrir, hafði
margt að segja og taldi ástæðu
til að benda ungum mönnum á
samhengi sögu og listar. Sumar
umsagnir hans voru svo per-
sónulegar að þær urðu brot af
ævisögu hans þar sem ýmsir
smámunir daglegs Iífs komust
til skila á óvenjulegan hátt.
Gróður og sandfok (1943) er sú
ritgerð Hagalíns sem einna hæst
ber. Hún er trú kenningu Sigurð-
ar Nordals um samhengið í ís-
lenskum bókmenntum og varar
við öfgastefnum í stjórnmálum.
Það sem mestu skipti að dómi
Hagalíns var að „leggja rækt við
eðlilega fjölbreytni í gróðurríki
íslenzkrar menningar, reyna að
forðast jarðrask og uppblástur
með því að vökva gróðurinn
skúrum hóflegra tilfínninga og
láta um hann leika andblæ í hóf
stilltra ástríðna — og neyta síð-
an við ræktunina heilbrigðrar
skynsemi til samhæfingar gam-
alli og þjóðlegri reynslu og nýrri
innlendri og erlendri þekkingu."
Heilbrigð skynsemi var sá
mælikvarði sem Hagalín þótti
æskilegastur og bestur.
Eitt af því sem Hagalín lagði
áherslu á var vinna. Vinnan
stækkaði manninn í hans aug-
um. Sjálfur var hann vinnu-
þjarkur, hafði fengið slíkt í arf
frá þeirri stétt sem hann mat
hvað mest, sjómannastéttinni.
Ekki þarf annað en líta á bóka-
skrá Hagalíns til þess að sann-
færast um vinnusemi hans.
Blaðagreinar hans, ræður við
ýmis tækifæri og fyrirlestrar
(m.a. merkir háskólafyrirlestrar
um bókmenntir 1971—72) bíða
prentunar.
Hagalín var alla tíð mikill
unnandi ljóðlistar og bar hag
hennar fyrir brjósti. í Blind-
skerjum (1921) birti hann ljóð. I
einu þeirra yrkir hann um
Svefneyjabóndann í Breiðafirði
sem fær þær fréttir aldinn að
árum að Eggert, sonur hans, sé
látinn; Sorg hans fær enginn að
sjá:
Úti var hann allan daginn,
ei frá vinnu kom í bæinn.
Aldrei var hann eins og þá.
— Ljósar hærur léku í blænum,
liðu tónar heim að bænum
frá hinum mikla, svala sjá.
•
Hér erum við aftur komin að
vinnunni sem í þessu tilfelli
verður í senn huggun og lifsaf-
staða.
Ég kynntist þeim Hagalín og
Unni, konu hans, ungur að árum.
Ég hef löngum haft við þau góð
samskipti og notið uppörvunar
þeirra og jákvæðrar afstöðu til
lífs og listar. En það yrði of
langt mál hér að rekja þau kynni
að einhverju marki.
Aftur á móti er ærin ástæða
til að þakka þegar hinn mikli
sagnameistari er allur. Hann var
ekki aðeins að finna í bókum
heldur var stærð hans ekki síðri
í umgengni og viðmóti. Heitar
tilfinningar og þor voru meðal
einkenna hans. Sjaldan eða aldr-
ei var logn.