Morgunblaðið - 09.03.1985, Blaðsíða 6

6 B
MORGUNBLAÐID, LAUGARDAGUR 9. MARZ 1985
GUÐMUNDUR GÍSLASON HAGALÍN
skóla lengi, þótt hann hefði
námsgáfur góðar. Hann hvarf frá
námi í MR, þá í 5. bekk, og gjörðist
blaðamaður og ritstjóri austur á
Seyðisfirði, en þar var hann til
ársins 1923. Sjómennsku hafði
hann stundað á skútum, árabátum
og mótorbátum til þess tíma, sam-
hliða námi og öðru verki, en frá
þessu er greint því ýmsir telja að
sjómennskan og forvaðinn hafi
komist í íslensku skáldsöguna með
Guðmundi Hagalín. Fyrri skáld
íslendinga voru einkum ofan úr
sveit og með myndmál og sagn-
heim þaðan. Úr þessu útræði varð
líka fyrsta bókin til, Virkir dagar,
og hinar þekktu bækur Sturla í
Vogum og saga Eldeyjar-Hjalta,
sem dr. Sigurður Nordal fékk
hann til að rita, eða sögu Hjalta,
sem er að öðru ólöstuðu ómetanleg
bók um íslenska sjómennsku, þeg-
ar skipt var yfir á þilskip og síðar
togara frá opnu skipunum. Eld-
eyjar-Hjalti var allt í senn, af-
reksmaður og einn af merkustu
skipstjórum okkar, sem hafði án
efa frá mörgu að segja, og Nordal
var ljóst, að þurfti mann af sæ-
trjám til að skrifa slíka sögu.
Hann segir annars í formála að
Sögu Eldeyjar-Hjalta á þessa leið:
„Ég man enn greinilega, þegar
fréttirnar um Eldeyjarför Hjalta
Jónssonar komu í sunnanbiöðun-
um. Og þegar ég kom til Reykja-
víkur rétt fyrir aldamótin, var
Hjalti einn af þeim vinum föður
míns, sem urðu vinir mínir um
leið og ég sá þá. En það var ekki
fyrr en í Kaupmannahöfn vetur-
inn 1914—15, sem við kynntumst
að marki. Hjalti var þá að bíða
eftir því, að Ýmir yrði til búinn, og
hafði góðan tíma. Og eftir að ég
hafði komist upp á að láta hann
segja mér þætti úr æfisögu sinni,
urðu kvöldin stundum löng hjá
okkur og samt fljót að líða. Það
var einkennilegt mcð Hjaita, að
hversdagslegustu atvik urðu að
ævintýrum, þegar hann sagði frá
þeim ...
En æfi Hjalta var meira en saga
merkilegs einstaklings. Hún var
hvorki meira né minna en ágrip af
allri sögu íslendinga. Kerlingar-
dalur var íslenzkar miðaldir. Vest-
mannaeyjar og Hafnir voru fyrsta
réttingin úr kútnum. Háidrangur
og Eldey voru djarfræði einstakra
brautryðjenda, sem lögðu á bratt-
ann í hálfgerðu trássi við kjark-
litla og vondaufa þjóð. Elinborg
var fleytan, sem hafði verið róið
hér út fyrir landsteinana í 1000 ár.
Með Palmen var komið fram á 19.
öldina, og með Swift fór að koma
aldamótaskriður á skútuna. Tog-
ararnir voru 20. öldin, þeir báru
nöfn, sem bentu til vaxandi vor-
huga, Marz — Apríl — Maí. Hefir
Hjalti ekki lagt gjörva hönd á
flest af því, sem þjóðin hefir reynt
sér til bjargar allt frá landnáms-
öld, bæði til lands og sjávar? Hon-
um svipar til hinna fornu víkinga,
sem létu sér fátt fyrir brjósti
brenna, er aflavon var, og virtu þó
féð að vettugi í samanburði við
góðan orðstír. Og um leið er hann
skilgetinn sonur hinnar nýju ald-
ar, sem hefir hugsað meira um að
afla auðsins en gæta hans. Hann
hefir tekið því með ró og léttum
huga að vera félítill maður á síð-
ari árum eftir að hafa lagt annað
eins og hann hefir gert í þjóðar-
búið. Það þarf sterk bein til þess
að halda jafnvægi Hjalta gegnum
ðll þau umskipti, sem hafa orðið í
lífi hans ..."
Árin liðu. „Æfisagan" gleymdist
ekki, hún lengdist, en allt af var
óbrúað djúp milli hennar og papp-
írsins. Mig langaði stundum til
þess að reyna við hana, en sá fram
á, að ég hafði engan tíma til þess,
enda var ekki viss um, að ég kynni
tökin á verkinu. Einu sinni komst
það svo langt, að ég braut upp á
þessu við rithöfund hér í Reykja-
vík, sem tók því vel, en störfum
hans var svo háttað, að tómstund-
ir voru of strjálar til þess að fær-
ast það í fang. Hjalti nálgaðist
sjötugasta aldursárið, og enginn
gat spáð um, hversu lengi honum
myndi enn þá endast fullt fjör og
minni.
Þá kom haustið 1936 út fyrra
bindið af Virkum dögum, sem
Guðmundur Gíslason Hagalín
hafði skrásett eftir frásögn Sæ-
mundar skipstjóra Sæmundsson-
ar. Ég las bókina með mikilli að-
dáun, og nú var ég ekki lengur í
vafa um, að þarna var maðurinn,
sem gat skrifað æfisögu Hjalta
„eftir sögu hans sjálfs", þarna var
aðferðin fundin við að vinna slíkt
verk, svo að ekki varð á betra kos-
ið ...“
Það varð úr að þeir Hagalín og
Eldeyjar-Hjalti hittust á heimili
dr. Sigurðar Nordal sumarið 1938,
og það „brann saman" með þess-
um görpum er hann leiddi til
stofu. Ástæðan fyrir því að þetta
atvik er rifjað upp sérstaklega er
sú, að strax á þessari tíð var kom-
in brýn þörf á Islandi fyrir rithöf-
und, sem gekk með aungla í vösun-
um, til að skrifa bók. Hagalín hóf
nefnilega sjómennskuna og sjó-
mannamá! til virðingar í íslensk-
um bókmenntum í byrjun aldar.
Og þótt hann gengi ekki alfarið í
vosklæðum í sögum sínum, mátu
sjrhenn hann mikils, og þeir sýndu
honum sóma.
Þegar litið er yfir lífshlaup og
starfsferil Guðmundar Gíslasonar
Hagalíns, verður fyrir okkur mik-
ill listamaður og nánast ofvirki,
sem ótrúlega miklu kom í verk.
Hann ritar meira en hálft hundr-
að bóka. Hann er blaðamaður, rit-
höfundur, sagnaskáld; er höfund-
ur margvíslegra rita og virtur
gagnrýnandi. Hann sinnir stjórn-
málum, félagsmálum, fæst við
samvinnuútgerð og er þá fæst tal-
ið. Seinast gegndi hann starfi
bókafulltrúa ríkisins og var ráð-
inn prófessor við Háskóla íslands
í nútímabókmenntum í eitt ár, en
hann hafði mörgum árum áður
verið sæmdur prófessorsnafnbót.
Áhugasviðin voru því mörg, þótt
fyrst og seinast væri hann ástsæll
höfundur, sem þjóðin mat og las.
Ef til vill bar hann hæst í sögunni
Kristrúnu í Hamravík, bókinni um
Sturlu í Vogum, ásamt Sögu Eld-
eyjar-Hjalta, en þýðingar og
minningabækur hans sjálfs nutu
eigi minni vinsælda. Hann var
stálminnugur og kunni að segja
sögur og yfirleitt seldist Hagalín
upp, sem segir meira en lítið um
sögu hans í samfélaginu. Þá var
hann eftirsóttur ræðumaður og
fyrirlesari.
Hér verður ekki gerð nein grein
fyrir ritstörfum. Til þess eru aðrir
án efa verðugri og færari en sá er
þetta ritar. Hinsvegar er þess
ógetið, sem Hagalín vann fyrir
stétt sína, rithöfunda. Fyrir 40 ár-
um stofnaði hann ásamt nokkrum
helstu skáldum þjóðarinnar, Dav-
íð Stefánssyni, Jakob Thoraren-
sen, Elínborgu Lárusdóttur og
mörgum fleirum, Félag íslenskra
rithöfunda og gegndi formennsku
í félaginu fyrstu árin, en félagið
starfar enn með blóma. Og svo at-
hafnasamur var þessi sæbarði
formaður, að félagið var oft í dag-
legu tali manna nefnt Hagalínsfé-
lagið til aðgreiningar frá öðrum
félögum listamanna.
Haglín lét þó eigi við það eitt
sitja að vinna að hagsmunum
stéttarbræðra sinna. Hann lét sér
einnig sérlega annt um unga höf-
unda, var óþreytandi lesandi
handrita og byrjendaverka. Hann
leiðbeindi — og hann sagði satt,
sem eigi var alltaf sársaukalaust,
en gerði sitt gagn. Og það sem
gjörði hann að góðum leiðbein-
anda var auk annars hin óvana-
lega lestrargáfa og óbrigðult
minnið. Hann kunni bókina oft
jafnvel og höfundurinn sjálfur,
ekki síst þegar unglingur var ný-
staðinn upp úr bók.
íslenskir rithöfundar hafa því
misst mikilhæfan mann af sinni
eik.
Guðmundur Hagalín var tví-
kvæntur. Fyrri kona hans var
Kristín Jónsdóttir. Þau eignuðust
tvö börn, Hrafn, sem nú er látinn,
og Sigríði, leikara. Síðari kona
Guðmundar var Unnur Aradóttir
og eignuðust þau einn son, Þór
Hagalín, framkvæmdastjóra á
Eyrarbakka.
Guðmundur Hagalin fæddist,
sem áður sagði, í Arnarfirði og
ólst upp í Lokinhömrum. Síðar
átti hann heimili austur á fjörð-
um, svo lengi á ísafirði og þar eft-
ir í Reykjavík. Síðustu tvo áratug-
ina bjó hann að Mýrum, húsi sem
hann reisti skammt frá Reykholti
í Borgarfirði, og frá Reykholts-
kirkju verður hann jarðsunginn í
dag.
Guðmundur G. Hagalín náði há-
um aldri, þótt hann kynni lítið að
hlífa sér. Síðustu tvö árin voru
örðug, því þá var hann mikið
bundinn við rúmið. Andlegri
heilsu hélt hann hinsvegar til
dauðadags, og talaði mikið um sjó-
inn og það sem ógert var, hefur
mér verið sagt, en þá dvaldi hann
til lækninga á Akranesi, eða á
Skipaskaga, sem er fornt útræði
þar sem lífið er talið í úthöldum
og í vertíðum. Þarna voru því
menn að hans skapi.
Meira en sjö áratugir eru nú síð-
an Guðmundur Hagalin óð forvað-
ann í Lokinhömrum síðast, þá á
leið út í heim með farangur sinn,
góða greind og tjörguð, vestfirsk
úrræði. Sjaldnast var lfklega mjög
auðvelt að vera Guðmundur Haga-
lín, en misjafnt þó, og þegar hann
nú, eftir öll þessi ár, gengur for-
vaðann á ný, óskum við sægarpi og
sagnamanni góðrar ferðar í Lok-
inhömrum.
Fjölskyldunni sendum við sam-
úðarkveðjur.
F.h. Félags íslenskra rithöfunda,
Jónas Guðmundsson, formaður.
Enga betri lýsingu kann ég að
gefa af Guðmundi G. Hagalín en
þá mynd sem greypst hefur
óafmáanlega í minni mitt af okkar
fyrstu persónulegu kynnum. Þetta
skeði haustið 1938. Þá fékk ég þau
boð einn daginn, að Hagalín hefði
hringt og bæði mig að koma til
viðtals við sig í bókasafnið. Þetta
kom mér á óvart. Ég gat ekki á
neinn hátt gert mér í hugarlund
hvert erindi skáldið ætti við mig.
En ekki vantaði það, að ímyndun-
araflið fór í gang og það svo um
munaði. Oft hafði ég komið í safn-
ið til Hagalíns að sækja mér bæk-
ur. Þar var ævinlega stanslaus er-
ill og þröng á þingi í útlánatimum,
og því engin von til þess, að hann
tæki sérstaklega eftir mér. En í
mínum augum var Hagalín engum
öðrum líkur. Hann var þéttur
maður á vöxt, snar og lipur í snún-
ingum, ennið breitt og mikið, aug-
un stálgrá og snör, nefið hátt og
hvasst, og fremst á nefbroddinum
hvíldu gleraugu í svörtum um-
gerðum. Svipurinn oftast glað-
beittur, en stundum brá fyrir í
honum skerpu og íhygli. Það var
alkunna, að hann gat jafnan fund-
ið þær bækur, sem mönnum hent-
aði best hverju sinni. Hann lagði
sig fram við að kynna fólki það
besta sem safnið hafði upp á að
bjóða, og varð þar mikið ágengt.
Hann hafði byggt upp Bókasafn
ísafjarðar. Það bjó nú við góðan
bókakost. íslenskar bækur voru
þar að sjálfsögðu í fyrirrúmi, en
þar mátti einnig fá úrval fagur-
bókmennta á Norðurlandamálun-
um ... Einu sinni hafði Hagalín
litið á mig yfir gleraugun þegar
hann léði mér leikrit eftir Shake-
speare, og þá varð honum að orði:
— Lestu þetta?
—Já, ég hef lesið Rómeó og
Júlíu.
Ekki var meira sagt, en Hagalín
kímdi dálítið undirfurðulega.
Já, margt flaug mér í hug á leið-
inni í safnið til Hagalíns. Eg hafði
verið á upplestrarkvöldi hjá hon-
um í samkomuhúsinu fyrir nokkr-
um árum, en nú þótti mér sem
þessi stund væri nýliðin. Þannig
var það jafnan þegar mér varð
hugsað til þessa sagnakvölds.
Þetta kvöld las Hagalín upp sög-
una af þeirri gömlu góðu konu,
Kristrúnu Símonardóttur í
Hamravík, fyrir fullu húsi sam-
komugesta. (Bókin var þá í hand-
riti, en kom út ári síðar, 1933.)
Lesturinn stóð yfir lengi kvölds.
En hratt flaug stundin. Það var
sem allir, er á hlýddu, væru stadd-
ir í baðstofuhrófinu í Hamravík,
og persónurnar yrðu ljóslifandi í
túlkun Hagalíns. Þarna var Haga-
lín í sínu fulla veldi. Málfar bókar-
innar er sumpart ómengað al-
þýðumál vestra, og sumpart lesið
af vörum sérstæðra einstaklinga,
sem ólu aldur sinn í afskekktum
byggðum Vestfjarðakjálkans. —
Síðar las ég Kristrúnu mér til
óbóta. Ég segi þetta bæði í gamni
og alvöru, og vil bæta því við, að
lengi kunni ég ýmsa kafla nær því
utanbókar úr þessu verki.
Það var upp háan stiga að fara
áður en komið var í bókasafnið, og
mér varð á að staldra við í stigan-
um. Ég var hálf ruglaður og glað-
ur í senn. Sú spurn bjó stöðugt
með mér undir niðri, hvaða
ástæðu þessi sérkennilegi töfra-
maður orðsins hefði til að kalla
mig á sinn fund.
Og loksins var ég innandyra í
safninu. Þarna vorum við Hagalín
einir. Hann var glaðlegur og hýr
yfiriitum, heilsaði mér með
handabandi og sagði:
— Ég á heldur betur erindið við
þig. Ég rakst á handrit að skáld-
sögu eftir þig hjá kunningja mín-
um, sem var að líta yfir það fyrir
þig, og nú hef ég sjálfur lesið það.
— Já, sagði ég bara. Og hvað gat
ég annað sagt. Ég varð strax í
sjöunda himni. Þetta var frum-
raun min í skáldsögunni. Og hvað
svo sem Hagalín hafði um hand-
ritið að segja, þá þóttu mér það
mikil tíðindi, að hann skyldi hafa
enst til að lesa það allt. Ég held að
Hagalín hafi strax séð hváð mér
leið. Hann sagði, að sér þætti
talsvert til sögunnar koma, en ég
yrði að umskrifa hana oft og
mörgum sinnum. Gáfuna ætti ég,
en eins og gæfi að skilja, þá væri
verkkunnátta mín lítil hvað öll
vinnubrögð snerti. En allir gætu
lært. Og hann ætlaði nú að sjá til
með mér i þeim efnum og vera
mér innan handar. Og sitt hvað
fleira sagði Hagalín við mig, sem
varð mér ærið kærkomið. Að lok-
um kvaddi hann mig með þessum
orðum:
— Við skulum vera vinir. Þú
kemur bara til mín, þegar þig
langar til. Við getum báðir haft
gaman og gagn af því að tala sam-
an.
Þegar ég nú lít til baka eftir öll
þau ár, sem liðin eru síðan kynni
hófust með okkur Hagalin, finnst
mér að samskipti okkar hafi um
margt verið ævintýri líkust. Ekki
leið á löngu þar til ég gerðist að-
stoðarbókavörður við safnið. Ég
hafði því fljótlega náin kynni af
heimili Hagalíns, og var þar oft og
tíðum daglegur gestur. Húsmóðir-
in, frú Kristín Jónsdóttir frá
Hvanná, var svipmikil og gæflynd
kona. Börn þeirra hjóna voru tvö.
Hrafn, sem dó í blóma lífsins, og
Sigríður, sem nú er leikkona.
Aldrei sá ég frú Kristínu öðru vísi
en hýra í bragði, þótt umsvifin
innan dyra yrðu oft ærið mikil. Á
heimili þeirra hjóna var meiri og
tíðari gestagangur en venjulegt
var um heimili í þéttbýli, svo ekki
sé kveðið fastar að orði.
Ég veitti því fljótlega athygli,
að enda þótt margir bæjarbúar,
einkum þó framámenn i félags- og
skólamálum, vöndu mjög komur
sínar til Hagalíns, og ræða við
hann um hag og heill bæjarfélags-
ins á sem flestum sviðum —, að þá
voru gestirnir oft og einatt lengra
að reknir. Menntafrömuðir, kunn-
ir athafna- og listamenn, sem áttu
leið suður eða norður með strand-
ferðaskipunum, komu gjarnan við
hjá honum meðan skipin stóðu við.
Stundum gerðu líka sumir þessara
manna nokkurra daga stans, svo
þeim gæfist kostur á nánari við-
ræðum við Hagalin um þau mál-
efni, sem á þeim brunnu. — Já,
alla jafnan gat maður búist við
einhverju nýju og óvæntu þegar
maður heimsótti Hagalín. Einn
daginn gat þar verið staddur
sagnahöfundur að sunnan, litlu
seinna ljóðskáld úr næsta byggð-
arlagi, einnig söngvarar, þá ein-
hver fyrirlesari, guð veit hvaðan,
— og allt í einu kemur skáldið
góða að norðan, og les upp fyrir
okkur ný kvæði. Og einn glaðan
sumardag var heimili Hagalíns
orðið að ráðstefnuhúsi fyrir virkj-
unarframkvæmdir vestra. Og
þrnnig i margskonar tilbrigðum
utan enda. Það gleymdist því oft
að ísafjörður væri bara lítið út-
skagaþorp — strax og maður var
innan dyra hjá Guðmundi Haga-
lín.
Það verður ekki sagt um Guð-
mund Hagalín, að hann hafi verið
af þeirri gerð rithöfunda, sem ein-
angraði sig í sinni sérgrein,
skáldskapnum. Eldsnemma morg-
uns hóf hann jafnan ritstörfin og
vann fram að hádegi, en sinnti oft
ýmsu öðru um miðjan daginn.
Annars sat hann stundum við rit-
vélina fram á nótt, þegar sá gáll-
inn var á honum, „og blöðin spýtt-
ust þá ört úr vélinni", eins og einn
kunningi hans komst einu sinni
svo skemmtilega að orði. En hann
virtist ekki taka nærri sér að víkja
frá skrifborðinu svo til hvenær
sem var, ef menn áttu brýnt erindi
við hann.
Ýmis opinber störf hlóðust á
Hagalín jafnt og þétt. Hann
fékkst um skeið við kennslu í ís-
lensku og bókmenntum. Þá tók
hann brátt sæti í bæjarstjórn
fyrir Alþýðuflokkinn, og var kjör-
in í fjölmargar nefndir. Hann
barðist af eldmóði og dirfsku fyrir
framgangi síns flokks. Kýmni
hans og sérlegt skopskyn kom
honum þarna oft í góðar þarfir, og
þá ekki síður glöggskyggni hans
og innsýn í mannlegt eðli og geðs-
lag. Hann hafði sérstakt lag á að
vinna fólk til fylgis við sinn mál-
stað, með því að setja sig sem best
í spor viðræðenda sinna — í þeirra
hversdagsönn, og sýna viðleitni til
að greiða þar úr málaflækjum. í
ræðustól var Hagalín vel vopnum
búinn, ekki hraðmælskur, en
kunni vel að krydda mál sitt eins
og við átti hverju sinni... Og
hann hafði þarna erindi sem erf-
iði. Flokkur hans réð um árabil
lögum og lofum á ísafirði.
Sögur um sæfara og sjó-
mennsku hefur Hagalín margar
skrifað. Innviðir þeirra sagna eru
allir hinir traustustu, enda stund-
aði hann sjósókn á sínum yngri
árum. Ég hafði ekki lengi þekkt
hann, þegar ég komst að raun um
það, að fátt var honum meiri upp-
lyfting og ánægjuauki, en að
ganga niður á höfn þegar vertíðin
stóð sem hæst, til að fá fregnir um
aflabrögðin er bátarnir komu úr